А. Мырзахметов атында

The article considers the matter about prevention of special controlling natural zones destruction as type of ecological crime.

В статье рассматривается профилактика преступлений касаемых разрушения особо охраняемых природных зон в качестве экологического преступления.

Қылмыстылық – бұл қоғамның өзі туындатқан әлеуметтік құбылыс екендігі белгілі, сондықтан ол кешенді зерделеуді, соның ішінде ең бастысы, оның алдын алуды талап етеді. Қылмыстылықты әлеуметтік құбылыс дейтініміз, қылмыс жасаған тұлғалардың өзі сол қоғамда өмір сүріп отырған оның мүшесі, ал одан зардап шегетіндер де қоғам мүшелері екендігінде де.

Бүгінде қылмыстылықпен күресу жүйесінде оның алдын алу алдыңғы орынды алады. Қылмыстылықтың алдын алу-оны тудыратын себептілік кешеніне әсер етіп, жалпы қоғамдық қатынастардың барлығын дерлік «сауықтандыруды» білдіреді. Тиісінше, «ақылды заң шығарушы қылмыс үшін жазалауға мәжбүр болмау үшін оның алдын алады».

Қазіргі таңның өзекті мәселесі болып экология мәселесі тұр. Осыған орай мемлекеттік-құқықтық идеологияның экологиямен байланыс мәселесі бірінші орында. Қоршаған орта мәселесінің өршуіне байланысты экология мемлекеттің саясаты мен идеологиясының құрамды бөлігі болып табылады. Мемлекеттің экология аясындағы идеологиялық жұмысы табиғатты бұзуға байланысты адамдардың іс-әрекеттерін алдын – алуға септігін тигізеді. Негізінен экология саласындағы идеологияның жоқтығы экокризистің себебі болып табылады. Экология саласындағы идеология мемлекеттің экологиялық функциясы арқылы да жүзеге асады.

Кең мағынада мемлекеттің экологиялық функциясы дегеніміз құқықтық тәсілдермен жүзеге асырылатын мемлекеттің ішкі және сыртқы қызметінің бағыты. Тар мағынада мемлекеттің экологиялық функциясы дегеніміз мемлекеттің экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатындағы экология саласындағы объективті, мақсатты, заңи бағыты. Мемлекеттің бұл бағыты шынайы өмірлік қажеттіліктен туындап отыр. Себебі Қазақстан табиғи ресурстарға бай болып келеді, сонымен қатар, экономикалық және экологиялық жағынан тиімсіз мемлекет қатарында.

Мемлекеттің экологиялық функциясы нақты қоғам мен табиғат арасындағы қатынастарды реттеуде көптеген пайдасын әкеледі.

Мемлекеттің экологиялық функциясын жүзеге асырған кезде мына қағидалар негізге алынады:

• 
  Табиғи байлықтар әр кезде де мемлекет тарапынан қорғалу керек;
  
• 
  Табиғи байлықтарды қолдану мақсатты түрде жүзеге асу керек;
  
• 
  Табиғатты қорғау заңнамасын қатаң ұстану және сол үшін жауаптылыққа тарту.
  

Экологиялық ақпарат – бұл қоршаған ортаның ластануы мен тазаруының жай-күйі, қоршаған ортаны жақсартуға кеткен қаржыландыру.

Жалпыға бірдей экологиялық ақпараттың қайнар көзі болып (бұл пікірді Экофорум, Жоғарғы сот қолдайды) табылады:

Мемлекеттік атқарушы және өкілді органдар, оларды өз кезегінде мынадай түрлерге бөлуге болады:

• 
  Жалпы құзыретті органдар (парламент, үкімет, акиматтар, маслихаттар);
  
• 
  Арнайы құзыретті органдар (министрліктер мен ведомстволар);
  
• 
  Мемлекеттік ғылыми-ізденіс мекемелері және ұйымдар;
  
• 
  Мемлекеттік арнайы мекемелер мен ұйымдар (мыс: орман, су шаруашылығы);
  
• 
  Басқа да қайнар көздер (табиғат пайдаланушылар, мамандар мен сарапшылар).
  

Сапалы, толық та шынайы мәліметтерсіз қылмыстылықтың алдын алуды тиімді түрде ұйымдастыру мүмкін емес.

Ғылымның әртүрлі саласындағы ғалымдар ақпаратты зерттеудің нысанасы мен міндеттеріне сәйкес әртүрлі қарастырады. Кейбір ғалымдар ақпарат деп кез – келген процесстер объектілерде, адамдардың санасында әртүрліліктің көрініс табуын, шынайы өмірдегі объективті себеп салдарлы байланыстар туралы мәліметтерді айтады, ал келесілері ақпаратты процесс барысында анықталмағандықты жоятын сыртқы өмірден алынған мән, мазмұн, байланыс деп көрсетеді.

Ал, күнделікті өмірде «ақпарат» деп адамдар арасында ауызша немесе жазбаша түрде қандай да бір нәрсе туралы мәлім етуді, хабарлауды түсінеміз.

Жоғарыда көрсетілгеніндей, қылмыстылықтың алдын алуды ұйымдастыруда криминологиялық ақпараттардың маңызы өте жоғары. Өйткені, криминологиялық ақпарат басқару өкілеттіктері бар, қылмыстылықтың алдын алудың көптеген субъектілерін ортақ қызмет ететін жүйеге біріктіруге мүмкіндік береді.

Криминологиялық ақпараттар қылмыстылықтың көрсеткіштерін, қылмыстылықтың себептері мен оған итермелейтін жағдайларды анықтауға, криминологиялық жоспарлау мен болжауды ұтымды ұйымдастыруға, қылмыстылықтың алдын алу субъектілерінің қызметінің тиімділігін бағалап, оларды үйлестіріп, бұл қызметтің негізгі бағыттарын айқындауға және т.б. мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта қылмыстылықпен күресуде тек құқық қорғау органдарының қызметімен шектелу жеткіліксіз де толық тиімсіз екендігін көрсетті. Сондықтан қылмыстылықпен күресу жұмысына жаппай халықты қатыстыру, яғни олардың құқықтық сауатын ашу маңызды міндет. Бұл орайда дұрыс пайдаланған жағдайда, БАҚ қызметінің тиімділігі өте жоғары. Ал, дұрыс ақпарат болмаса, ол теріс әсер етеді, мысалы, қылмыскерлерді «ержүректерге» айналдыру, қылмыстылықтың алдын алуда онымен күресті пәрменсіз етіп көрсету, қылмыстылықтың жеңілмейтіндігін паш ету ел-жұрт арасында құқықтық нигилизмді тудырып, заңның күші мен құқық қорғау органдарының қызметіне сенімсіздік сезімін ұялатып, өзінің салдары ретінде қылмыстардың латенттігін жоғарылатады. Оның орнына БАҚ беретін қылмыстылықтың қоғамға жағымсыз салдарын көрсететін, онымен күресті белсенді де жан қиярлықпен ұйымдастыруға болатындығын насихаттайтын, құқық қорғау органдары қызметкерлерінің, қоғамдық көмекшілердің, қарапайым азаматтардың қылмысқа төтеп беруге байланысты ерліктеріне мадақтау мен марапаттау көрсету туралы ақпараттармен толтыру қажет. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері БАҚ беттерінде жарияланған материалдар бойынша қолданылған шаралар жөнінде есептер беруі тиіс. Сонда бұл істер бойынша қоғамдық бақылау күшейеді. Ол заңдылық пен құқықтық тәртіптің нығаюына бірден бір әсер ететін күш.

Жалпы қылмыстың алдын-алуда азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің ролі маңызды. Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың саяси белсенділігін, олардың әртүрлі мүдделерін қанағаттандыруға жағдай жасайды, себебі халықтың мүдделері тек мемлекеттік органдар және саяси партиялармен жүзеге асырылмайды, сонымен қатар ерікті негізде құрылатын көптеген әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-мәдени қоғамдық бірлестіктермен қамтамасыз етіледі.

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға қатысты айтатын болсақ, оларды қорғауды ең бірінші әкімшілік және тұрақты және уақытша қызметкерлерден тұратын қорғаудың арнайы қызметтері жүзеге асырады. Сонымен қатар, бұл қызметті жүзеге асыруға қоғамдық бірлестіктер де тартылуы мүмкін. Олар бұл қызметке белгілі бір учаскелерді ерекше қорғалатын аумақтар тізбегіне енгізу туралы негіздер мен ұсыныстар дайындау арқылы, сонымен қатар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда табиғат қорғау шараларын жүргізуге қатысу жолымен қатысуы мүмкін. Негізінен қоғамдық бірлестіктердің мұндай қызметі ерекше қорғалатын табиғи аумақ әкімшілігінің келісімі негізінде жүзеге асырылады.

Экологиялық проблемаларды шешу үшін жан-жақты универсалды тәрбие керек. Және де мұны тіптен бала-бақшалардан бастау қажеттігі де айқындалды. Айта кететін нәрсе: 1917ж дейін қазақ тәрбиенің бұл түріне үлкен мән берген: суға түкірмеу, теңізге, көлге дәрет сындырмау, балаларға шөпті жұлдырмау. Байқамай басып кетпесе, құмырсқаны да өлтірмеу... Діндар адамдар: тіптен шыбын-шіркейге де зиян жасамауды талап еткен: сусынға, етке, майға қонса: құдай тағалам олардың ырыздығын осы үйдегі ас-судан жаратқан! – деген пікірді бала–шағаларына түсіндіруге тырысқан.

Жоғарыда айтып кеткендей, ақпарат алу, жұртшылықтың қатысуы және экология саласында халыққа білім беру де қылмыстылықтың алдын алу болып табылады. Қоршаған ортаның мониторингі де қылмыстылықтың алдын алу құралы болып есептеледі.

Мемлекеттік экологиялық мониторинг (қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингі) – табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қоршаған ортаның, табиғи ресурстардың жай-күйінің өзгеруін бағалау, болжау және бақылау мақсатында олардың жай-күйін қадағалаудың кешенді жүйесі (ҚР Экологиялық кодексінің 137 – бабы).

Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында айтылғандай, еліміз неғұрлым жоғары дәрежедегі ауасы кәусар, суы тұнық ең таза жасыл ел болуы қажет. Осыған байланысты «2007-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау жүйесінің орнықты дамуының негізгі бағыттары» айқындалған еді. Онда төрт негізгі кезең бойынша нұсқаулық көрсеткіштер алғаш рет анықталып отыр.

Еліміздің орнықты дамуын жан-жақты қамтамасыз етуде қоршаған орта ахуалын, оның сапалық көрсеткішін жан-жақты жақсарту үшін, оған қоса Президент пен Үкімет белгілеген айқын әрі нысаналы көрсеткіштерге қол жеткізуде түрлі бағыттар бойынша жүмыстар жүргізіліп келеді.

Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі әлемдік стандарттарға толығымен сәйкестендірілген және халықаралық келісімдермен және конвенциялармен үндестірілген. Осы кодексті іске асыру үшін қолданыстағы 46 заңға қатысы бар актілер қабылданды. Оған мысал ретінде Базель конвенциясына негізделген қалдықтардың жаңа классификаторы, Орхусс конвенциясына сәйкес жұртшылықтың экологиялық ақпаратқа және сот әділдігіне қол жеткізуін қамтамасыз ету жөніндегі актісі, Монреаль хаттамасына сәйкес парниктік газдар мен озонды бұзатын заттардың шығарындыларының есебін жүргізу, түгендеу және нормалау ережесі және бұдан басқаларды да келтіруге болады. Мына бір мән-жайды да айта кеткен жөн. Үкімет елімізді орнықты дамуға көшудегі тұжырымдамасын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарында 97 ұстаным бар, оның бүгінде 33-ші орындалды. Осы ретте Қазақстан Республикасы Үкіметінің орнықты даму жөніндегі бөлімдері және тиісті нысаналық көрсеткіштері ортамерзімдік жоспарларға сәйкес келуде. 2008-2015 жылдарға арналған елдің бәсекеге қабілеттілігі және экспорттық мүмкіндігінің жаңа деңгейдегі сапалыққа қол жеткізу мақсатында біршама жұмыстар атқарылды.

Бұған қоса Денсаулық сақтау министрлігімен бірлесіп «Қоршаған ортаның ластанудағы халық денсаулығының жай-күйі үшін қауіптілікті бағалау ережесін бекіту туралы» және Білім және ғылым министрлігімен «Технологияларды (жобаларды) орнықты даму критерийлері бойынша серпінділер санатына жатқызу әдістемесін бекіту туралы» бірлескен іс шаралар қолға алынды.

Табиғатты қорғау бойынша мемлекеттік бақылауды жүргізетін талаптар барынша күшейтіліп, 2007 жылы министрліктің бастамасына орай сот органдарының шешімдерімен 226 кәсіпорындардың кызметі уақытша тоқтатылды. Нәтижесінде 40 миллиард теңгеден астам сомаға талаптар келтіріліп, айыппұл салынған. Осының есебінен табиғат корғау заңын бұзушылық 2006 жылмен салыстырғанда 20 пайызға төмендеген.

Батыс Қазақстан Облысы жерінің жалпы көлемі 15,132 миллион гектарды құрайды. Оның 12,4 миллион гектары аңшылық алқабы болса, 97 мың гектары орман шаруашылығына тиесілі. Осыншама аумақты мекемеден бөлінген 10-12 мемлекеттік инспектор демалыссыз, күндіз-түні жұмыс істесе де, бақылап үлгере алмайды. Сондықтан, мемлекеттік органдар тарапынан Қазақстан Республикасының «Жануарлар дүниесін қорғау, өсімдіктерді молайту және пайдалану» туралы Заңын басшылыққа ала отырып, аңшылық алқаптарды сақтау мақсатында оларды белгілі бір тұлғаға бекіту жөнінде шешім қабылдап, ережеге сәйкес конкурс өткізді. Нәтижесінде 12,4 миллион гектар жердің 4,0 миллион гектары жеке тұлғаларға бекітіліп берілді. Олар өздеріне бекітіліп берілген аймақты күтімге алып, аң-құс санының және өсімдіктер дүниесінің азайып кетпеуіне бақылау жасай отырып, сол аймақтың ресурстарын ережеге сәйкес пайдалана алады. Бүгінгі таңда облыс бойынша 41 аңшылық шаруашылығы болса, оның 26-сы жеке тұлғаларға жалға берілген. Жалға берілген шаруашылықтарды инспекторлар әлсін-әлсін тексеріп, келісімшарттың орындалу тәртібін қадағалап жүреді. Жерді жалға алушылар тарапынан қандай да бір кемшілік аңғарылса, онда оларға алдымен жазбаша түрде ескерту жасалады.

Киік – аңшы көзіне ең көп түсетін жануар. Оның еті – азық, мүйізі – дәру. Қазіргі таңда дала қорқауынан аман қалған киіктер санының қысқаруына адамдардың ашкөздігі басты себеп. 1991 жылы облыс көлеміндегі киік басы шамамен 236 мыңды құраса, 2003 жылғы санақ бойынша тек 6500-і ғана қалған.

Орман және аңшылық шаруашылығы қызметкерлерінің жиі дабыл қағуының нәтижесінде ҚР Үкіметі 2005 жылдың 25 наурызында «2010 жылға дейін киіктер мен сирек кездесетін және құрып бара жатқан жабайы жануарлардың түрлерін қорғап, қалпына келтіру бағдарламасы» атты № 267 қаулысын қабылдады. Осы қаулы негізінде 2003 жылдан бастап, «Охотзоопром өндірістік бірлестігі» деп аталатын аң-құсты қорғау жұмысымен тікелей айналысатын республикалық деңгейдегі мемлекеттік қазыналық кәсіпорын құрылып, жыл сайын әуе жолы арқылы хайуандарды бақылау жұмысы ұдайы жүргізілетін болды. Осындай жедел қолға алған шаралардың арқасында киіктер саны облысымызда көбейе түсті. Мысалы, 2006 жылы 12,4 мың бас киік болса, 2007 жылы 15,5 мың, ал 2008 жылы 18,7 мың бас санаққа ілінді.

Батыс Қазақстан Облысында Бударин, Кирсанов және жалтыркөл атты үш бірдей республикалық деңгейдегі қорықша жұмыс істейді. Бір өкініштісі, Батыс Қазақстан Облысында жеке тұлға ретінде тіркелген, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жоқ. Бұл бағытта барынша жұмыстар жүргізіліп жатыр. Мысалы, жанға жайлы демалыс орнына айналған шалқар көлін қорғау мақсатында облыс әкімшілігінің 2004 жылдың 4 қазанындағы № 265 қаулысы бойынша Шалқар мемлекеттік табиғи паркінің құрылуы жөніндегі мәселе шешілді.

Сондай-ақ өңірдегі көрікті жерлер – Аққұм мен Шыңғырлау ауданында орналасқан сұлу Сарқыраманы біріктіре отырып, Баянас мемлекеттік табиғи қорықшасын құру мемлекеттік органдардың ойында бар.

Орман шаруашылығының қорғалу мәселесіне келетін болсақ, «Жасыл ел» бағдарламасы бойынша облыс көлемінде қыруар шаруа атқарылды. Жасыл желектер санын көбейту мақсатында жыл сайын ағаштар отырғызылып, олар ерекше күтімге алынуда.

Аң-құсты жыртқыштардан қорғау мақсатында оларды аулайтын арнайы бригада құрылып, 2008 жылы – 692, ал 2009 жылдың төрт айында 636 көкжалдың көзі құртылды. Инспекторлар орман – тоғайға 464 рет бақылау рейдін жасап, 174 заң бұзушыны анықтады. Оларға 803621 теңге көлемінде айыппұл салынып, бұл қаржы толығымен айыпкерлер тарапынан төленді. 2009 жылдың төрт айында 168 бақылау рейді жасалып, 61 тәртіп бұзушы анықталды.

ҚР Үкіметінің 2001 жылдың 4 қыркүйегіндегі № 1140 қаулысы бойынша бір елік үшін 127300 теңге айыппұл салынатын болса, қабан мен киік текесінің құны 254600 теңгені құрайды. Ұрғашы киік пен төліне салынатын айыппұл мөлшері де аз емес, 190950 теңге көлемінде.

Қарашығанақ кен орны Батыс Қазақстан облысы өңіріндегі ең ірі компаниялардың бірі. Қазақстандағы ең ірі газ және мұнай өндіруші кен орнының қоршаған ортаны қорғау ісіне аса зор мән беретіні мына дәлелдермен айқындалады. Кешенде биыл 99,8% табиғи және қосалқы газ өнімі залалсыздандырылып, кен орнынан шығарылатын қоқыс мөлшері 3,7 есеге дейін қысқарған. 2005 жылдың өзінде 45,5 мың тонна қоқыс шығарған компания 2008 жылы оның мөлшерін 12,2 мың тоннаға дейін азайтты. Қарашығанақ кен орны мұндай үздік көрсеткіштерге ұңғыларды зерттеу барысында қолданылатын «Мегафлоу» атты жаңа сеператордың арқасында қол жеткізді.

2007 жылдың қазан айынан бастап ауыз суды өндіріс қажетіне пайдалану тоқтатылды. Тазартылған ағын суды техникалық мақсатқа қайта пайдаланудың нәтижесінде Қоншыбай суын пайдалану мөлшері де күрт азайды. Компания қоршаған ортаның экологиялық жағдайын жақсарту мақсатында 1998-2009 жылдар аралығында 215,2 га жерге 527 мың түп ағаш отырғызды.

2000 жылдан бастап, Қарашығанақ кен орны жер бетінің бүлінген бөліктерін қалпына келтіру мақсатында жұмыстануда. 2008 жылы 17,5 га залалданған жер қалпына келтірілді.

1. 
   Қайыржанов Е.И. Криминология. Общая часть. – Алматы, 2000. С. 75.
   
2. 
   Байділдинов Д.Л. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы-Алматы: Интерлигал, 2005. 38б.
   
3. 
   Алауханов Е.О. Криминология – Алматы: Жеті жарғы, 2005. С.28.
   
4. 
   Криминология: Учебник /Под ред.Н.Ф.Кузнецовой, Г.М.Миньковского. – М.: БЕК, 1998. С.185.
   
5. 
   Борчашвили И.Ш. Резерв для совершенствования уголовного кодекса Республики Казахстан есть. В кн. Актуальные проблемы уголовного права, криминологии и уголовно исполнительного права.- Караганда, 2005. С.4.
   
6. 
   Байдельдинов Д.Л. Юридическая ответственность за экологические правонарушения. - Алматы, 1993. С.16.
   
7. 
   Полный курс уголовного права: В 5т/Под ред.д.ю.н., проф А.И. Коробеева. Т. IV: Преступления против общественной безопасности – СПб.: Издательство Р.Асланова «Юридический центр Пресс», 2008 – 674с.
   
8. 
   Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі – Алматы: Жеті жарғы, 2008.
   

Мақалада ерекше табиғат төңірегін қорғау шеңберіндегі халықаралық келісімшарттар мен конвенциялар талқыланды.

The article considers internаtional contracts and treaties in the sphere of special nature territories.

Особенность источников международного права в том, что во многих случаях они носят рекомендательный характер, и здесь принципы вряд ли могут иметь категорически общеобязательный характер. Но, по мнению Сабикеновой А.С. данное утверждение имеет два ошибочных суждения. «Во-первых, нельзя согласиться с тем, что данный принцип не носит признака императивности, так как данный принцип нашел свое закрепление в «мягком» праве. Во-вторых, принципы международного права имеют приоритет над принципами национального законодательства в независимости нашли они свое закрепление в национальном законодательстве или нет» [1].

Следует отметить, что принцип международного сотрудничества стал общеобязательным с принятием устава ООН, где и был первоначально закреплен. Так, в соответствии с п.3 ст.1 члены ООН обязаны «осуществлять международное сотрудничество в разрешении международных проблем экономического, социального, культурного и гуманитарного характера».

На современном этапе развития международных отношений в области охраны окружающей среды международные организации стали играть заметную роль в становлении и совершенствовании экологического порядка на территориях различных государств. К примеру, после вступления в ООН в 1992 году, ее органы и учреждения ведут огромную работу по обеспечению охраны окружающей среды и решения возникающих в Республике Казахстан экологических проблем. Организация Объединенных Наций представлена в Казахстане 15 организациями: ПРООН (программа развития ООН), ЮНЕСКО, ЮНЕП.

Особый интерес представляют международные природоохранные организации, деятельность которых направлена на развитие системы ООПТ в мире:

1) Организация ООН по вопросам Продовольствия и сельского хозяйства;

2) Программа развития ООН;

3) Глобальный экологический фонд Всемирного Банка;

4) Программа Тасис;

5) Всемирный союз охраны природы и природных ресурсов;

6) Всемирный фонд дикой природы.

С момента обретения независимости Республики Казахстан и ее ближайших соседей средней Азии данные природоохранные организации осуществили ряд проектов, направленных на развитие и совершенствование ООПТ:

1) Международный проект Тасис по сохранению биоразнообразия Западного ТяньШаня (Казахстан, Кыргызстан, Узбекистан);

2) Центральноазиатский трансграничный проект Глобального экологического фонда Всемирного банка по сохранению биоразнообразия Западного Тянь-Шаня (Казахстан, Кыргызстан, Узбекистан);

3) Проект Организации ООН по вопросам продовольствия и сельского хозяйства «Совершенствование и гармонизация законодательства об ООПТ» (Казахстан, Кыргызстан, Таджикистан, Узбекистан, Туркменистан);

4) Проект Глобального экологического фонда Всемирного Банка «Каспийская экологическая программа» (Казахстан, Туркменистан, Россия, Азербайджан, Иран).

В Республике Казахстан успешно осуществляют свою деятельность неправительственные организации, деятельность которых направлена на сохранения природного и биологического разнообразия:

г. Алматы - экологическое общество «Зеленое спасение»;

г. Алматы - Экологический Центр «ТАУ»;

г. Алматы - Общественное объединение юристов «Правовая инициатива»;

г. Алматы - Региональное объединение «ИРИС» - Союз пострадавших от ядерных испытаний (РОС «ИРИС»);

г. Алматы - Благотворительный фонд технической поддержки НПО Центральной Азии «ХХI век»;

г. Балхаш - Научное экологическое молодежное объединение “ЭКОШ”;

г. Караганда - Общественное объединение центра координации и информации по экологическому образованию, ОО ЦКИ «ЭкоОбраз»;

г. Караганда - Карагандинский Экологический центр;

г. Риддер - Экологический клуб «Биосфера»;

г. Риддер - Центр общественного развития «Барс»;

г. Павлодар - ОО «Экология и общественное мнение»;

г. Тараз - Социально-экологический центр «Зеленое движение»;

г. Усть - Каменогорск - Культурно-экологическое объединение «Беловодье»;

г. Шымкент - Детская организация юных экологов «Зеленая Республика»;

Все организации являются коллективными членами МСоЭС международного социально-экономического союза.

К примеру, с мая 2008 года на территории Катон-Карагайского района ВКО четырьмя организациями – Катон–Карагайским ГНПП, МОО «Неосфера», НПО «Фонд Пущи Роминской» и Ландшафтным парком Пущи Роминской реализуется проект –«Развитие экологического и гражданского образования в казахстанской части Алтайских гор». Кроме того, члены МОО «Неосфера» приняли участие в семинаре по новой Европейской программе охраны природы «Натура 2000». Возможность обменяться опытом, поделиться знаниями была предоставлена польскими коллегами из Ландшафтного парка «Пуща Роминская» и НПО «Фонд Пущи Роминской» при финансовой поддержке Сеймика Варминско-Мазурского Воеводства (аналог нашего областного маслихата) и Министерства иностранных дел Республики Польша.

Особое место в программе отводилось гражданским инициативам в области охраны окружающей среды. Выяснилось, что гражданское общество Польши очень активно принимает участие в охране природы. Это и участие в лесовосстановлении, борьбе с браконьерством, создание искусственных водоемов для рыб и амфибий и многое другое. А отсюда и результат – лесопокрытая площадь страны составляет 29% (для примера, в Казахстане – 4%) .

Особую роль организации в решении экологических проблем, несомненно, играют неправительственные организации, так как формирующееся в их рамках коллективное мнение приобретает все большее значение. В отличие от международно-правовых норм, которые приобретают обязательный характер путем издания специальных законов, устанавливающих обязательную силу международных договоров и конвенций, решения неправительственных организаций в большинстве носят декларативный характер.

Однако НПО оказывают непосредственное влияние на нормотворческую деятельность государства, путем подготовки различных природоохранных проектов, концептуальных предложений, обладающих силой общественного мнения. Мероприятия, проводимые НПО, проходят на высоком практическом и теоретическом уровне с обязательным привлечением международных экспертов в области охраны природы. Финансирование подобных организаций проводится за счет также неправительственных международных организаций, собственных средств и меценатства. К примеру, проект, проведенный в Катон-Карагайском национальном природном парке в 2008, был профинансирован международным фондом Сорос-Казахстан.

Таким образом, НПО в своей деятельности руководствуется не только национальным законодательством, но и подпадает под действие международного права. Изучая международный опыт сотрудничества и реализации различных международных проектов, НПО в Республике Казахстан станут движущей силой природоохранного законодательства [2].

Республика Казахстан с момента приобретения независимости стала активно принимать международные многосторонние договорно-правовые обязательства, вытекающие из международных соглашений. В 1994 году Казахстан стал стороной Конвенции о биологическом разнообразии (КБР).

По мнению А.В. Дроздова, биологическое разнообразие включает три компонента: 1) генетическое разнообразие, 2) разнообразие биологических видов, 3) разнообразие мест обитания, в которых существуют все виды и их сообщества, а также разнообразие самих сообществ и экосистем. Все они играют роль в обеспечении устойчивости экосистем и биосферы в целом. Чем выше разнообразие, тем устойчивее экосистема [3].

Достижение высокого уровня биоразнообразия и его сохранение возможно при качественно правовом обеспечении сохранения естественных, уникальных природных участков, природных комплексов, притом, что механизмом достижения этой цели является создание и сохранение особых природных территорий - ООПТ.

Министерство охраны окружающей среды является уполномоченным органом по вопросам КБР. В 1999 году в целях выполнения требований Конвенции по биоразнообразию Казахстан принял Национальную стратегию и план действий по сохранению и устойчивому использованию биоразнообразия. На основании этой конвенции была разработана Концепция развития и размещения особо охраняемых природных территорий Республики Казахстан до 2030 года, которая установила цель, предусматривающую достижение общей площади охраняемых территорий в размере 17,5 миллионов га (6,4% территории страны). Концепция предусматривает создание 13 дополнительных национальных парков (общая площадь которых составит более 2100 га), 25 государственных природных заповедников (более 2800 га) и 6 биосферных заповедников (670.000 га). Одним из примеров является Программа сохранения и восстановления редких и исчезающих видов диких копытных животных и сайгаков на 2005 - 2007 годы.

Казахстан присоединился к конвенции о международной торговле видами дикой флоры и фауны, находящимися под угрозой исчезновения (1973)., рамочной конвенции по изменению климата (1992), конвенции о запрещении военного или любого или любого иного враждебного использования средств воздействия на природную среду (1977), конвенции о трансграничном загрязнении воздуха на большие расстояния (1979), конвенции о доступе к информации, участии общественности в процессе принятия решений и доступе к правосудию по вопросам, касающихся окружающей среды (1998).

Особого внимания заслуживает конвенция о водно-болотных угодьях, имеющих международное значение, главным образом в качестве местообитаний водоплавающих птиц (1971).

В 2004 году при технической и финансовой поддержке Программы развития ООН и Глобального экологического фонда в Республике Казахстан разработан и реализуется полномасштабный проект «Комплексное сохранение глобально значимых водно-болотных угодий как мест обитания перелетных птиц: демонстрация на трех территориях», в ходе выполнения которого к заповеднику были присоединены ценнейшие участки Алаколь-Сасыккольской системы озер, которые играют ключевую роль в сохранении биологического разнообразия этого региона. Этот проект позволил создать основу подхода к сохранению и устойчивому использованию биологического разнообразия и минимизации основных угроз на трех приоритетных территориях глобально значимых водно-болотных угодий.

Под определением Водно-болотных угодий понимаются районы болот, озер, речных долин, естественных и искусственных водоемов, включая морские акватории, глубина которых при отливе не превышает шести метров [4].

В декабре 2005 года Казахстан ратифицировал данную Конвенцию, которая вступила в силу в мае 2007 года. Кроме того, в декабре 2005 года Казахстан ратифицировал Боннскую Конвенцию о сохранении мигрирующих видов диких животных (Конвенция СМВ) и присоединился к ней в мае 2006 года. Конвенция создаст основу подхода к сохранению и устойчивому использованию биологического разнообразия и минимизации/ликвидации основных угроз на трех приоритетных территориях глобально значимых водно-болотных угодий, обеспечит доступ к новейшей информации и консультациям по принятию международных согласованных стандартов, изложенных в Рамсарской конвенции, и обеспечит возможность для поддержки проектов по водно-болотным угодьям, финансированием из Рамсарского фонда.

Водно-болотные угодья Казахстана – это не только накопители живительной влаги, но и места, где привыкли гнездоваться и находить пропитание перелетные птицы. Именно в Казахстане зарегистрирована самая многочисленная популяция водоплавающих птиц в Азии, насчитывающих более 130 видов. Каждые полгода более 50 миллионов птиц мигрируют через территорию нашей республики. И порядка 20% из них устраивают здесь свои гнездовья. Благодаря транзитному расположению казахстанские водоемы являются важнейшими в Азии резерватами, производителями водных и околоводных видов птиц. В Казахстане в период гнездования, линьки, сезонных миграций и зимовки зарегистрировано 130 видов птиц, говорится в заключении комитета к этому проекту закона. Каждый год численность гнездящихся видов птиц достигает 10 миллионов, на линьку прилетают сюда 2-3 миллиона птиц, а около 50 миллионов перелетных птиц останавливаются на наших водоемах в период весенних и осенних миграций. Крупными водно-болотными угодьями, имеющими международное значение, являются Тенгиз – Коргальджинская (Кургальджинский заповедник) и Алакольская (Алакольский заповедник) система озер, слияние рек Тенгиз и Иргиз (Тургайский заказник). По итогам кадастровой оценки водоемов Казахстана три водно-болотных угодья признаны территориями, имеющими международное значение и соответствующими требованиям Рамсарской конвенции, однако в список включена только Тенгиз-Коргальжинская озерная система.

Примеров качественного участия Республики Казахстан в международных программах и конвенциях служит реализация Международного проекта по сохранению биоразнообразия Западного Тянь-Шаня, на территории заповедника Аксу-Джабаглы, который не только расширил свою территорию, укрепил материально-техническую базу, но и приобрел еще большую популярность среди ученых и экологических туристов всего мира.

В декабре 2005 года ЗРК № 97-III ратифицирована Рамочная конвенция по защите морской среды Каспийского моря, которая станет реальным инструментом сохранения уникального биоразнообразия Каспийского моря, а также гарантом того, что с Каспийским морем не произойдет та трагедия, которая произошла с Аралом. Ратификация Тегеранской конвенции Казахстаном еще раз продемонстрировала всему мировому сообществу стремление нашей страны к достижению целей экономического развития с учетом интересов окружающей среды.

Казахстан выполняет конвенции Европейской экономической организации ООН об оценке воздействия на окружающую среду в трансграничном контексте, о трансграничном загрязнении воздуха на большие расстояния, о трансграничном воздействий промышленных аварий, по охране и использованию трансграничных водотоков и международных озер. В рамках выполнения данных конвенций ведется эффективное сотрудничество Казахстана по вопросам управления опасными отходами производства и потребления, решению проблем рационального использования и охраны водных ресурсов, выработке двусторонних и многосторонних мероприятий по предотвращению промышленных аварий, обеспечению готовности к ним и ликвидации их воздействия, взаимной помощи при ликвидации промышленных аварий, вопросам борьбы с загрязнением воздуха и переносом загрязнителей воздуха на большие расстояния и налаживание международного сотрудничества с государствами, подверженными вредному воздействию трансграничных проблем.

В 1997 году Республика Казахстан ратифицировала Конвенцию ООН по борьбе с опустыниванием (КООНБО). МООС выступает в качестве национального ответственного лица в рамках КООНБО. Конвенция имеет большое значение для Казахстана, поскольку порядка 2/3 территории страны подвержено разной степени опустынивания. Казахстан подготовил три национальных отчета для секретариата Конвенции: в 2000 году, 2002 году и 2006 году. В 2005 году Казахстан принял Программу по борьбе с опустыниванием на 2005–2015 годы, которая содержит анализ причин опустынивания и приоритетные мероприятия по предотвращению и сдерживанию процессов опустынивания.

Республика Казахстан присоединилась к Конвенции об охране Всемирного культурного и природного наследия 29 апреля 1994 года. В 1998 году Министерством, в установленном порядке, по каналам Национальной комиссии Республики Казахстан по делам ЮНЕСКО, было внесено Досье номинации на 10 памятников национального наследия, на рассмотрение в Центр Всемирного наследия ЮНЕСКО.

Список кандидатов во Всемирное наследие:

• 
  Тюркское святилище Мерке;
  
• 
  Мегалетичесий мавзолей культуры Бегазы-Дандыбай;
  
• 
  Курганы и каменные сооружения культуры Тасмола;
  
• 
  Петроглифы Ешкиолмес;
  
• 
  Петроглифы Арпа-Узен;
  
• 
  Палеолитические объекты и геоморфология хребта Каратау;
  
• 
  Археологические объекты оазиса Отрар;
  
• 
  Культурный ландшафт Улытау;
  
• 
  Степи и озёра Северного Казахстана;
  
• 
  Северный Тянь-Шань (Иле-Алатауский национальный парк);
  
• 
  Государственный национальный парк «Алтын-Эмель»;
  
• 
  Аксу-Жабаглинский заповедник.
  

Тем самым появилась необходимость в усилении статуса, режима охраны и использования ООПТ, включенных в Список всемирного наследия и Список водно-болотных угодий международного значения ООН.

Присоединение Казахстана к международным экологическим конвенциям, во-первых, может заметно продвинуть нашу страну в вопросах предотвращения экологических проблем, во-вторых, это один из перспективных путей вхождения нашей страны в мировое сообщество.

В целом, анализируя участие Казахстана в вышеуказанных международных природоохранных конвенциях, можно констатировать, что участие в них дает свои положительные результаты и способствует привлечению дополнительных средств и новых технологий в сферу охраны окружающей среды.

Глобальные экологические проблемы развития определили позицию мирового сообщества – объединить усилия в поисках путей к устойчивому экологическому развитию планеты. Казахстан поддерживает эти инициативы и проводит политику по внедрению принципов устойчивого экологического развития страны. Международные аспекты развития ООПТ, международный опыт играют большую роль в формировании устойчивого развития государства и всего мирового сообщества в вопросах экологии. Устойчивое экологическое развитие возможно только в правовом государстве, учитывающем основные права граждан, в том числе право на благоприятную окружающую среду.

Сотрудничество государства с международными организациями – один из важнейших аспектов «устойчивого развития» Казахстана. Деятельность международных организаций оказывает значительную практическую помощь в достижении стратегических целей страны. Поэтому система международных природоохранных организаций в нашем государстве должна получить свое дальнейшее развитие, которое будет предопределяться постоянным повышением значимости многосторонних форм международного общения, появлением все большего числа новых экологических проблем, сам характер которых требует совместных действий большинства государств мира.

Анализ предпринятых мер и усилий, предпринятых Республикой Казахстан по внедрению международных стандартов в области охраны окружающей среды и вопросов ООПТ состоявшийся в Женеве 21 апреля 2008 года, несмотря на наличие положительных моментов международного сотрудничества и присоединения ко многим глобальным и региональным экологическим соглашениям, указал, что Казахстан не ратифицировал протоколы, которые создают условия функциональности этих международных- правовых соглашений, например, Киотский протокол и протоколов Конвенции о трансграничном загрязнении воздуха на большие расстояния.

Киотский протокол имеет особое значение для Казахстана, поскольку изменение климата оказывает потенциальное негативное воздействие на землепользование, качество почвы, наличие воды, биоразнообразия и, в конечном итоге, экономику страны. Казахстан может воспользоваться выгодами гибких механизмов в рамках Киотского Протокола по модернизации своих промышленных объектов одновременно с мероприятиями по сокращению выбросов парниковых газов [5].

В целом, Казахстан проявил активность в принятии мер по выполнению своих обязательств, принятых в рамках международных соглашений в области сохранения биоразнообразия и борьбы с опустыниванием. Страна получила выгоду в результате международной технической помощи в данной области и реализовала политику и проекты, оказывающие положительное воздействие на развитие ООПТ.

Только в духе международного сотрудничества можно решить существующие экологические проблемы Республики Казахстан.

Таким образом, необходимо выделить ряд моментов и сформулировать определенные выводы:

Республика Казахстан является стороной ряда международных договоров и программ, касающихся особо охраняемых природных территорий, к которым как уже упоминалось, относятся: Конвенция о водно-болотных угодьях, имеющих международное значение главным образом в качестве местообитаний водоплавающих птиц; Конвенция об охране Всемирного культурного и природного наследия; двусторонние (трехсторонние) соглашения о создании и функционировании особо охраняемых природных территорий, примыкающих к государственной границе; Программа по охраняемым районам Конвенции о биологическом разнообразии. В соответствии с указанными международными договорами и программами ряд казахстанских ООПТ имеет международный статус – Кургальджинский заповедник, Алакольский заповедник и Тургайский заказник, Катон-Карагайский государственный национальный природный парк, при этом в статье 84 закона об ООПТ сказано: «Международное сотрудничество в области ООПТ осуществляется в соответствии с законодательством Республики Казахстан и международными договорами, ратифицированными Республикой Казахстан».

Существующие ООПТ Республики Казахстан, обладающие международным статусом в силу международных договоров и программ, не отражены в национальном законодательстве, не учтены международные нормы и правила об ООПТ. Это не только снижает эффективность применения данных норм и правил, но и зачастую (ввиду отсутствия норм) приводит к неправильной трактовке международных правил, требований, рекомендаций и, как следствие, может привести к претензиям международных организаций к Казахстанской стороне о невыполнения установленных правил и требований. К примеру, в Великобритании отдельные ООПТ имеют статус территорий Рамсарского договора и выделены в отдельную категорию, законодательно закреплены и успешно выполняют возложенные на них функции.

Для урегулирования изложенной проблемы целесообразно детально проработать главу №18 закона об ООПТ «Международное сотрудничество в области особо охраняемых природных территорий» Закона об ООПТ, предусмотрев в нем: установление перечня категорий ООПТ международного значения; разграничения полномочий органов государственной власти по обеспечению регулирования деятельности ООПТ международного значения.

Необходимо перенять опыт Великобритании и обозначить формулировку каждой категории ООПТ международного значения; порядок включения территорий в международную систему охраняемых территорий каждой категории; порядок представления (номинирования) территорий для придания им статуса ООПТ международного значения; особенности режима особой охраны и установленные ограничения для каждой категории ООПТ международного значения; порядок изменения границ, статуса и режима особой охраны и использования каждой категории ООПТ международного значения.

При проработке данного раздела следует учитывать не только нормы и положения, установленные самими международными договорами и программами, но и принятые в целях их реализации рекомендации, руководства, утвержденные программы, концепции, стратегии и прочие документы рекомендательного характера (в том числе, Операционное Руководство по выполнению Конвенции об охране всемирного культурного и природного наследия, Севильскую стратегию биосферных резерватов, Программу работ по охраняемым районам, принятую седьмой Конференцией Сторон Конвенции о биологическом разнообразии и т.п.).

1. 
   Проект ГЭФ/ПРООН «Сохранение и устойчивое использование биологического разнообразия Казахстанской части Алтай- Саянского экорегиона» http://www.altai-sayan.kz/oopt-vko/katon-karagajjskijj-ngpp/okhrana-prirody-kkgnpp/ (интернет).;
   
2. 
   Сабикенова А.С. Сотрудничество Республики Казахстан в сфере охраны окружающей среды: международно-правовые аспекты: Автореф. дис. кан. юрид. наук. Алматы, 2005. – 24 с.;
   
3. 
   Дроздов А. В. Основы экологического туризма. Учебное пособие. – М.: Гардарики, 2005. – 271 с.;
   
4. 
   Ж. Байтелесов КАЗИНФОРМ, 24.09.2005 г. (Интернет) http://www.cawater-info.net/news/09-2005/24.htm.;
   
5. 
   Обзоры результативности экологической деятельности. Казахстан. Второй обзор ООН. Нью-Йорк и Женева, 2008. Выпуск № 27. 261 с.