Ойлау мен қиялдың физиологиялық негіздері

Адам өзіне қоршаған ортадан келіп түскен ақпарат арқылы тек еыртқы дүние көріністерін нақтылап қоймастан қабылданған заттың ішкі, мағыналық тараптарына да назар аударады, заттардың өздері жоқ болса да, олардың тұрқы мен қасиеттерін жобалап таниды, уақыт пен кеңістікке орай болмыс өзгерістерін болжастырады, үшқыр ой қанатын ерттеп, әлем мен мәңгілікте шарықтайды. Мұның бәрі ойлау процесіне байланысты адамзат мүмкіндігі. Жантану ғылымыңда ойлау бұл тұлганын шындыкты жалпылама және жанама бейнелеуге бағытталған танымдық әрекеті.Түйсік пен қабылдаудан бастау ала отырып, ойлау тікелей сезімдік біліктер аймағынан шығып, нақты қабылдаумен. білуге мүмкін болмаған дүние құбылыс тарын жанама корытындылау арқылы біліп, танымдық шектерімізді кеңейтуде жәрдемдеседі. Мысалы, айна сыртында ілулі турған, термометрге қарап, күннің суықтығын байқаймыз.

Түйсік пен қабылдау құбылыстардың жеке тараптарының әр мезгілдегі кездейсоқ байланыстарын танытады. Ал ойлауда сол түйсіктер мен қабылдау деректерді топтастырылады, салыстырылады, олардың арасындағы қатынастар ашылып, ажыратылады. Сезімдік негіз де танылған заттар мен құбылыс тардың қасиеттеріне сүйсіне отырып, ойлау арқылы заттардың тікелей көрінбеген, тереңдегі жаңа қырлары мен сырларын топшылайды Сонымен, ойлау қоршаған дүниенің мәнін жалпылай түсінуге, болмысты заңдылықты байланыстар мен қатынастар негізінде тануға мүмкіңдік береді.

Заттар арасыңдағы байланыстар мен қатынастарды ашу ойлаудың басты міндеті, осыдан-ақ ойлаудың болмысты тереңдей тануға бағытталған ерекше сипаты көрінеді. Ойлау катынастар мен байланыстарды ғана емес, сонымен бірге қасиеттер мен мәнді белгілейді; бірақ қатынастар тек ойлаумен ғана көрініп қоймайды. Шынында да, біздің қабылдаудағы танитынымыз дербес элементтердің жай қосындысы емес, осы деңгейдің өзінде де болмыс қасиеттері мен заттары өзара қатынасты бірлікте болып, ойлаудың дүниетанымдық қызметіне арқау болады. Бірақ қабылдауда заттар мен құбылыстардың қасиеттері біздің санамызға жеке-дара, кейде мәнсіз, кездейсоқ белгілерімен келіп түсуі мүмкін. Осыдан, ойлаудың міндеті кездейсоқ сәйкестіктерден ажыратып, нақты заңдылықтарға негізделген мәнді, қажетті байланыстарды танып, аша білу.

Қажетті әрі мәнді байланыстарды аша отырып, назарға алғандардан кездейсоқтарын бөлумен ойлау жалқыдан жалпыға өтеді. Кеңістік пен уақыт аймағында шектелген, жеке-дара жағдайлардың кездейсоқ тоғысынан құралған байланыстар жалқылық сипатқа ие болады, ал әрқандай мән

Кездейсоқ жағдайлардың өзгерісіне қарамастан жалпысипатқа ие, ойлаудың қызметі осы мәнді байланыстарды ашумен, оларды қорытындылап, жалпыластыру; ойлау, осыдан, жалқыдан жалпыға, жалпыдан жалқыға бағытталған байланыстарды тану жолындагы психикалық әрекет желісі. Сондықтан да ойлау жанама байланыстар мен қатынастарға негізделген объектив шындықтың қорытындысы.

Теориялық таным әрекеті ретінде ойлау ықпалды қимылмен тыгыз байланысқан. Адам болмысқа әсер жасау арқылы оны түсінеді, дүниені өзгерте, қайта жасай отырып, оның мән-жайын терендей айырады. Осыдан ойлау әрекетпен немесе әрекетойлаумен жай қосарлана жүрмейді, әрекетойлаудың ең бастапқы формасы, яғни әрекет, қимыл болмаған жерде ойлау процесі де жоқ. Іс-тәжірибе, қимыл-әрекет ойлау дұрыстығы мен дәлдігінің негізі де, ақырғы нәтижесі де; жалпы іс-тәжірибеге тәуелділігін сақтаумен, теориялық ойлау өзінің алғашқы әрі жеке, кездейсоқ практикалық жағдайларға бағыныштылығынан құтылады. Қорытынды түсінім мен жалпы шешімге келтіре алу мүмкіндігінен ойлаудың басқа психикалық процестерден өзгешелігі айтарлықтай. Бір мәселе бойынша қабылданған корытыңцы нәтижесін тапқан жалғыз-ақ проблемаға тиісті орындалмай, бүкіл сол тақылетті көптеген сұрақтарға жауап болғган теориялық шешім ретінде қабылданады. Жеке дерекке орай қабылданған ой, енді бір сұрақ аймағынан шығып, қорытындылық маңызға ие болумен, теорияға не теорияның құрамды бір бөлігіне айналады. Ойлау процесінде қандай да бір мәселе қайталай, жаңадан ашыла бермейді, онда жалпыланған турде мәселе шешімдерінің принциптері айқындалып, практиканың болашақта кезігетін міндетті орындалу жолдары болжастырылады, яғни ойлау арқылы жоспар тузіледі. Осыдан, ойлауға байланысты адам практикаға жол көрсететін, әрекетке жетекші болған теорияға қол жеткізеді, объектив шындықты танытатын диалектика жолын ашады. Әрекет негізінде дамып, ойлау, ақырыңда, қимылды ұйымдастыруға және оған басшылық етуге себін тигізді.
3.3.2 Ойлау жөніндегі теориялар

Ойлау проблемасы көп дәуірге дейін психология. саласы болудан гөрі, философия мен логика нысаны. Сондықтан да ойлау процесін зергтеуде ғылым бағыттары арасындағы күрес бірде толастамаған. Он жөніндегі алғашқы материалистік бағыт классикалық сенсуализм тұжырымын негізге алып, алғаш сезімдік танымда болмаған дүние санада бейнеленуі мүмкін емес деген шешімді уағыздады. Алайда бұл теориялық тоқтам көбіне ойлауды ес, елес бейнелерінің бірлігі немесе ассоциация нәтижелері деп үстірт түсіндіреді. Бұлай топ шылаудан от де белсенді процесс ретінде танылмаған ойлау өз алдына дербес, процестік сипатынан айрылып, жақын кезеңдегі дейін ғылымда арнайы зерттеулер аумағынан тыс қалды.

Қарама-қарсы бағытты ұстанған идеалист философтар ойлауды адам рухының айрықша, қарапайым бөлшектерге жіктелмейтін процесс формасы деп таныды Біздің заманымызда ойлауды рухтың символдық белсенділігінің көрінісі ретінде тану неоканттық философия негіз болып отыр. Ойлау -психикалық іс-әрекеттіңерекше турі деп психологияда алғашқы жария еткен Вюрц-бургтық ғылыми мектеп болды. Бұл бағытта өз тұжырымдарын эксперименталды дәлелдеуге ұмтылған XX гасыр басындағы неміс психологтары (О.Кюлье, А.Мессер, К.Бюлер, Н.Ах) ойлауды одан әрі бөлшектенбес сана қызметі деп білді; оны сезімдік негіз бен сөздік өрнектен бөлектеді, оны таза рухқа теніп, бұл мәселеде идеалистік тарапқа қолдау берді.

Сонымен ойлаудың ғылыми шешімі табылмай, бұл жөніндегі проблема тығырыққа тірелді. Енді жантану ғылымында бұл құбылыс ты материалистік тұрғыдан түсіндіруден басқа жол қалмады. Мұндай түсінімнің мәні келесідей еді: ойлау - өз тамыры мен тарихына ие, заттасқан іс-әрекет формаларын сипаттайтын тарихи қалыптасқан жабдықтарга сүйенеді және тілдік жүйені негізгі құрал пайдаланады. Бұл міндеттерді атқару үшін шынайы ойлауды "рух көрінісіне" тендестірмей, оны қоғамдық желісінде қалыптасып, алғашқыда затпен тікелей байланысқан әрекет ретінде орындалатын, мәндік байланысқан және арақатынастағы тіл жүйесін пайдаланатын процесс, ал кейін шікі "ақыл-ой қызметіне" айналып, қысқартылған формаға келетін сана әрекеті деп тануы қажет

Адамның ойлау қызметі үшін сезімдік танымға қарағанда, сөйлеу мен тіл әлдеқайда маңызды. Ойлаудың ең жоғаргы формасы сөзді логикалы ой (вербально логическое мышление). Тек қана осы ой формасында адам тілдік таңбаларды (коды) қолданумен күрделі байланыстар мен қатынастарды түсініктер қалыптастырып, қорытынды жасаумен күрделі теориялық мәселелерді шешеді. Адамның ойлау қызметі, қандай да формада орындалмасын, тіл қатысынсыз жүзеге келмейді. Ойлау процесі жануарларга да тән, бірақ олардың ой жүйесі көрнекілікке құрылып, белгілі мезетте көз алдында тұрған нақты заттармен ғана байланысты. Ал адам өз ойы арқылы танылуы тиіс нысаннан тікелей байланысын үзіп, оның қасиеттері мен сипаттарын тілдік белгілермен өрнектеп, тындаушыға жеткізе алады. Сонымен, ғылыми психология үшін сөз тек тілдесу қажетін орындап қана қоймастан, негізгі ойлау құралы да болып есептеледі.

Бірақ ойлау мен сөздің ажыралмас байланысынан ой мен сөзді бір нәрсе екен деп қарастыруға болмайды. Екеуінің төл таабиғаты әрқандай. Мұның дәлелі: бір ойды әрқилы сөзбен өрнектеуіміз қысылтайанда білдірейін деген ойымызды жеткізуге сөз таба алмай күйзелуіміз; кейде көп сөйлеп, бірде-бір ойды жеткізе алмауымыз, т.с.с.

Бір нәрсе туралы ойлағанда біз әрқашан да ұғымға сүйенеміз. Ұғым дегеніміз - зат немссе құбылыс тың жалпы, сондай-ақ мәнді қасиеттерін бейнелейтін ой. ¥ғым - заттың бейнесі елестен ерекше. Мысалы, туратын үй жөніңдегі түсінігімізде біз нақ сол үйді барлық ерекшеліктерімен (жаңа, қызыл кірпіштен, бес қабат) ойға келтіреміз. Ал: "Үй адамның баспанасы" деп ойлайтын болсақ, біз белгілі бір үйді айтпай, кез келген үй, баспана жөнінде қорытылган ұғымды пайдаланамыз. Сондықтан ұғым елестен гөрі кеңірек келеді. Кернекі бейнеде көз алдымызға елестете алмайтындарымызды ұғым жәрдем өрнектейміз (жан, капитал, хандық).

Мысалы, біз мың бұрышы бар геометриялық фигураны ойша кере аямаймыз, бірақ "мың бұрыш" деген ұғым бар, біз практикада мұндай фигураның болуы мүмкін екенін мойындаймыз.

Ұғымды сөзбен жеткізуге болады. Бірақ, ұғым мен сөз екеуі теңвдес емес: 1) бір ұғымның өзін түрліше сөздермен айтуға болады ("самолет", "аәроплан") 2) бір сөздің өзі кейде әр түрлі ұғымдарды білдіреді: "Ат" - есім, "Ат" - жануар. 3) ұғымның өзі әр тілде "әрқандай" сөздермен беріледі (орысша-хлеб, қазақша-нан).

Заттар және құбылыс тар олардың арасындағы байланыстар мен қатынастар туралы ойды біз пікір формасында білеміз, мысалы: "далада жаңбыр жауып тур": "оқушы есепті шешкен жоқ". Осыдан, пікір дегеніміз ойлау формасы, мұнда бір нәрсе не мақұлданады, не теріске шыгарылады Пікірде, көбінесе, ұғымның мазмұны ашылады: "Жантану адамның психикалық өмірінің зандылықтары туралы ғылым». "Жантану" ұғымының мазмұны осы пікірден көрінеді.

Бір немесе бірнеше пікір негізінде нақты бір қорытыды жасалады. Мысалы, біз екі пікір айтсақ: "Құс-жануар", Жануарлар оттегісіз жасамайды". Бірінші және екінші пікірлерге сүйене отырып, біз үшінші пікір айтамыз: демек "Құстар оттегісіз жасамайды".

Бір немесе бірнеше пікірден жаңа пікір шығаратын ойлау формасы - ой қортындылары деп аталады. Ой қорытындыларының мысалы ретіңде геометриялық теорема дәлелдерін алуга болады.

Ой қорытындылары иңдуктивтік және дедуктивтік болып келеді. Индуктивтік ой қорытындылары жеке фактілердің негізінде қорытыңды жасау, жалпы пікір айту.

Дедуктивтік ой қорытындылары дегеніміз — жалпы ережеден жеке қорытыңды жасау.

Қорытынды пікірге келудің екі турі де - индуктивтік те, дедуктивтік те - адамның айналадағы дүние туралы білімін кеңейтуге көмектеседі.

Ой қорытындыларының объектив пікірлерге негізделетін процесі логикалық ойлау деп, ал дұрыс ойлаудың формалары мен зандары туралы ғылым логика деп аталады. Логикалық ойлаудың ерекшелігі қорытыңдылардың қисылығында, олардың шындыққа сай дәлелдерінде. Логикалық ойлауға түскен құбылыс көз жетерліктей етіп нақты түсіндіріледі, себептері мен салдарлары катесіз анықталады. Ұғымдар арасындагы байланыстар мен қатынастар логикалық ойлау жолымен ашылады. Бұл байланыстар мен қатынастардың дұрыстығын теріске шығаруға болмайтыны пікірлерде (теорема, аксиома) көрсетіледі.
3.3.4 Ой қызметтері

Ой әрекеті барысында адам қоршаған дүниені танып, білу үшін ерекше ақыл қызметтерін орындайды. Бұл нақты қасиеттер (операция) өзара байланысқан, бірі-біріне ауысып отыратын ойлардың әрқилы әдістерінен құралады. Бұлардың негізгілері: талдау (анализ), біріктіру (синтез), салыстыру, дерексідендіру (абстракция), нақтылау және қорытындылау.

Талдау - бұл оймен бүтінді жіктеу немесе бүтіннен оның қырларын, әрекет не қатынас бірліктерін бөліп алу. Қарапайым формадағы талдау әрқаңдай затты практикалық қажеттіке орай құрама бөлшектерге ажырату. Мысалы, балаларды қандайда өсімдікпен таныстыруда оның құрамын көрсетуден байқаймыз (тамыры, сабағы, жапырағы). Талдау пракатикалық (ойлау - сөйлеу процесінде жүріп жатады) және ақылдық (теориялық) болып бөлінеді. Егер талдау жоғарыда аталған ой операцияларына ұштаспаса онда ол қате, механистік сипат алады. Мұндай талдау элементтері жас балаларда көптеп кездеседі: бала ойыншығын тез бүзуға ғана шебер, оны құрастыру, бөлшектерін салыстырып, қандайда қорытынды шығару сәбидің ойына да келмейді.

Біріктіру - бұл әрқилы болшектер, қасиеттер мен әрекетқимылдарды тұтас бірлікке топтастыру. Біріктіру операциясы талдау әдістеріне қарама-қарсы. Бұл қызмет барысында жеке заттар мен құбылыс тар күрделі, бүтін құбылыс қа қатысы бар бөлшек, элементгер тобы ретінде қарастырылады. Әрдайым біріктіру бөліктердің қарадүрсін жиынтығын не қосындысын андатпайды. Мысалы, авто-көліктен жүздеген белшектерін құрастырғандағы мақсат металл үйіндісін шығару емес, пайдалы әрекетке келетін машина тұрғызу. Оттегі мен сутегін синтездей отырып жаңа сападағы зат - су алатынымыз баршаға мәлім. Ой процесіндегі талдау мен біріктіру әрекеттері оқу жұмысында аса үлкен маңызға ие. Бала жекелеп талдаумен әріптерді тануға қол жеткізеді, ал кейін сол игерген әріптердің басын біріктіріп буын құрайды, буыннан - сөз, сезден - сөйлем, сөйлемдерді біріктіріп -мазмұнын шығарады.

Талдау мен біріктіру ажыралмас бірлікте жүріп жатады. Әрдайым біртұтас бүтіндік сипатқа ие болған зат қана талдануы мүмкін. Біріктіру де талдауға негізделеді: қандай да беліктер мен элементтерді бір бүтінге келтіру үшін, беліктердің езін және олардың белгілерін талдаудан танимыз. Ойлау барысында талдау мен біріктіру бірін-бірі ауыстырыып кезекпен алғы шепке шығып турады. Талдаудың не біріктірудің ойлау кезінде кебірек қажет болуы материал сипаты мен орындалатын жұмыстың шарттарына, сондай-ақ адамның ақыл-ой қабілетіне тәуелді .

Салыстыру - бұл әрқандай заттар мен құүбылыстардың не ойлардың беліктері арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды білуге бағытталған ой әрекеті. Күнделікті турмыстық салыстырулар бір затты екіншіні беттестіру арқылы жеңіл-ақ орындалады. Кеңістіктегі өлшеу мен салмақты таразылау да осы салыстырудың керінісі. Салыстыру түрлері келесідей: 1) бір жақты (бір белгісі бойынша, толық болмаған); 2) көптарапты (толық, барша белгілерін ескерумен); 3) үстірт және терендей; 4) тікелей және жанама. Салыстыру белгілі бір байланыс не қатынас бойынша жүргізілуі шарт (форма, түс-тур, салмақ, ұзындық немесе уақыт). Іс-әрекетті терең әрі дәл тану үшін аса қажет ойлау қасиеті бұл ұқсас әр-түрлі заттардың айырмашылығық езара белек заттардың ортақ ұқсас, тараптарын сезіне білу.

Дерексіздендіру (абстракция) - бұл зерттеліп жатқан нысаннын қандайда бір белгісін беліп алып, қалғандарын елемеу. Мысалы, біз көзге жағымды әсер еткен жасыл түсті ғана назарға ала отырып, ол түстес заттардың өзіне мән береміз. Бұл процестегі нысаннан бөліп қаралған тур-түс белгілі заттың басқа қасиеттерінен оқшау қарастырылып, ойлаудың дербес элементіне айналады. Дерексіздену, яғни нәтижесінде жүзеге келеді.

3.4 Еріктің және сезімнің физиологиялық негіздері

3.4.1 Ерік жөнінде түсінік
Адам өзінің не істеп, не білетіне, қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарға, баска адамдар мен олардың іс-әрекеттеріне деген қарым-катынасын, өзінің ісіне, жұмысына деген көзқарасын ойлап уайымдауы эмоциялар деп аталады. Жүргізушінің іс-әрекетіне эмоциялык күй үлкен эсер етеді және кен жағдайда оның іс-қимылдарының дұрыстығы мен анықтығын анықтайды.

Жүргізушініц үнемі үздікеп өзгеріп отыратын жол жағдайын бағалау қажеттілігі және уақыт тапшылығында шешім қабылдауы эмоциялық козуды тудыратын негізгі факторлар болып табылады. Жургізушінің іс-әрекет үрдісінде эмоциялық қозудын деңгейі жол жағдайының сипатынан және қозғалыс шарттарынан үнемі өзгеріп отырады.

Профессор П.К. Анохиннің теориясы бойынша эмоциялар адам қажеттіліктерін қанағаттандыру рефлекторлык аппараты болып табылады. Егер емір шарттарының немесе іс-әрекеттердің өзгеруінен қажеттіліктер канағаттандырылса, жагымды эмоциялар пайда болады, ал қажеттшіктердін канағат тандырылмауы-кері эмоциялар туғызады.

Эмоциялар жоғары және төменгі болып бөлінеді. Төменгі эмоцияларды жануарлардан байқауға болады. Олардың негізінде туа біткен өмірлік инстинктілер жатыр, атап айтқанда, өзін-өзі қорғау, сақтау, жыныстық, көректену инстинктілері. Олардыц капаландырылуы жағымды эмоциялар туғызса, қанағаттандырылмауы жағымсыз эмоциялар туғызады. Олар ағзаның өмір сүру ортасымен карым-қатынасын зерттейді, ал олардың физиологиялық механизм шартсыз рефлекстер болып табылады.

Жоғары эмоциялар адамдардын бір-біріпе деген қарым-катынасын, аламның өз іс-әрекетіне және коршаған әулеметтік ортаға карым-катынасын көре етеді. Оларға патриоттық және эстетикалық сезімдер, өз жұмысына деген канағаттану немесе қанағаттанбау, міндеттілік, қауымшылдық сезімдер жатады. Тап осы жоғары эмоциялар көп ретте жүргізушініц іс әрекетінде үнемі пайда болатын адамның қысылтаяң және апаттық жағдайларындағы қимылын анықтайды.

Эмоциялар күшіне және ұзақтығына қарай көңіл-күй және аффект деп бөлінеді. Көңіл-күй үзақ уақыт болатың эмоциялар. Олар жағымды немесе жакымсьн болып, осыған сай адамның жұмыс істеу кабілетіне және мінез-күлқына әсер етеді.

Аффектілер қысқа қүйып тәріздес үйыткып өтетін эмоциялар. Бұл кезде адам өзін-өзі бакылай алмай, тіпті қылмыс жасауға баруы мүмкін. Күшті эмоциялардыц әсерінен адамдар кейде «стресс» деп аталатын жакдайға үшырауы мүмкін. Ол күрделі жол жагдайында жүрпзушілерде пайда болуы мүмкіп.

Стресс (титықтау) факторларының адамка әсер ету дәрежесі олардың үзақтығы мен оның үздіксіздігіне байланысты.

Жүйкеге артык күш түсу әсерінен егер эмоциялар тез өтіп үзаққа созылмайтын болса, кейде ағзаға әсері онша білшбей бузылыс болмайды. Ал әсер тіпті аздаған эмоциялык күш ұзақ мерзімге созылып кетсе жүйке мен психика бұзылуы мүмкін. Бүл үрдіс депрессия деп аталады. Депрессия жүмыс істеу қабілетінің төмендеуіне, адамның мінез-құлқының дезорганизациясында байкалатын ағзаның психофизиологиялық мүмкіншіліктерінің тозуына әкеледі.

Жүргізшілерде осындай ұзақ әсер ететін үзіліссіз эмоциялық күштер кеп әсер ететіндіктен басқа кәсіптермен салыстырғанда оларда жүйке және жүрек-қан тамыр аурулары жиі кездеседі.

Осындай жүйке-психикалық зақымданулардың (жарақаттардың) алдын-алу үшін бүкіл жол қозғалысын үйымдастыру жүйесі, жүргізушілерде жағымсыз эмоциялар мүмкіндігінше аз болатындай етіп үйымдастырылуы керек. Бул жол белгілерінің анық айқындығы, олардың жақсы көрінуі, кажетті шектен (максимумнан) аспайтын саны жатады. Жол бөлігін таңбалау жүргізушінің жүмысын қиындатпай жеңілдетуі керек. Жол бойында жүргізушінің көңілін аулайтындай плакаттар және жолдаулар болмауы тиісті. Жүргізушілердің өзара, жаяу жүргіншілермен, полиция қызметкерлерімен карым-катынастары биязылык сипатта болулары керек.

Эмоциялык түрақтылықты қалыптастыруға болады, бірақ ол үшін ерік күші қажет. Ерік - бүл адамның мақсаты жұмыс орыңдау барысында кезіккен сырткы және ішкі кедергілерді женумеп байланысты, өз қылық әрекеттерін қолдап реттей білу қасиеті.

Oн қатерлі жағдайларда өзін-өзі ұстауы, мақсатқа жету жолындағы пайда болган қиындықтарды жеңе алуы, өзінің көңілің мақсатына, міндет-талабына бағындыра алуы, сенімсіздік сезімін, күмандану және қорқыныш сезімдерін баса білуінен байқалады. Үнемі катерлі апаттық жағдайлар туып отыратын жүргізушінің іс-әрекетінде оның ерік-жігер, күшіне жоғары талаптар қойылады. Ерік-жігер күші белгілі бір түрткілерден (мотив) шығатын іс-әрекеттерден байқалады және ол саналы түрде койылған мақсаттарға жетуге бағытталған.

Сеп-түрткі (мотив) -адам алдына койған белгілі бір максатқа неге жеткісі келеді деген сұраққа жауап. Алға қойылған мақсатқа әр түрлі жолмен жетуге болады.' (Сондықтан сеп-түрткілер арасында талас туады) Әрқилы қажеттіліктер маңызының өзгеріске келуінен адамда сеп-түрткілер күресі басталады. Сеп түрткілер таласы жағдайында адам үлкен толғаныска келіп, өз санасы мен сезімінің қара басы мен коғам мүдделері арасындағы карама-карсылыктарды жеңе алмай, өз «қалауы» мен сырттан койылған міндет талауына түседі. Сеп-түрткілердің қорытынды сатысы шешім қабылдау. Шешім қабылдай отырып, адам бүдан былайғы әрекеттердің бәрі оның өзіне тәуелді екенін сезеді.

Ерік - адамның өз болмысын билей алу қабілеті, өз ұмтылыстары, сезімдері мен құмарлықтарынына тоқтам беру қасиеті.

Адам еркі көптеген қасиёттермен ерекшеленеді. Олардың ішінде аса маңыздылары: тәртіптілік, өзін-өзі ұстауы, шешім қабылдағыштық және-табандылық.

Тәртіптілік дегеніміз - өз іс-әрекеттерін когамдық міндет талаптарына бағындыру, өзінің қызмет міндеттерін дұрыс орындау. Жүргізушілердің тәртіптілігі, ең алдымен, оның жол ережелерін қатаң сақтаумнан, техникалық нормалар мен автомобильді пайдалану ережелерін сақтауынан, және де жол қозғалысының басқа қатысушыларына сыйластығынан, мінез-қүлық мәдени етінен, киім кигісінен байқалады.

Тәртіпсіздік деп жүргізуші білетін ережелер мен шектеулерді саналы түрде бұзуын айтады. Мысалы, автомобильді дені сау емес жағдайда немесе алкоголь ішімдігін пайдаланған кейін басқару, сапарға техникалық жағдайы дұрыс емес автомобильмен шығу, бағдаршамнын. қызыл түсіне жүріп өту, ұсынылған жылдамдықты асыру ж.т.б.

Қандай да іс-әрекеттің қажеттігін білумен, адам соған орай керекті шешім қабылдайды, бірақ оны орындау кейде ешбір қимыл жасай алмайды. Мұны орынды турткілердің (мотивы) кемдігімен ғана түсіндіріп болмайды. Кейде адам тіпті өз өмірі үшін қажетті болған жұмыстарды да аяқсыз қалдырады.

Теңдей білік пен білімге, ортақ көзқарас пен сенімге бола тура, адамдар өз алдарыңда турған міндеттерді бірі сылбыр, бірі шапшаң, әртүрлі қарқынмен орындайды немесе кей адам іске байланысты қандай да қиыншылық кездесе қалса, жұмысын қоя салады, ал екіншісі Мұндай кезде қуатына қуат қосып, өршелене әрекетке кіріседі. Адамдағы бұл құбылыс тардың бәрін психология ерік көрінісімен байланыстырады.

Ерік - бұл адамның мақсаттыжұмыс орындау барысында кезіккен сыртқы және ішкі кедергілерді жеңумен байланысты ез қылық әреккеттерін қолдаяп, реттей білу қасиеті. Ерік өмірдің ауыртпалық түскен жағдайларында белсеңділік көтеріп, өзін-өзі реттеудің (саморегуляция) көзі болумен тугелдей сана басқарымында болады. Адамның әрекет-қылығын реттестіре алу қабілетінің негізіңде жүйке жүйесінің өзара ықпалды қозу мен тежелу байланыстары жатыр. Осы принциптерге сай ерік саналы өзіндік басқарумен бірге белсенділік арттыру, немесе ынталандыру және реттеу қызметтерін де атқарады.

Ерік, яғни ырықты әрекеттер - ырықсыз қимыл қозғалыстар негізінде пайда болады. Қарапайым ырықсыз қимылдар қатарына жататындар, мысалы, көз қарашығының тарылуы мен жайылуы, жыпылықтау, жұтыну, тушкіру ж.т.б. құсаған рефлексті әрекеттер. Ыстықтан қолды тартып алу, шу шыққан тарапқа бас бүру ж.т.б. сияқты қозгалыстар да осы топтан. Біздің сезімдік, кеңіл-күй таныту әрекеттеріміз де ырықсыз сипатқа ие, мысалы, таңдана, қасымызды кереміз не аузымыз ашылып қалады; қуана, күле шырай білдіріп, ашуда қабағымызды түкситіп, тісімізді қайраймыз т.с.с.

Сонымен бірге, әрекетіміздің жалпы мақсатынан тыс, ниеттенбеген импульстік қозғалыстар да осы ырықсыз қимылдар тобына кіреді, мысалы, сырттағы шуға мойын бүру, да затқа бір көргеннен әуестену ж.т.б. Еріктік қылықтың ерекшелігі оның "мен қалаймын емес, «мен міндетімнің толганысының жетегінде болуы. Дегенмен, кейде адам өзінің еріктік бағдары мен тума (импульс) қылықтарын біріктіре алады, мысалы, "Мен өз борышымды орындауды қалаймын" — "борыш" - еріктік, "қалаймын" импульстік. Осыдан, біздің барша өміріміз ұдайы еріктік әрекеттер мен әдеттегі қылықтарымыздың өзара байланысты қатынасына турады. Ырықсыз қозғалыстарға қарсы қойылатын саналы әрекеттер адамға тән бола келіп, ниеттелген мақсатқа жетуге бағдарланады. Еріктік қылықтың басты көрсеткіші де осы нақ мақсатқа бағытталған саналы әрекет. Бірақ әрқандай ниет өзінің құрылымдық күрделілігінен көздеген мезетте іске аса бермейді, осыдан еріктік әрекетөз ішіне жеке бірліктер ретінде көп қайталанудан бастапқы саналық сипатын жойып, автоматтасқан қимыл-қозғалыстарды

Кейбір еріктік әрекеттер күрделі сипатта болуынан, оның орындалуы ұзақ мерзімге созылуы мүмкін, мысалы, тау шыңын ерттеп мінем деген альпинист, көрмеге дайындалған оқушы ж.т.с. өз ойларын ақтауы үшін талай жұмыстарға мандай терін төге, ерік күшін сарп етуі керек.

Психиологиялық қорғаныс механизмдерін пайдаланып, кейбір ұнамсыз қылықтар төркінін басқаларға шірмеу мақсатымен адам өзінің ішкі кедергілерін сырт, объектив етіп көрсетуге тырысады. Мысалы, сабаққа кешіккенін оқушы үйқысырап қалғаны (субъектив кедергі) мен жауапкерсіздіктен емес, мыңсан жалған объектив кедергілермен байланыстыра салуы мүмкін: эжем ауырып қалды, дәрігер шақырдым; автобус уақытында келмей қалды, асығудан жығылып, үстімді бұлдіріп, үйге барып, қайта киіндім т.с.с. Әрқандай ниетгелген мақсаттың орынідалуында түрлі объектив сипатқа ие сыртқы кедергілер кездеседі. Бірақ кедергіні жеңуге бағытталған көрінген еріктік бола бермейді. Мысалы, иттен қорқа қашкан кейін өзі таң қалғандай, былайғы күнде қолынан келмесм әрекеттерді жасайды: биік дуалдан секіріп өткен, жалаң аяқ жантақты жерден жүгірген, сулы кең арықтан секіріп өткен т.с.с.

Мақсатқа жетуде қандай да қиыншылықтарды жену сол мақсаттың мән-мағынасын терең түсіне білуге және адамның өз борышын саналы байыптауына тәуелді. Мақсат неғұрлым маңызды болса, адам соғұрлым қандай да кедергіден қаймықпайды. Кей жағдайларда мақсаттың өмірден қадірлі болуынан, адам ол үшін жан пидадыққа барады. Аяулы ару батырларымыз Мәншүк пен Әлияны ескеі түсіріңіз.