Қазақ Әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. Астана,

Жұмып көзді жұтқамын

Қабаққа біткен қайыңның

Беріші еді, безі еді.

Өтіндей-ақ аюдың

Әкемнен қалған көз еді.

Су диірмен, қақпан, домбыра, экскаватор, элеватор, трактор – бұлар туралы өлеңдерде келісті кескін, бейнелі сурет бар.

Сонымен, Ілияс Жансүгіров қазақ поэзиясында жеке затты, тұрмыс-салт құралдарын, машина түрлерін кескіндей отырып, әлеуметтік-эстетикалық ойлар түйетін шығармалар жазудың тамаша жолын көрсетті.

Алдымен өз аулын, одан кейін Жетісуды, кейін бүкіл Қазақстанды жырға қосқан аршынды қаламгер Ілияс поэзиясының тақырыптары тарамдалып, шығармаларды суреттелетін жерлердің географиясы кеңейген шақта жазылған туындыларының құрылысында, бейне жүйесінде, идеялық ойында жаңа сапалық өзгерістер бар. Ең алдымен ақынның Москва, Россияны жырға арқау етіп, бұл бағытта бірнеше мазмұнды формасымен ерекшеленетін шығармалар бергенін айту керек. 1926 жылы жазылған «Заводта» өлеңінде ақын Москвадағы «Орақ-балға» деген шойын-темір қорытатын заводтағы еңбек әрекеттерін көрсеткенде дәстүрлі, тіпті фольклорлық көркемдік құралдарды қолданады, машиналар жұмысын ұршыққа, пештегі оттарды арыстанға, жолбарысқа, оқ жыланға теңейді, түбінде Қазақстанда да осылай өндірістер болады деген түйін жасайды.

Табиғат суретін жіті көріп, жер бедерін жақсы танитын, әр түрлі істерге көзі қанық – кешегі ауыл перзенті Ілияс индустрия, урбанизация тақырыбында онша көсіліп кете алмаса да орыс халқының мекен-жайын, кәсіп-істерін, өзен-тоғайын, шаруашылық жағдайын суреттеген «Ресей жері» (1927) өлеңінде құлашын кеңге сермеп майда мақпал торқадай қара топырақты, қыздың қолаң шашындай томсарған тоғайды, кілегей күрең тортадай, бұлты бар орыс жерінің әсем жаратылысын айтады; қаршадай баласына дейін қайрат қылып жүрген еңбекші елді мадақтайды; осының бәрін отарбадан көріп, танып, бағалаған лирикалық кейіпкердің интернационалдық бауырмалдық, туысқандық сезімі бар. «Мавзолей» (1929) өлеңінде ақын 4 буынды тармақты өлең формасын қолдану арқылы мавзолейге бет түзеген әр түрлі ұлттар өкілінің ынтымағы, толқыған сәтті, қала тіршілігі ырғағын көрсетуді мақсат еткен:
Ауған шалма, Американ қалпақ,

Арап башмақ, Бұйра негр,

Өзбек шапан, Самоед тон,

Қазақ тұмақ, Ағылшын тон,

Неміс кепкі, Үнді желек,

Қытай аяқ, Еңбекші жұрт,

Жылжып, ілбіп, Езілген тап

Келеді таяп. Мавзолейге

Өтпек қарап. Етпек тауап!

Барлық әлем

Халықтар ынтымағын жырлауға арналған «Мәскеу - Қазақстан» (1930) дген ұзақ толғау өлең «Аттаныс», «Жол», «Ежелгі дала», «Жау жорық», «Саят», «Октябрь одағы», «Қимыл», «Келген кім?», «Шеф Мәскеу», «Біздің орда», «Қош келдің», «Көмегің» деген бөлімдерден тұрады. Тарихи кезеңдерге шолу жасап, әр түрлі тартысты кезеңдерді еске түсіріп, патшаның отаршылық саясатын, қанаушылық езгіні айыптайды.

Пушкин, Лермонтов, Мицкевич шабытына от берген кешегі қанды кекті, қайсар, қанжар асынған, қара көз құмырамен су таситын Кавказ емес, Ілияс назары Бакудың желінінен мұнайды күрп-күрп сауған, шипа суы дертке дауа, бүгінгі Кавказда.

Ілияс поэзиясының бір қырын оның халықаралық тақырыпқа жазған өлеңдерінің иедялық-көркемдік нысанасынан да көруге болады. «Саясат қошқарлары» (1922) өлеңінде Франция, Германия, Америка, Жапония, Түркия сияқты елдердің бір-бірімен итше таласқан алауыздығы сатиралық түрде айтылады. Париж коммуналары трагедиялық опатқа ұшырағанмен, олардың ісі жалғасып отырғанын, қаһармандар ұмытылмайтынын, пролетариат арманы түбі орындалатынын жырлаған «Коммуна» (1925) өлеңінде кейін халықаралық тақырыпқа арнаған шығарма – «Гималай» («Жиһангер жайлаған шығыс», 1929).

7-8 буынды, қара өлең, кезекті ұйқастар араласып отыратын он тармақты, он екі шумақтан тұратын өлең «Сұрау» және «Жауап» деген екі бөлімнен құралған.

Бірінші шумақта:

Ашалап басын қар көміп,

Аспанның төсін арда еміп,

Анасындай алтын күн

Сел жіберіп бір жуып,

Ауық-ауық құшақтап,

Әлсін-әлсін нұр сеуіп,

Есейген асқар Гималай, -

Деп табиғаттың ғажап жаратылысы – алып таудың жалпы суреті жасалады да, соңғы жолдарда контрастық мағынадағы риторикалық сұрау қойылады:

Сол күннен нұр ала алмай.

Басы - ұнар, бауыры тар…

Гималай асқар неге олай?

Символдық әдіспен жазылған саяси өлеңнің реалистік қуаты, нақты әлеуметтік шындықты көрсететін күші «Жауап» бөлімінде айқындала түседі. Бірінші шумақта қазақтың таза ұлттық ұғымдарын беретін кіндік, түндік, туырлық, үзік сөздерін көркем метафора ретінде қолдана отыры, қорқау күшіген жемтігіне жармасқан құлан кейпіндегі сорлы, сор маңдай, жүрегі жара, көзі – көл Гималай суреті жасалады. Осыдан кейін барып, ақын аллегориялық сипаттама орнына анық, айқын әлемуеттік талдауға ойысады:

Жерін жайлап, у қылған,

Ерін қанап, құл қылған.

Елін талап, еңбегін

Жалмап, теуіп жүн қылған;

Құлдық жанын құм қылған.
Құлдық қанын қылғыған,

Бар бір әзіл жыландай…-

Сол жыланнан жылжымай,

Қабағы жабық, жаны арық

Гималай сорлы, сор маңдай.
Оқырман көз алдына ғасырлар бойы империалистік елдердің табанына түсіп тапталған, байлық-дәулеті тоналған, еркіндік-бостандығынан айрылған Шығыс елдерінің отарлық трагедиялық қалпы елестейді. Бұл қапас тығырық, қанды азапты тозақтан құтылудың жолы саяси күрес, әлеуметтік тартыс деген идеяны ақын өрістете келіп, шығарманы былай аяқтайды:

Гималайда қуат бар,

Қозғалды оны құрауға.

Гималайда ұлы от бар,

Таянып ұр тұтауға.

Гималайда улы оқ бар

Болса болар болғандай…

Көксеп күн мен көкорай,

Дейтіндерге неге олай?

Айтар сонда Гималай?
Сөйтіп, Ілияс Жансүгіров табиғат жайлы туындыларында дәстүрлі түрде қолданатын тау, мұз, бұлт, сел, тұман, қар, өзен, жел, мұнар, қарағай, құс, тас тәрізді ұғымдарды Шығыс халықтарының ишарат бейнесі – Гималай тұлғасын сомдау Шығыс елдерінің болашақ дамуына зор үміт, сеніммен қараған саяси лириканың үздік үлгісін тудырды.

Қазақ әдебиеті тарихында кең құлашты, терең мағыналы эпикалық поэмалар тудырған талантты ақындар қатарында Ілияс Жансүгіров есімі ерекше аталады. Бұл салада ақын көптеген әдеби барлау, көркемдік тәжірибе жасай жүріп, әлеуметтік маңызды тақырыптарға арналған бірнеше салмақты туынды берді.

Қазақстан өміріндегі ерекше саяси-әлеуметтік науқан – ірі байлардың мал-мүлкін кәмпескелеп, өздерін жер аудару науқаны 1928 жылы болды. Бұл мәселеге арналған қазақ әдебиетінде көптеген үгіттік-насихаттық мәні бар өлеңдер, очерктер, деректі әңгімелер, дастан-жырлар жазылды. Осылардың ішінде идеялық-көркемдік ерекшелігімен Ілияс Жансүгіровтің "Кәмпеске" (1928 ж.) поэмасы дараланып тұр. Бұл шағын туындыда автор Мұқан байдың кәмпескеленген сәттегі көңіл-күйін, психологиялық күйзелісін суреттейді. Комиссия келіп, малы алынып, дүние-мүлкі ортаға түсіп, төрт құлақты бейітке апарып көмген жерінен жамбы, тай тұяқ алтындарынан айырылған, ақ ордасының ойраны шыққан жуанның қайғысында шек жоқ. Ақын ауыз әдебиетіндегі жоқтау өлеңнің формасын сәтімен пайдаланады. Мұқанның бәйбішесі Ұлжан дүние-жиһазын кедей-кепшікке алдырып, су төгілмес боз жорғасын кедейлер мініп, шарасы шайқалып, сабасы тілінеді, бәйтерегі құлаған соң зар илеп, запыран құсады. Соры қайнап, сорпасы төгіледі. Содан кейін көкайыл бәйбіше аруаққа, ата қонысқа, туған топыраққа лағынет айтады.

Ақын уақыты өткен, заманы біткен таптың өз үкімін өзіне шығартады. Мұқан мен Ұлжан жапа-жалғыз жер ауып, поезд ішінде есеңгіреп кетіп бара жатыр. Поездың өзі бұларға адам жұтатын айдаһар болып көрінеді. Ақынның коллективтендіру тақырыбына арналған екінші бір шығармасы "Мәйек" (1929 ж.) деп аталады.

Туынды лирикалық кейіпкердің алыста қалада жүріп, қырды сағынып, далаға шығуынан басталады. Қуаң шөлге гүл өнген, түтіні бұлықсыған, Түрксіб орнаған, еңбек дабылы кернеген дала суреті көз алдына келеді. Араға он үш салып, өз ауылына келгенде ақын көп өзгерісті көреді. Бұдан кейінгі әңгіме еңбекте шынығып өскен ел азаматы Қалабай аузымен айтылады. Тағдыры тас, тар заманда жүдеп-жадап, тозып, тентіреген ауылдың баласы Түрксіб жолы салынғаннан кейін елге қайта қосылып, ес жинай бастайды.

Бір ауылдың өзгерістерін, жаңару, қайта құрылу тарихын баян етіп, тебірене толғап отырған Қалабай әлеуметтік тартыстан, тап күресінен хабардар, саяси сауаты бар шаруа. Оралға жер аударылған жуандар, кедейлердің ішіне кірмек болған бай тұқымы Бейсембектің сырын жария етеді. Кедей-кепшік, әр рудан құралған жоқ-жітік ішінде жесір қатын Шәлипан мен жетім бала Қалқаман да бар, олар бас біріктіріп, "Мәйек" атты колхоз құрастырады. Ұжым болып жұмылып егін егу, оны ору, жинау, машина, тракторды пайдалану, бір жерден орталық салу – осының бәрі жаңа заман белгілері, өсіп-өркендеу кепілі ретінде баян етіледі. Шығарманы коллективтендіру жолына түскен қазақ шаруасының монологы, толғау сыры деп бағалауға болады.

Қазақстандағы коллективтендіру тұсында кеткен сұмдықтарды жасырмай айтатын шығармалар қатарына Ілиястың "Жаңа туған" (1933 ж.) поэмасын жатқызуға болады. "Жыршыдан" деп аталатын кіріспеде қазақ даласындағы өзгерістер, шаруалардың ұжымдық еңбекке жұмылуы айтылады.

Әуелі жеті үйдің басын қосып артель, артынан "Талап" колхозы болғандығы баяндалады. Әбжан есімді жігіттің еске түсіруі арқылы колхоз құруда кездескен қиындықтар, асыра сілтеу, қылмысты әрекеттер, ақыры жұртты ашықтыруға дейін апарған авантюристік қылықтар көрсетіледі. Борсықбай секілділердің "Сиырыңды сойып ал, сорпасына тойып ал" деген уағыздарының ақыры неге соққанын ақын жасырмайды. Ал Жылысбай секілді белсенділер: "Бір мен үшін ел құрбан болса-дағы қайғырман, Қалсаң аман сөгістен" деген принципке түскен. Малдан айырылған шаруалардың еріксіз сорлы болып, боранда, жол бойында аштан өлуін ақын трагедиялық суреттер арқылы, әсіресе Әли бейнесі арқылы береді.

Басшылық өзгеріп, елге көмек берілген соң, жұрттың қайта көтерілуі, колхоз дамуы еңбек көріністерін, қырмандағы қимылды суреттеумен беріледі. Колхоз тойы, бәйге алғандарға жеке-жеке мінездеме шығарманың оптимистік идеясын көтеріп тұр.

Азамат соғысы кезеңінің бір эпизодына арналған "Кеңес" атты шағын поэмада дұшпанмен күрес үстінде өлген Есім деген жігіттің әйелі Нұрайша жалғыз ұлды тәрбиелеп өсіреді. Сол ұл үлкен кеңеске кеп отыр. Өзінің аты да – Кеңес, жұмыс істейтін колхозының аты да – "Кеңес". Сөйтіп, ақын "Кеңес" сөзіне символдық мән береді.

Сонымен, Ілияс Жансүгіровтің совет дәуіріне, оның ішінде коллективтендіру кезеңіне арналған поэмаларының сюжеті өз дәуірінің нақты оқиғаларынан алынған; бұлардың басты кейіпкерлері – не өмірі өтіп бара жатқан таптың өкілдері, не жаңа тұрмыс жасаушы шаруалар, колхозшылар, шығармаларының көлемі шағын, формалары әр түрлі, ақын алты тармақты шумақты ("Кәмпеске"), тоғыз тармақты шумақты ("Мәйек"), он екі тармақты шумақты ("Жаңа туған") егіз ұйқасты, шалыс ұйқасты, аралас ұйқасты қолданған. Бұл циклдағы туындыларда публицистикалық ой, үгіт-насихат сарыны, актуальды саяси идеяларды ашық айту әуездері аса мол.

Қазақ поэзиясының тарихында ерекше орын алатын көркем туындының бірі – Ілияс Жансүгіровтің "Дала" (1930 ж.) поэмасы. Ақын шығармасын терең идеялық, символдық, ишарат мағына беретін өте салмақты, философиялық тереңдігі бар сөзбен атаған. Алтай мен Атырау, Сібір мен Самарқан арасын ғасырлар бойы жайлаған қазақ халқы аспанмен тілдескен зеңгір таулардың сай-саласын, көк толқынды телегей-теңіз жағасын, шетсіз-шексіз құм қойнын тұрақ еткенмен, оның негізгі мекені, сүйген топырағы – Дала, Ұлы Дала болды. Сондықтан да ақыннын:

Кеңесті далам, Кең далам.

Тудым, өстім, есейдім,

Ен далам – анам, мен – балаң, –

деп тебірене толқуында зор шындық жатыр. Ал:
Бұрынғы өткен күніңді

Берейін жырлап

елге, анам.

Көргеніңді бүгінгі

Жаз, жаз, қалам,

тер, қалам, -

Шығарманың негізгі тарауларынан ақынның өмірлік, тарихи материалды сәтімен беру үшін іздеп тапқан өзіндік жаңа көркем форманы айнымай, дәл ұстанып отыратынын көреміз.

Дәстүрлі аңызды, не ұзақ сонар оқиғаны ұзақ баяндап беретін хикаялық сюжет құру сорабынан автор бойын аулақ салып, қазақ поэзиясында, оның ішінде поэма жанрында бұрын қолданылмаған соны өлең кестесін алған. Рас, Абай қолданған 8 тармақты шумақты дамыта пайдаланған.
Көпті көрген бір кәрі, а (7)

Талай-талай заманнан ә (7)

Тепкі көрген қыр шалы б (7)

Дөңде отырды осы кез. в (7)

Кейде айқайлап, қиқулап, г (7)

Кейде күлкі, кейде зар, ғ (7)

Жатты әйтеуір, қыр шулап г (7)

Құлақ қоя, жұмды көз. в (7)

Шығарманың барлық тараулары дөң басында отырған кәрі шалдың құлағына жеткен сарын, күй, не оның көзіне елестеген сурет, бейне ретінде басталады, "Әлде жылау Әлде ән? Бұл не дыбыс? Не сарын" деген тіркес көп жерде қайталанады; немесе "Қалды тыңдай шал мұны", "Деді қария баяғы", "Сергіді шал, селт етті", "Елжіреп шал тыңдады" деген жолдармен тараулар аяқталып отырады. Мұндай қайталау шығарма композициясына өзіндік ырғақ, ықшамдылық элементін ендіріп, жеке бөлімдер арасын жымдастырып тұр.

Ақын ұлттық поэзияда бұрын болмаған көркемдік тәжірибе жасайды, расында қазақ халқының екі ғасырлық өміріндегі негізгі кезеңдерді түгел қамтыған шығарма бұрын жазылған жоқ. "Дала" поэмасы 1730-1930 жылдар арасын, яғни 200 жыл уақытты түгел шолып көрсетпек болған туынды. Бұл бір адамның, бір топырақтың, бір рудың, тіпті бір жүздің әңгімесі емес, бүкіл қазақ халқының тағдыры туралы, даланың шежіресі жөніндегі шығарма. Соншалықты ұзақ уақыт аралығында орасан зор кеңістікті ала отырып, ақын ең алдымен ықшамдылық, мейлінше тұжырымды болу талаптарын, көркемдік келісім, лаконизм заңдылықтарын ескерген. Талант күшін, дарын қуатын бейнелі сурет, нақты картина арқылы көркем ой айтуға жұмсаған.

Шартты түрде алғанда, поэманың алты тарауының объектісі – революциядан бұрынғы қазақ өмірінің көріністері. Олар: "Ақтабан", "Құл көгені", "Құрбандық", "Сандал", "Толқын", "Бостандық".

Бұлардың баршасының ортақ сипаты деп трагизмді, қаралы қанды оқиғаларды, негізгі тартыстардың апатпен, кісі өлімімен тынуын айтар едік. Тарихта "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама" деп аталған, Қытай боғдыхандарының айтақтауымен, қапылыста қазақ еліне тап беріп, миллиондаған адамды қынадай қырып салған 1723 жылғы қанды оқиға – ұлттық тарихымыздың ең бір қаралы беттері. Бұл арнада кезінде әр түрлі фольклорлық туындылар жасалды, бүгінде бірнеше тарихи романдар жазылды. Жазба әдебиетте ол тақырыпты алғаш қозғағандардың бірі – Ілияс көзге жас келтірер эпизодтарды суреттейді. Қан-құйлы дұшпан әке-шеше, туған-туыс қашып кетіп, бір үйде қамалып қалған өрімдей өңкей 60 жас баланы тілерсегін тіліп, боршалап, керегеге іліп кеткен қанішерлік жауыздықты көрсетеді. Бақа, жылан қақтап, қайың сауып, ши шайнап, соны көрек еткен, ұлардай шулаған, елден ел айырылып, зар еңіреген азалы күндердің қаралы суреті жасалады.

Екінші бір трагедиялық сурет – бәйгеге бастары тігілген 3 қыз, 1 кемпір, 2 шал, 4 бала тағдыры. Аттары – қазақ, заттары –құл. Жетім-жесір сорлылар күңіреніп, жыласып, қанжығаға байланып кете барады.

Ақын бір тарауда Сыр мен Шуда, екіншісінде Алатауда, үшіншісінде Еділде өткен оқиғаны алады. "Құрбандық" деген тарауды трагедиялық баллада десе де болғандай. Еділ жағасындағы бір жорықта хан қолына батыр жігіт пен сұлу қыз түседі. Жігіт зынданға тасталады. Ал сорлы қызды хан өзіне шен-шекпен, жол-жора әкелген князьға "сыйға" тартады. Зорлық пен қорлыққа шыдамаған, ары күйген сұлу Еділге кетіп өледі. Бұл тұста Абайдың "Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында" деген өлеңінің сарыны, әлеуметтік идеясы да жоқ емес.

Ақын тартысты, қайшылықты мәселелерден қашқақтамай, ең көкейкесті, халық басынан өткен ауыр күндердің көрінісін алға тартады. Отарлау саясатының қанды іздерін, елден, жерден айырылып, босуды, күңіренген дала қасіретін "Сандал" деген тараудан көруге болады. Көкөрім, өңшең көгенкөз, солдатқа көнбейміз деп бекерге қырылған, атамекенді тастап, қырғи тиген торғайша бытырап, Ауғанстан, Қытайға тентіреген 1916 жылдың картинасы ("Толқын" тарауы) әр түрлі нақты бейнелермен беріледі. Бала бермейміз, соғысқа бармаймыз деп күңіренген елдің ашуы бар. Әбден күйініп, қанына қарайғандықтан болысқа пышақ салып өлтіру – Қазақстанның әр жерінде болған саяси мәнді оқиға. Ақын бұл құбылысты дәл басып, дұрыс бейнелеген. Кейін Сәбит Мұқановтың "Ботагөз" романында ашынған елдің болысты өлтіру әрекеті кедей-кепшік, жарлы-жақыбайдың таптық сана-сезімінің оянуын көрсететін фактор ретінде бейнеленетін болады.

Поэмада халық басынан өткен ауыр кезеңді көркем баяндау, нақты бір сюжетті өрбіту, уақыт тынысын беретіндей диалог, монолог, полилог үлгілерін, әр түрлі әлеуметтік топтың аузынан айтылатын сөздерді пайдалану сияқты түрлі көркемдік тәсілдер кеңінен қолданылады. Жер мен көкті дүңкілдетіп жеткен тосын хабар – патшаның тақтан түсуін, сол шақтағы жалпы әлеуметтік жағдайды, саяси тартыстарды көрсететін "Бостандық" тарауында түрлі комитеттердің, партиялардың құрылуы, "Хұрият, Құрылтай" деп шапқылаған бай, саудагер, муфти, қазы, қазірет, мырза, көпес, төрелердің әңкі-тәңкі болуы, газет-журналдардың ашылуы, көпірме жиналыстар секілді көп жағдайды ақын диалог формасымен бере білген.

Тұтас алғанда, революциядан бұрынғы өмірдің қорғансыз, панасыз, сорлы жақтарын реалистікпен көрсету үстінде ақын үмітті оптимизмді, елдің болашақ күндеріне деген сенімін жоғалтпай отырады. Толарсақтан қан кешіп, өліп-тіріліп жүрген көшпелі елдің ерлік рухы, бостандық, еркіндік жолындағы қайсар қуаты сөнбейді, әділет, азаттық деп соққан жүрек лүпілі естіліп тұрады.

Жат жұрттың шапқыншылығы, отаршылдық тепкі, таптық езгі меңдеткен халықтың бас көтеріп, есін жиып, ел болуын, ұлттық сана-сезімге жетуін, әлеуметтік теңдік алуын ақын революцияның тарихи сабақтарымен байланыстырып алады. Саяси, тарихи фактілерді сурет арқылы, көркем бейнемен көрсетудің жолдарын қарастырған.

Поэманың 16-тарауында революциядан кейінгі Қазақстанның маңызды саяси оқиғалары, мемлекеттік, қоғамдық зор мәселелер ақындық бейнелеудің нысанына сұрыпталып алынған. Жеке бастың мұң-шері, ұсақ-түйек әңгіме, жаттанды хикаяға орын жоқ, халықтық принциптерді бірінші қатарға қоятын ақынның позициясын көреміз.

Ақын кейбір тарауларда нақты, тарихи, болған оқиғаларды болмысымен, бейнелі штрихпен көрсетіп береді. "Октябрь дабысы" тарауында тарихи сәт көрсетіледі. "Аласапыран" тарауынан Қазақстанда болған таптық шайқастардың анық іздерін, шындық көріністерін табамыз. Ақынның Кадет, "Қоқан ханы" деп отырғандары – "Алаш" партиясының белгілі лидерлері.

Азамат соғысының қат-қабат оқиғаларының ішінен ақын жауыз жендетке, бейбіт елге қарсы оқ атып, қылыш суырған, панасыз ауылдарды тоз-тоз еткен қанды көз атаманға еріксіз телініп, ар-ұжданы күйген, масқараланып қорланған қазақтың сорлы қызының асылып өлу тарихын көркем материал ретінде әдейі сұрыптап, таңдап алған. Осындай трагедиялық бір эпизодтан ел басына түскен ауыртпалықтың зіл батпан салмағын сезінесің.

Ақынның ұлтаралық қарым-қатынастарды бейнелегенде, қазақ-орыс халықтарының тарихи жақындасуын, интернационалдық туыстықты көрсеткенде қайшылықтарды бүркеп, көмескілендірмей, диалектикалық бірлікте суреттеуі поэманың шыншылдық сипатын арттыра түседі. Қанды генерал Калпаковскийге Ұзынағашта қойылған белгіні құлату оқиғасы, бай мен кулактың айдап салып, араға от жағуымен жағаласа жұлысқан мұжық пен қазақ арасындағы шекісу – мұндай қысқа сюжеттердің астарында тарихи-идеологиялық мағына бар, ақын соны көркемдік тұрғыдан таратып айтады, оқырманға сан түрлі ой тастайды.

Қандай трагедиялық жағдайды суреттесе де, автор оптимистік идеяны, оқиғаның даму келешегінен туатын гуманистік, адамгершілік тұжырымды естен шығармайды. Әр түрлі оқиғалардың, қилы замандардың, әлеуметтік тартыстардың, адам тағдырларының соңғы сарапшысы, бағалаушысы болып көрінетін, тарих бейнесінде алынған Шал тұлғасы поэмадағы ең бірінші аталуға тиіс жағымды қаһарман. Объективті тұрғыдан алғанда, Шалды ақынның авторлық идеалының, жазушылық мұратының символы деп те қарауға болады. Таратып айтқан кезде поэманың жағымды кейіпкерлері деп аттары аталмаған халық өкілдерін, батырларды, аянышты тағдырлары бар қыздарды, 16-жыл ерлерін, революция сарбаздарын, Азамат соғысы жауынгерлерін, шаруаларды айту дұрыс.

Қазан революциясынан кейін қазақ аулында болған өзгерістерді ақын алдымен таптық тартыстар арқылы көрсетеді. Әлеуметтік санасы оянып, қоғамдық істерге тартылған шаруа бойындағы жаңа жігер, қалың қайрат ерекше шабытпен жырланады.

Поэманың ұзына бойында үйірім-үйірім сюжетті, үзік-үзік оқиғаны көктей тартып отыратын стиль шығарманың соңында, әсіресе "Алло! Алло", "Баяндама" тарауларында өзгереді. Қазақстанның тұтас мемлекет болып, еркіндік алып, ұлттық, отарлық езгі атаулыдан құтылып, мешеулік, сауатсыздық, жоқшылық қамытын лақтырып, дамып өрлеудің, өсіп өркендеудің айдынына шыққан шағы кең тынысты ақынның жалынды толғауымен жырланады. Сарыарқа, Нұра, Торғай, Есіл, Балқаш, Әму, Сыр, Қарқаралы, Баян, Көкшетау, Сібір, Түркістан, Лепсі, Самарқан, Шу, Іле, Жетісу, Алатау, Ембі, Екібастұз, Қоңырат, Қарсақпай, Семей… - осы секілді өзен-сулар, жер аттарын, кен орындарын тізбектегенде республиканың кеңдігі мен байлығын, дарқандығы мен молдығын көрсеткісі келеді.

Ең соңғы "Той бастау" тарауын поэманың симфониялық сипаттағы финалы десе, қате емес. "Қимылда, тіл, қимылда", "Жорғала, тіл, жорғала", "Өрмеле, тіл, өрмеле", "Тақылда, тіл, тақылда", "Саңқылда, үнім, саңқылда", "Қамшыла, тіл, қамшыла" деп қайталанып отыратын градацияға, түйдектеуге, төкпелеуге құрылған әрбір шумақ айтыс ақынының Қазақстан тойына шашқан інжу-маржаны, лағыл-гауһары секілді. Алатау, Атырау, Сыр, Ертіс – бұл төрт топоним (жер аты) ақын поэтикасында Қазақстанның батысы мен шығысын, оңтүстігі мен солтүстігін көрсететін бейнелі символ ретінде алынады. Соңғы тарауда стиль де өзгерген, басқы, ішкі, аяққы ұйқастарға құрылған өлең тармақтары нөсер жаңбырдай құйылады.

Қазақ халқы өмірінің екі жүз жылдық панорамасын бейнелеген эпикалық "Дала" поэмасы әдебиетіміздің үздік шығармаларының қатарына жатады.

Ілияс Жансүгіровтің Москвада журналистика институтында (1925-1928) оқып, қоғам дамуы заңдылықтарын, әлем әдебиеті, өнер тарихын тереңдеп білуі оның эстетикалық көзқарастарына орасан зор ықпал етіп, жазушылық тағдырына бетбұрыс жасады. Өмір құбылыстарын екшеп, әр түрлі тақырыптарға барғанда ақын интуиция, көңіл-күй әсерлерімен ғана емес, ең алдымен саналы түрдегі дүниетаным тұрғысынан келетін болды.

Осы шығармашылық эволюцияның, жаңа қаламгерлік сапаның, кемелденген шеберліктің бір үлгісі – 1929 жылы жазылған "Күй" поэмасы. Бес тараудан тұратын шығарманың басынан аяғына дейін біртұтас тартылған оқиға жүйесі жоқ. Сюжетті әрекет пен лирикалық толғаныс қатар келіп отырады. Бірінші тарауда "Жар қабақ, сида, арсақай, сар шұбар" қобызшы шал Молықбайдың "еңкейіп екінтідей күні кетсе де", "екі көзі іріңдеп, аузынан тісін аршып, қолы дірілдеп" отырса да, аңыратып, күңіретіп, дүрілдетіп күй тартатын шебер өнерпаздық дарыны жырланады. "Ақ көбек", "Көк көбек", "Боз інген", "Дүлділі Ер Әлінің", "Қорамжан", "Онсан мен Орманбеттің айрылғаны", "Ноғай-қазақ жыласқан" – осындай қазақ халқының басынан өткен небір тарихи кезеңдерді бейнелейтін музыкалық шығармалар қобыз тілінде сөйлейді.

Лирикалық кейіпкер – ақын заманында алтынмен аптап, күміспен күптеген, қазір көнерген, қоңыр қобыздың шанағынан төгілген дыбыстардан біресе ғашықтардың "жарым да сен, жаным да сен!" – деп үздіккен үнін, біресе Балқаштың ұйқы-тұйқы толқынын, біресе жау тиіп, айқай-ұйқай шығып, жылқысы үріккен ауылды көргендей болады. Көп қайғылы, мұңды, күңіренген күйдің бірі – "Бозінген". Екінші тарауда Молықбай қобызшы күй аңызын таратып айтады. Малын Арқаға оттатып, асқар тауларды жайлап, құмды күзеп, қыстауын Амударияға салған Бағылан байдың тіршілігінде ертегілік сипат бар. Келесіндегі бір бозтайлақ барлық малының құтындай көрініп, соның қайымағанын қайғы көрген бай балгерге бал аштырып, бақсы ойнатып, құмалақшы шақырады. Ақыры Бозінген боталағанмен, ұры қолына түседі. Ботасы бір жаққа, енесі бір жаққа кетеді. Шерлі қобыз осы күйді зар еңіретіп тартқанда, адамның сай-сүйегін сырқыратады. Лирикалық кейіпкер Бозінген зарын жылаған елдің, күңіренген даланың қайғысы ретінде қабылдайды. Жүрегіне у төгілгендей болады. Шығатын жол тұйықталып, тығырыққа қамалған адамның қиналыс-азабы бар. Ескі заманның жанды жүдеткен, жабырқау, жүрекке пышақ салғандай қаралы күйінің құшағындағы лирикалық кейіпкер – ақын революциядан кейінгі өзгерістерді "Қыс кетіп нөсер жауды, қызыл ту қызғалдақтай жайнады" деген секілді символдық суреттермен, ишарат бейнелер арқылы береді.

Поэманың соңғы, бесінші тарауындағы лирикалық кейіпкер атынан айтылатын жәйттар өмірде Ілияс Жансүгіров өзі басынан кешкен жағдайлармен, ақын өмірбаянындағы нақты оқиғалармен, оның шығармашылық эволюциясымен сарындас. Өз үйірінен бөлініп, көне күйдің күйігіне шыдамай, шындық іздеп жолға шыққан, құла құм мен боз даланы қалдырып, үлгілі қалаға келген ақын бейнесінде типтік, жинақтаушылық сипат бар. Енді ол азалы, қаралы күйлерді жүрегі жаншылып тыңдай беретін, кешегі Молықбай шал алдындағы сары ауыз балапан емес, жігерлі азамат.

Сөйтіп лирикалық кейіпкерлердің ой-санасындағы, өміріндегі құбылыстар күйге, өнерге деген көзқарасындағы өзгерістер арқылы көрінеді. Өнер тек қайғы, қасіретті, мұңды айтып, адам жанын жаралап, жүрегіне от тастайтын сиқырлы күй емес, өмірге жетелейтін қайрат-жігердің киелі қайнары деген идеяны "Күй" поэмасының өзекті сарыны, лейтмотиві деп білу керек.

Бұл эстетикалық бұлақ "Күйші" поэмасында терең көркемдік арнаға айналды. І. Жансүгіровтің еркіндік пен құлдық, махаббат пен зұлымдық, өмір мен өлім, пәни тіршілік пен мәңгілік өнер арасындағы күрес тақырыбына таңдап алып, терең мазмұнды, көркем идеялы, жұп-жұмыр "Күйші" (1934) поэмасын тудыруы ақын өміріндегі шұғылалы сәттердің бірі, дарқан өнерпаздың бауыры жазылып, еркін көсіліп, заулай шырқаған тұсы, шашасына шаң жұқпаған кез.

Он жеті тараудан тұратын кең көлемді шығарманың өлең формасында қысылып-қымтырылу, жеңіл-желпі жаңалық іздеу деген атымен жоқ, бастан-аяқ а-а-б-а түрінде келетін, қара өлең ұйқасына құрылған байырғы, халық құлағына әбден сіңісті, ұзақ жолға көнбіс қазақы жылқы іспеттес, 11 буынды, төрт тармақты шумақты пайдаланған.

Поэма салған жерден буырқанған теңіз толқынындай өз құшағына тартып ала жөнеледі. Өлең нөсері сорғалап төгіліп тұр. Арқадан көшіп, Алатауға беттеген хан Кененің ордасынан бір-ақ шығамыз. Қазақтың арыстаны атанған Абылайдың ұрпағын сыйлаған қалың жұрт ханның келуін улап-шулап қарсы алып, той қылып, ерулікке бие сойып, ат сыйлап, белдеуге атан байлап жатыр. Осындай күнде той, күнде жиынмен масайрап, мәз болған хан ордасына Сары үйсін руынан шыққан бір жігіт келеді. Жалғыз шешесі бар. Кедей. Ерулікке берер малы, сыйлар дүниесі жоқ. Оның ешкім атын да айтпайды.

Күйші дейді. Оның малы, дәулеті, байлығы – күйі, тіпті азан айтып қойған ныспасы да ұмытылып, Күйші атанған. Сол Күйші хан ордасына бай мен бек, би мен датқа, шешен мен майталман әкелмеген қуаныш, рақат, ләззат сыйлап отыр. Тоқсан тоғыз зарлы күй, ащы күй, тәтті күйді лақылдатып, төгіп-шашып, біресе жүрек жарып, біресе көңіл шымшып отыр. "Асанқайғы", "Терісқақпай", "Сарыөзен", "Бозінген", "Қаражорға", "Қорамсақ" күйлерінің мың сан әуезі, алыс сарындары тіріліп, көз алдына Алатау, Алтай, Арқа, Қыр, Сыр төсінде өткен ескі оқиғалар келеді. Қоңырау күйлер, дабыл күйлер, бота күйлер тартылады. Сондай сиқырлы дыбыстар әсерінен тау-тас, күн, бұлт, түгел маужырап, тыңдаған жұрт тырп етпей, рақатқа батады.

Осындай естіген жанды тылсымдай баурайтын киелі өнер иесі Күйшіге хан Кененің қарындасы Қарашаш көзі түсіп, көңілі кеткен соң, басы бүтін сұрап алады. Көзінен жасы сорғалап, еркінен айрылған бақытсыз Күйші зарлап кете барады. Құлағында хан Кененің "Сатса да, сойса-дағы өз еркіңде" деп, Қарашашқа айтқан сөзі.

Кешегі еркіндік, бостандық жоқ, енді Күйші ханша Қарашаш қолында, рас, су тасып, отын жақпайды, жау қумайды, бар істейтіні – күй тарту.

Жымың қағып, сылқ-сылқ күлген жолбарыс, қылышынан қан тамған хан Кененің жарлығы екі болмайды. Өңі ме? Түсі ме? Не жазығы бар? Неге бұлай зорлық жасайды? Күйшінің жанын күйдіріп, жүрегін тілгілеген бұл сұрақтарға жауап жоқ. Үйін қашан көреді? Жалғыз шеше не болмақ? "Оны күй біледі!" деді ғой Қарашаш. Күн артынан күн, ай артынан ай өтіп жатыр. Күйші Қарашаш қолында.

Поэманың негізгі арқауы Қарашаш пен Күйші арасындағы терең психологиялық тартысқа, адам сезімдерінің алапат шарпысуына құрылған. Әуел бетте азаттықтан айрылып, құл болдым деп азапқа түскен Күйші бірте-бірте бұл халге де үйренеді. Алдымен іші-сырты зер кестелі, жібек, жанат, алтын, күміске толы Қарашаш отауындағы жиһаз оның көзінің жауын алып, бұрын айдаһар санаған Ханша енді "қара қас, қалың қабақ, ордадағы сырықтай, бойы сымдай, балға ашытқан қымыздай" болып көрінеді. Біресе ақ қоян, біресе кер марал, біресе түлкі болып елестеген, сұлу енді Күйшінің есін тандырып, көкірегіне ғашықтық отын жағады. Бұрынғы ескі сарынды күйлер тоқталып, кенет сұрапыл жаңа тасқын жөнеледі. Ақын өнер психологиясын, өмірге музыкалық шығарма әкелген шабытты сәтті былай бейнелейді:
Жіберді бір мезетте қағып-қағып,

Тасқындап тыңнан бір күй қосылды ағып,

Байырғы тоқсан күйдің бірі де жоқ,

Жаңа күй, жаңа жолмен кетті лағып.

Суырып ішек тілін, мұңын шағып.

Жүйріктің шын күйі келгенінде

Шығаннан шыға шашпай тұрсын нағып.

Алыстап, шырқап, сілтеп, әрі кетіп,

Қайырып, қалықтатып, қайта оралтып,

Бірден-бір, ақырын-ақырын төмендетіп.

Соқтырып кейде боран, дауылдатып;

Көңілдің асқарынан тұманды айдап,

Артынан нөсерлетіп, жауындатып…

Сондай сәттерде домбырашы жігіт түлкі алатын құмай тазы, аққуға түскен тұйғын, құс кебін киген періге де айналып, сұқсырдай сұлу қызды Алатаудың үстінен алып ұшып, жерінен жеті дария аман өтіп, алтын тауға апарып, құшып та жатады.

Жел болып жаралса, бетінен сүймек, су болып жаралса шомылдырмақ, от болып жаралса жылындырмақ, қымыз болып жаратылса, оймақтай аузынан жұтылмақ, тіпті алтын, күміс болып жаратылса қолына салар білезік болмақ.

Ғашықтық отынан осылайша күйіп-жанып, шексіз қиялға берілген Күйші ақыры қызыл-жасыл арман, елес бұлтының арасынан жерге түседі. Қарашаш – төре, бұл – Сарыүйсін. Екеуінің арасында теңсіздік, таптық айырма жатыр.

Күй құдіреті Қарашаштың бойын билеп, ішіне от тастап, есінен тандырып, ақыры осы Күйшіге тисем бе екен деген ойға әкеледі. Жоқ! Бұл бір сиқырлы, тылсым дыбыстар қинаған сәттегі, жынданып ауырғандай халдегі осалдық. Әйтпесе хан тұқымынан шыққан асау сұлу қайдағы бір тексіз қараға барып, сүйегіне таңба салдырар ма?

Ғашықтық оты жүректерін күйдіріп, жандарын қайда қоярларын білмей, рухани арпалысқа түскен Қарашаш – Күйші арасындағы психологиялық, ішкі тартыс желісін кенеттен болған оқиға бұзады.

Исі Дулатқа аты әйгілі Әлімқұл датқаның ұлы Сапақ та өзінше сері, сылқым, құрық бермес асау. Сол ерің қара түнді жамылып келіп, Қарашашты оятам деп, пәлеге қалады.

Сезім тұтқынына түскен есіл Күйші өңі қайсы, түсі қайсы, шыны қайсы, қиялы қайсы – ажыратудан қалған. Қарашаштың төсегінің қасына барған өзім екен деп, енді басымды алдаспанмен бір-ақ шауып алар деп зәре-құты қалмайды.

Ақын қарадан шыққан жігіт Сапақ бізді басынды деп хан Кененің әскерін аяғынан тік тұрғызған Қарашаш әрекеттерін ел басына түскен зобалаң, жұртқа келген үлкен кесапат ретінде суреттейді. Бозбаланың болымсыз бір қылығына бола, күллі елді қынадай қырып тастағалы отырған ханшаға Кене қой демейді, бөлтірікке бөрі ырық береді, арыстан тісі ақсиып, сырттан барлап отырады. Сең үстінде ұйлыққан қойдай қорыққан ел бір жақта, сірі садақ, алдаспан, алмас қылыш асынып, зеңбірек сүйреткен қалың қол екінші жақта. Ақыры амалы құрыған, қалың жұртты босқа қырғызғанша, жалғыз құрбандықпен пәлекеттен құтылмақ болған Үйсін, Дулат Сапақтың бет-аузын аластап, күйелеп, майлап, мойнына масқаралап құрым байлап, тыр жалаңаш шешіндіріп, жаяу айдап Қарашаш алдына алып келеді. Қазір жалғыз ұлының басын кесіп алғанда, көк құлап, жер жарылып кететіндей болып, көзінен сора-сора ағып Әлімқұл тұр. Сонда көңілі тынған, бұдан былай ел-жұрт қорқып, бағынып жүрсін деп ойлаған Қарашаш "Қайтейін қылышымды қандап соған. Көбіңе қидым", - деп Сапақты өлтірмейді.

Осы оқиғаны бастан-аяқ көзімен көрген Күйшінің ішкі әлемінде орасан зор өзгеріс, жаңа, жігерлі серпін пайда болды. Жүрегі суып, қаны қараяды. Тәтті, мұңлы, сырлы күйлер тыйылып, қанды, жаралы, өлімді күйлер тартылады. Аңнан аң қоймай, қомағайлықпен көзіне түскенді қыра берген Арша мерген ақыры жалғыз ұлын атып алып, қанға бөгіп жатыр. Бұдан кейін тағы да қанды күйлер сорғалайды: "Атылған аққу", "Күйген", "Суға кеткен". Бұрын махаббат әлдиімен Қарашаш жүрегін тербететін сезімді күйлер бір жаққа мүлде көшіп кеткендей, оның есесіне түйе болып боздаған, бебеулеп, безілдеп, мұңданып, жамыраған сарындар қаптады. Кеше Күйші көзін байлаған, сұлу санаған Қарашаш шөп желке, шолақ бұрым, қотыр-қотыр албасты секілденіп көрінеді, біресе сұр мегежінге, біресе жиырылған кесірткіге айналып кетеді.

Күйші көңілінде Қарашашқа деген сезім атаулы түгел өшіп, енді өшпенділік, қарсылық, жек көру дауылы көтерілген. Ысқырған домбыра от шашып, кекті, кіжінген, зілді, ашулы, қаһарлы дыбыстар ханшаны үй-орманымен қосып өртеп, күлін көкке ұшырып жіберердей.

Күй әсерімен, музыкалық әуеннің сарынымен ақын Күйші – Қарашаш арасындағы тартысты махаббат пен зұлымдық шайқасының сұрапылы ретінде бейнелейді. Поэмада ондаған күйлердің әлеуметтік мәні, тарихи негіздері, эстетикалық нысанасы ашылады, олардағы мазмұн, суреттер айқындалады. Әділетсіздікті, азаттыққа апаратын зор қайрат-өнер деген идеяны ақын тамаша суреттер, поэтикалық көркем бейнелер арқылы терең толғап, кемел суреттеп жеткізіп берген.

Қысқасы, "Күйші" - өлімді, зұлымдықты жеңген өнер құдіреті туралы симфониялық сарыны, романдық қуаты бар, кең тынысты, асқақ әуенді күрделі шығарма.

Ілияс Жансүгіровтің жазушылық кемелденуінің сапалы бір белгісі қазақ халқының өмірін, өткен оқиғаларды бейнелегенде даму, өзгеріс процестеріне тарихи тұрғыдан қарап, әлеуметтік-қоғамдық проблемаларды жеке адамдардың тағдыры, нақты, реалистік көркем тұлғалар арқылы бейнелеуінен көрінеді. Осындай туындының бірі "Күйші" поэмасының оқиғасына автор араласпай, сюжеттің табиғи ағысына жол берсе, "Құлагер" (1936) поэмасының көркемдік құрылысында құнарлы өзгешіліктер, тынбай ізденген өрен жүйрік суреткер тапқан тамаша жаңалықтар, эстетикалық игіліктер бар.

Көптеген шығармаларында өзінің әлеуметтік-қоғамдық позициясын, көркемдік-сұлулық идеалдарын ашық жариялап, оқырманмен емін-еркін сырласуды дәстүрге айналдырған ақын "Құлагер" поэмасының "Толғау" деп аталатын беташар тарауында тағы да ағынан жарылады. Қаламгердің қоғамдағы орнын терең түсінген Ілияс оны әлеуметтің тілі, көңілі, өткір ойы, сезгір сезімі, шешені, даңғылы, кәрі құлақ сұңғыласы деп біледі.
Халқымның қуанышты бұлбұлымын,

Жұртымның жүйрігінің дүлдүлімін.

Көтеріп көптің көңілін күнде шауып,

Жүлде алар жұма сайын туды күнім, -

Қашаннан тарихы терең халықтың өткен замандағы көрген қорлық-зорлықтарын айтудағы мақсат бүгінгі ұрпақтың кегін қозғау екенін ақын эстетикалық нысана етіп ұстайды. Елдің ескісінен сөз тартуға қарсы болған шолақ ойлы, ақылы келте, сортаң сыншыларға деген сесті қарсылық бар.

Осыған жалғас ойлар "Туған жер" тарауында кең толғанып, мол таратылады. Лирикалық кейіпкер тебіренісін ақын Ілиястың өз сыры, өз монологы деп қарау керек: тауда туып, таста өскен, мұз төсеніп, қар кешкен, Аршалыда қозы жайып, бұлттың қасында ойнаған тау баласы расында да бұдан бұрын талай рет Гималай, Кавказ, Хантәңірі, Жөңке, Алтай, Алай сынды асқар тауларды, аспан-көкпен таласқан, құж-құж шыңдарды жырлаған болатын. Жырламаған ғажап бір тау бар екен. Ол – Көкшетау. Ақын салған сурет мынадай:
Көк орман, көркем тоғай маужыраған,

Сұлудың көзіндей көл жаудыраған.

Малта тас, маржан ақық, меруерт тас

Төгіліп көл жиекке саудыраған.

Көк жібек жапырағы жалбыраған.

Ақ қанат аспандағы сонда жауып,

Бал бұлақ таудан, тастан орғылаған..,

Кеудесін керіп көкке сермеп кеткен,

Қия құз, жақпар сарай, бура тастар

Тәртіппен көлді айнала сәндеп шөккен.

Мәтіндік тұрғыдан салыстырып көрген кезде:

Сондықтан "Құлагерді" бәрі айтады.

Егіліп әндеріне, сөзін тыңдап,

Еріңді ел қиялы дардайтады.

"Серінің серігі еді" деп айтады.

Ат сыры иесіне мәлім деп жұрт

Тегінде мал көрмесе неге айтады, -

Ілияс поэмасының қаһарманы Ақан өмірінің трагедиялық беттері ақындық баяндауда кеңінен ашылады. Автор өз кейіпкерлеріне деген ілтипатын жасырмай "Тұсында сері болсын, пері болсын, Ұнайды өмірімен Ақан маған" деп ашық айтады. Тентіреп, тау-таста жүру себебінің әлеуметтік-қоғамдық сырын ашады. Ысқырған жылан өмір жанын шағып, жау қанжары жүрегін жаралаған, ащы тіл, асау мінез, өр талант иесі сұм заманда, кері кеткен дәуірде жалғыздық құрбаны азабын тартады. Ерге – тұсау, зорға – думан болған зар кезеңнің құрбаны ақын, сері, әнші дарынын жерге тыққан қара күш, қаңқу сөз, қызыл көз қызғаныш қана емес, ең басты дерт патша өкіметінің ата қоныс, туған жерін тартып алып, тентіретіп жіберуі еді. Елдің шерін зарлы өлең, ащы әнге қосқан Ақынның табынар тәңірісі – табиғат, көздің шарасындай мөлдіреп жатқан Бурабай көлі, аспанға шапшыған Оқжетпестің бауыры. Сұлулыққа ғашық сері мөлдір көлге шомылып, орманға ұйықтап, өлең айтып, күй тартып, кір өмірдің тікен тұрмыс, улы өсегінен аулақ жүреді. Бір кезде төренің қасына еріп, жүйрік ат, сонар саят қызығын көрген, саңлақ мініп, сұлу сүйген Ақан мәнсіз, пәтуасыз дырдудан жалығады. Әсіресе Ақмарқа сұлуға үйлене алмай, аһ ұрып қалған соң, көп ортасынан мүлде жырылып, тағы болып, аулақтанып кеткен. Ақанның бұл көңіл-күйін ақын былай суреттейді:

Телміріп таста отырып жазған хаты,

Жары да, жолдасы да тек біреу-ақ, -

Онысы астындағы – жалғыз аты.

Асқа келген соң ерегіс тіпті күшейеді. Атты жақсы танитын Батырашқа Көктұйғынның ажалы Құлагер болып көрінеді, жүйрігінің алдына басқа жылқы түсіп кететінін сезгенде, оның ішінде қызғаныш оты лаулап, өкпе-бауыры өртеніп, шегі үзілгендей болып, ұйқы көрмей алас ұрады. Сүйегі алқа-салқа, мінезі селт етпес, екі көзі оттай жанып тұрған Құлагерді көмбеде тағы бір көрген Батыраш түтігіп, қап-қара болып кетеді. Ата намысы қысып, бойын арам ой билеп, кек қайнап, ыза кернеп, жауығып, іштей түйіліп, қастандық қадамға бекінеді.

Ақан мен Батыраштың бетпе-бет кездесу сәті екеуінің от шарпыған, қылыштай өткір диалогтары арқылы беріледі. Бұларды ерегістіріп, бір-біріне айдап салған, біресе Құлагерді, біресе Көктұйғынды мақтап, жамандап, әр қилы сөз айтқан әлдекімдер тобыр мінезін танытады. Жүйріктің, ақын, серінің сырын біліп жатқан қасиет, бағалар оларда жоқ. "Бас бәйге Батыраштың сыбағасы, ол жүлдені шаппай алады" деген түртпек, қаңқу сөздерден күйіп кеткен, намысы өртенген Ақан сері "Осы жолы Көкшолақты бөктіремін" деп салады. Бір адамнан бұл сөзді естіген Батыраш бұлқан-талқан болып ашу қысып, Ақан жатқан отауға тепсініп жетеді. Өзін Алтайдың ақиығына балаған, байлығын, дәулетін бұлдаған Батыраш Ақанның кедейлігін, жалғыздығын бетіне басып, төренің атын ерттеп өскен байғұс ел Қарауыл едің деп кемсітеді, сүйегін сындырады. Ашудан жарылған тәкаппар ақын, өткір шешен байлығына мас болған әңгүдік, әкірең қаққан, көк сақалдың ит терісін басына қаптайды: "Құлагер Көктұйғынның басы-көзін су ғып озбаса, атым сенікі" деп серт байлайды. Өңі күйіп, тұтқыштай қап-қара боп кеткен Батыраш тым-тырыс үн қатпай, жерге кіргендей күйге түседі. Жат ортада жалғыз жүрген Ақан дәл осы сәтте Құлагерге тағдырдың не дайындап тұрғанын ойына қайдан алсын, "Аулым қонған Сырымбет саласына" деп шырқап ән сала береді.

Қазақтың ескі дәстүрі бойынша өлген адамның ұрпақтары, әсіресе бай, дәулетті тұқым арада жыл өткен соң, қайғы ұмытылып, жан жарасы жазылғаннан кейін, аруақты еске түсіруді сылтау етіп, алыс-жақын, сан атырап елге, көптеген руларға, шамасы келсе үш жүзге, күллі қазақ баласына түгел жар салып, хабарлап ас беретін болған. Ұлы дүбірге жан-жақтан жиналған адамдар үшін көк майса, мөлдір судың жағасына үйлер тігіліп, арнайы күтіледі. Ат жарыс, палуан күресі, ақындар айтысы болады. Сөйтіп, өлген адамның атағы жайылады, келген тойға, қуанышқа айналдыруда үлкен философиялық-адамгершілік мағына, терең оптимистік идея бар.

Кең далаға әйгілі болған осындай астың бірі Арқада Ерейменді мекен еткен, малы көп, малайы мол, бірнеше әйел алған, үрім-бұтағы қаулап өсіп бай болған, жасы тоқсан төртке келіп өлген керей Сағынайға берілген. Ол шамамен 1850-1860 жылдар арасында өтеді. Осы асқа Құлагерге мініп, Ақан да келеді. Ілияс Жансүгіров поэманың "Ас" тарауында қазақ өмірінің, тұрмыс-салтының тамаша білгірі екенін көрсеткен. Қанық бояулы, жанды бейнелі картиналар жасайды, этнографияны, экзотиканы көрсеткен сырттай тамашалаушы емес, әлеуметтік-қоғамдық теңсіздіктерді ашқан реалистік құдіретті қаламның қолтаңбасы жатыр. Ақын қысқа тұжырып, ықшам қайырып, шағын штрих, кішкентай деталь арқылы әр түрлі адам бейнелерін, тұрмыс суреттерін жасайды. Қазақ сөзінің өрнекті табиғатының терең шыңырауына бойлайсың. Шартараптан тойға келген халықтың көптігі былай көрсетіледі:
Қараөткел келіп жатыр, Қарқаралы,

Кереку, Баян, Семей, Торғай – бәрі.

Жетісу осында кеп құйып жатыр,

Арқаға аунап шөкті Қаратауы…

Лақылдап Балқаш, Арал теңіздері, -

Қыл сақал, тер сасыған, қолпаң киімді саба-саба қымыз ішіп, тау-тау ет жеген жуандар кескінін ақын даралап, әрқайсысының әлеуметтік сипатын ашады. Ащы сатира, улы ирония, кекті күлкі бар. Мына картинаға назар салыңыз:

"Шорманның Оқасы!" деп шапты анталап,

Бір үйді қырғыз алды – Шабдан манап;

Оязы Қараөткелдің Измайлов

Бір үйде ләйліп отыр ішіп арақ.

Бір үйде бауырсақтай бәйбішелер отырса, бір үйде шымырлаған қобыз үні естіледі. Бір үйде ыңыранған домбыра даусы естілсе, бір үйде құранмен жем түсірген молда ысқырынады, бір үйде өлмеңдеген кәрі ақын мен сары масадай шағатын бала ақын айтысып отырады. Ит басына іркіт төгіліп жатқан осы дырдудың көлеңкелі жақтары тағы бар:

Кедейге сонда ырза емес бай антұрған.

Жалғыз-ақ бұл жиында малшылар жоқ,

Аңсаған ас етіне қойшы қырдан, -

Европалық әдебиеттерде сан алуан шығармалар арналған Моцарт пен Сальерри тайталасы, дәлірек айтқанда, талант пен дарынсыз адам арасындағы күрес тақырыбына қазақ поэзиясында алғаш терең бойлаған Абайдың:

Қыран бүркіт не алмайды, салса баптап?

Жұрт жүр ғой күйкентай мен қарға сақтап,

Қыран шықса қияға, жібереді

Олар да екі құсын екі жақтап,

Әркім бір ит сақтап жүр ырылдатып, -

Сонымен күрес басталып кетеді. Бірі – құж қара, екіншісі – үрпек сары. Бірі – қара қабан, екіншісі – сары мысық. Бір-біріне бас салып шайнасқан екі айғыр. Өкіре сүзіскен екі бұқа. Жейдедей жыртылған жалаңаш ет. Допша қарғып, мысықша ырғыған сары. Сарыны дөңгелекше айналдырып, сереңдетіп, лақша тартып, бөрікше лақтырып, ұршықша үйірген өңкиген өгіз қара. Екеуі өлерменге жеткен кезде халық оларды айырып жібереді.

Ақын жан беріп, жан алған ғаламат динамикалы арпалысты өмір мен өлім тайталасы ретінде суреттейді. "Біздің қара жықты!" деп Наймандар шуласа, "Бәйге біздікі!" деп Арғындар дес бермейді.

Даңғой, әңгі, жынды қара "Дәл жықпай даулы бәйге алмаймын" деп шіреніп тұрып, тағы күреске шақырады. Шегір сары неге шегінсін. Айқас тағы басталды. Тұйғын сары іштен шалып жүнді қараны қайыстырып бұрағанда, жіліншігін күл-күл етіп сындырып жібереді. Сарыға тиген түйе бастатқан тоғыз бәйгені әркім үлестіріп әкетіп жатыр. Өлі-тірі болары белгісіз, енді ешкімге керексіз қара палуан жақын жоқ, жан ашыр жоқ, жайына қалды.

Ет жеп, қымыз ішіп елірген топтың аз сәттік көз рақаты үшін құрбан болған даңғой қара тағдырына жаның ашиды. Дүлей қара күшті, мақтаншақ паң кеудені, айла-тәсіл, қулыққа үйренген цирк алпауытын, намысы үшін күйген, ел абыройына бола өлімге бара алатын еркін сахараның шегедей шымыр ұлы жеңді.

Сахара өміріндегі ерекше серуен, халықтың серпінді күшінің думанындай қызықты бір рақаты – ат шабыс дәстүрін Ілияс ерекше тәптіштеп, дәлі деталь, нақты сурет арқылы, қимыл-қозғалыс үстінде, жанды, тірі қалпында кең тыныс, зор шабытпен жеріне жеткізе, оқырманның айызын қандыра бейнелейді. Бұл орайда автор ғасырлар бойы қалыптасқан, фольклорлық көркемдік тәсілдерді, тұрақты теңеу, метафора, эпитет жүйелерін қымсынбай, еркін, мол қолданады. Әлеуметке хабар беріп ұран салған хабаршының:

Көзді салып көрсеңіз: Жыландының жолында,

Өркеш-өркеш көрінген, Көкжайдақтың шенінде,

Орғылап су төгілген. Бозойнақтың белінде,

Балдырғаны білектей, Қайыңдының дөңінде,

Бүлдіргені көнектей Қарақусақ көлінде,

Балаусасы жібектей, Сонда бәйге төбеге,

Ерейменнің тауында, Жиыласыз көмбеге! –

Егіз қызыл бауырында,
деген өлеңінен дәлді жер жағдайын көреміз, көз алдымызға нақты сурет келеді. ал бәйгеге қосылған 1300 аттың ішінен қазақ даласына атағы жайылған жиырма желаяқ, мыңнан озған тұлпарға сипаттама беріледі. Олардың аттарының өзінде тамаша бейне, жүйріктің нақты қасиетін айтқан сыншылық дәлдік бар. Олар: серке санды Көкшетаудың Құлагері, Алтайдың серпінді Көктұйғыны, Меруерт жалдас Шудың Ақсұры, Сырдың Қызқарасы, Ұлытаудың Құбайы, Қаратаудың Құмайы, қыпшақтың Елікқұбақаны, Есілдің Қасқабұласы, Аралдың Алаүйрегі, Жарылқаптың Жирені, Балқаштың бейпіл Бөртесі, Семейдің Сұр серкесі, Тобықтының Тұйғыны, Жауғашардың Жамбыл торысы, Алатаудың Аққанаткері. Бәйгеге 30 боз, 20 жирен, 40 қара, 90 торы, 70 көк, 200 кер, саны белгісіз алақұла аттар қосылды.

Осылардың ішінде қазақ қиялындағы ең жақсы ат болып суреттелетін Құлагер белгілі ат сыншысы Күреңбайдың көзімен беріледі. Екінің бірі, көлденең көк атты тұлпар сырын қайдан білсін, Құлагерді салпы ерін, сала сүйек, салбыр тірсек, қату бас, қаншыр мойын, ит өндіршек, бөлшек-бөлшек, кедір-бұдыр көк еті, олақ өлшеп алғандай ойқы-шойқы бітімі әлдекімдерге өрескел көрінеді, мақтаған жануарлары осы ма деп Ақанды күлкі қылады. Құлагердің алдынан аң құтылмас, артынан жылқы жетпес өрен жүйріктігін бірден танып, оның себебін соқырға таяқ ұстатқандай айтып беретін – Күреңбай.

Құлан жал, бұлан мойын, қой жұтқыншақ.

Қоян жон, жазық жая, жауырынды,

Құс топшы, қос шынтағы қалқыңқырақ.

Түлкі төс, тазы тізе, ит жіліншік.

Шашақты, шақпақ етті, аласа ұршық,

Құндыздық қалай біткен құйрыққа дөп, -

Не қою, не болмаса емес сұйық!

Бұтының арасынан ел көшкендей,

Жамбастың басы делдек, қуыс қолтық.

Серке сан, желмаядай тілерсегі.

Тау желін тартса жұтқан залыс танау

Тынысты, кеңде жатыр кеңірдегі.

Кез жарым кесер баста кесім ет жоқ.

Қақпан бел, қалбағайлы, үңгір сағақ

Шапса жел, мінсе жайсаң, тұрса селсоқ.

Ағылшын арғымақтың шатысы жоқ.

Қашаннан қазағымның қолтумасы,

Араптың дүлдүлінің қатысы жоқ.

Түрлі әлеуметтік топ көз алдыңа келеді. Әр елдің байларын, қызыл көз, саба құрсақ, кебеже қарын семіздерін өгізге, бұқаға, қошқарға теңеуде сатиралық тұлға жасау тәсілдері жатыр. Көлдей асқа шегірткедей қаптаған сансыз обыр аузын ашады.

Осындай ет пен майды ішке тыққыштаған, қазы-қартаға түйе кекірік атып, қымыз құсып жатқан жуандардың әрекетіне Ақан сері өнері қарама-қарсы, контраста алынған. Көлеңкелі ақ отауға түскен әнші қалың жұрттың көңілін тауып, тәтті, мұңды, ерке, сағынышты әндерді майда, нәзік сызылтады. «Үш тоты», «Ақ саусақ», «Ақмарқа», «Сырымбет», «Көкшетау», «Ахау арман», «Жайдарман», «Ақшашақ», «Кербез керім», «Жайма қоңыр», «Кер қашаған», «Ой, ерке», «Мейлің-мейлің» әндерін Ақан сері аққудай даусымен, биязы ырғақпен тербетіп салғанда, естіген жұрттың буыны босап, жүрегі елжірейді, жастық сезімі өрекпіп, кәрінің көзіне жас келеді. Әсемдік, сұлулық, ләззәт дүниесі, мәңгілік маххабат, өлмес ғашықтық жыры теңіз толқынындай рақат құшағына алады.

Елге, жұртқа, халқына, оның бүгінгі ұрпағына ғана емес, болашақ буын, келер нәсілдеріне өлмес байлық, әсем әуезді, сиқыр сырлы әндер сыйлаған ғаламат өнер иесі, ақын-композитор, әнші, сері Ақан бағана өштесіп кекте кеткен кекті Батыраштың не сұмдық, қандай қастандық дайындап жатқанын сезбейді. Қара дүлей, томырық күш, зұлым жауызбен ерегісіп, трагедиялық қателікке ұрынған сері жағдайын Ілияс оқырманға шымшымдай сездіріп отырады.

Кішкентайынан Ақан қолында өскен жетім бала Құлагерге талай шауып, сан рет бәйге алып әбден кәнігі болған, бұл жолы да Сері айтқан ақылдан ауытқымай, тізгінді тежеп, қамшы салмай, жел жақтан, шаң қаптырмай отырады.
Шаңы – бұлт, екпіні – жел, аттар – қаңбақ,

Балалар ұран салып, безді зарлап.

Шапқан ат, салған ұран – күңіренді Арқа,

У да шу, ұлан-азар болды жан-жақ.

Арқаны дүбірлетті дүбір қылып,

Көшіріп жерді, көкті келеді аттар

Керілген кер даланы бүліндіріп, -

Ақын поэманың «Жалғыз қазық» тарауында құстай ұшып, бұлдырықтай безіп, Көктұйғынмен құйрық тістесіп келе жатқан Құлагердің бала тізгінді жіберсе-ақ өзге аттарды артқа тастап оза жөнелейін деп келе жатқан сәтте, Көкөзектегі қылтада мерт болғанын қаны сорғалаған трагедиялық картина етіп көрсетеді:

Ақ мылтық – ұшқыр боз ат бар астында,

Жау тұрды жасырынып жар астында.

Жол үсті тасқа біткен қарағанның

Әлгі тұр атты күтіп дәл астында.

Құлагер тізгіндеген бала үстінде.

Мылтықтың аузына ұшқан құстай

Ағызып жетті жаудың дәл үстіне.

Аспанда күн күйігіп, күйді қатты,

Өкіріп жел мен жер де жылап жатты.

Ереймен бұлақтары көлге жылап,

Серіге көл күрсініп, көңіл айтты.

Қайғылы ақын, қанатынан айрылған Ақан сері адамды жоқтағандай, Құлагердің ажалына арнап аяқ астынан суырып салып трагедиялық ән шығарады. Ілияс бұл жерде Ақан серінің әйгілі шығармасының өз тексін шебер де орынды пайдаланады.

Құлагар өлімін Батыраштан көрген қалың жұрт әуелде толқындай көтеріліп, селдей қаптап, құныкерді таптап жіберердей болады; бірақ дәлді айғақ, ұстап берер дерек табылмай, Алтай жағы мойындамайды, қайта сыбағалы бәйгемді бермедіңдер деп, көкайыл Батыраш жер тепкілеп, Керейлердің өзіне пәле салып, тіпті «Қарауылдың бір жылқысын тартып сойдым, неғыласыңдар, керек болса, еліңді шабам» деп қорқытады. Ырың-жырың көпшілік басы бірікпей бытырап, әркім өз бетіне тарап кетеді. Айдалада Құлагердің басын құшақтап зарлап, жылап, көзінен қанды жасы ағып Ақан сері отыр.

Қорлық, таба, жала қыспағында өмір сүргеннен гөрі ашық майдан, жекпе-жекте мерт болуды артық көрген Пушкин, Лермонтовтар поэмада тегін айтылмаған, олардың Ақан серімен рухани бауырластығы, трагедиялық тағдырластығы көрсетіледі. Шығарма прологы мен финалы ұқсас. Әсем үні бір күнде аспанға өрлеген Ақан сері енді кісі танымастай, тірі өлік. Оны осы халге жеткізген сұм заман, әділетсіз ортаның тепкісі. Мойынға түскен зіл батпан азаптың біреуі – Құлагердің мерт болуы еді.

Құлагер – Ақан серінің сұлулық, әсемдік идеалы еді, Құлагерді өлтіру ақын, әншінің көркемдік мұратын өлтіру болатын. Дарынсыздың талантты жерге тығуын, қызғаныштың даңқты таптауын, жарықты қара түнектің жұтуын трагедиялық қуатпен бейнелеген Ілияс Жансүгіров поэмасының оптимистік рухы қайғыдан туғанмен өр, мәңгі жасайтын, халық жүрегіне ұялаған, қанды қол жендетке қарғыс таңба басқан, қазақ қиялының ғажайып аты, өрен тұлпарға ескерткіш орнатқан «Құлагер» әнінің туып, таралуына сабақтас жатыр.

Қазақ тілінің лексикалық байлығын терең игеру, сатиралық күлкілі жәйттерді көре білу, адам мінездерін ашатын реалистік диалогтарға икемділік секілді ерекшеліктер Ілиястың прозалық шығармаларының, әсіресе оның «Жол аузында», «Құқ» кітаптарына енген әңгіме, фельетондарының басты қасиеттері. Қазақ аулындағы әлеуметтік-таптық өзгерістерді, жаңа психологияны, өндіріс, мәдениет, техникаға бой ұрған адамдарды бейнелеу талабындағы әңгімелер, нақты-нақты деректерге сүйеніп жазылған репортаж, очерктер тәжірибесі арқылы өскен қаламгер халық өмірінің кең панорамасын жасауды мақсат еткен қалың оқиғалы, қою тартысты, көп кейіпкерлі «Жолдастар» романын тудырды. Шаһар тіршілігі, қала тынысы, он алтыншы жылғы аласапырандағы қазақ жігіттерінің қасіретті азабы, жұмысшылар ортасы, кемешілер әрекеті, оқыс, шырғалаң, қызықты сюжеттерді ала отырып, жазушы бостандық, теңдік, азаттық үшін күрескен халық өкілдерінің сан алуан образдарын жасау арқылы өмір шындығын айтпақ болған. Сатан, Мәмбет, Мардан секілді жігіттер тағдыр талқысына түсіп, қорлық көріп, тапталса да мойымайды, қайралған қанжар іспеттес қайта жарқырап күреске түседі, әуелі барымта, ұрлықпен жуандардан өш алса, кейін әлеуметтік жағдайды, таптық тартысты түсініп, саяси айқасқа шығатын деңгейге көтеріледі. Әрине романдағы көптеген персонаждарды тұлға дәрежесіне көтерілді деп айту қиын. Қазақтың ауызекі әңгіме айту дәстүріндегі шеберлікті еркін игерген Ілияс жеке бөлімдердің байланысы, композициялық тұтастық, типтендіру принциптеріне келгенде европалық үлгілерді терең меңгермегендігін, проза саласындағы, әсіресе роман жазуда тәжірибесіздігін аңғартып қояды. Табиғат суреттері, адам портреттері, мінез қалыптарын ашуда жазушы реалистік биікке көтерілді. Юморлық, сатиралық кейіптеулерде көркемдік қуат бар. Жазушының суреткерлік қуаты барымта, жұт сценаларын, билер дауы, молдалар айтысын, жұмысшылар ортасын бейнелеуден жақсы көрінеді. Бір мысал.

«Жан-жақты қап-қара түтін басты. Түтін астындағы қараған, тобылғы, боркөздердің бадалы патырлап жанып, аспанға лаулады. Күн шілдесі жаздай қақтап, шақпақтың қуындай тұтанғалы тұрған қуқыл бетеге аз ғана желдің лебімен отты жан-жаққа әлдеқашан алып кетіпті. Қаулаған өрт, заулаған от көптен жауын тамбаған қу далаға ойнақты салып берді. Қарағандар бытырлап, тобылғылар шытырлап, шөптер от шалғысына шабылып, жылан-шаян шырылдап, бақа қоңыз құрылдап, тау-тасты өрт алды».

Стихиялы күш, тілсіз жау қаптаған өртті жазушы осылайша динамикалық қалыпта, жаны бар, ертегінің жалмауызы, аяу білмес қаһарлы дүлей ретінде бейнелейді.

Романның деректі негізін, өмірлік материалын Ілияс зерттеп, жинақтап, іріктеп алған, қаламгерлік қиялмен өзгерткен, сұрыптаған, дегенмен Мұқаметқали Тәтімов, Көлбай Төгісов секілді тарихи адамдардың тағдырымен Мәмбет, Сүбай бейнелерінің ұқсастығын көру қиынға соқпайды.

«Жолдастар» – қазақ әдебиетіндегі әлеуметтік-психологиялық роман жазу барысындағы алғашқы сәтті тәжірибелердің бірі, өмірлік мазмұны терең, эстетикалық әсері күшті сапалы шығарма.

Өзінің күйлі, сыршыл, адуын шығармаларымен халқының көп ғасырлық өмірін, азаттық жолындағы күресін реалистік қуат, зор шеберлікпен бейнелеп, артына өлмейтін әдеби мұра қалдырған қанатты қаламгер Ілияс Жансүгіров қазақ жұртының құлай сүйген ең сүйікті перзенттерінің бірі, оның өр тұлғасы қайсар ақындықтың символы іспеттес.

Қазақтың ХХ ғасырдағы жаңа поэзиясы сан алуан ғылыми-теориялық, әдеби-сын, философиялық-эстетикалық зерттеу еңбектерге объекті бола білетін күрделі де қызықты проблема. Бұл мәселенің таратып әкететін жүйе-жүйе, сала-сала тармақтары мол. Алып ақындар әкелген соны тақырыптар, өмір реалдары, жаңа бейнелер, символдар, идеялар, сарындар, мотивтер бар.