Қазақ тілі пр актикумы орыс аудиториясына арналған жаттығулар

________________________ _____________________________

________________________ _____________________________

________________________ _____________________________

5. Қандай? деген сұраққа 10 түрлі жауап беріңіз.

6. 10 қатыстық , 10 сапалық сын есімдерімен сөйлемдер жазыңыз.

86 Қазақ тілі практикумы

Лексикалық тақырып: Сағат

1. Суреттердегі уақытты айтыңыз

2. Қазақ тіліне аударыңыз

-Который час? -Извените, который час?

-Без десяти пять. -Сейчас десять минут второго.

-Ты когда идешь в магазин?

-В три часа.

-Давай, встретимся в половине восьмого.

-Нет, лучше без пятнадцати семь.

3.Сөз тіркестерінің айырмашылығын айтыңыз, сөйлемдер құраңыз

1. Екі сағат Сағат екі

2. Бес сағат Сағат бес

3. Он сағат Сағат он

4. Алты сағат Сағат алты

5. Төрт сағат Сағат төрт

4. Сұрақтарға жауап беріңіз

1. Сіз бүгін сағат нешеде ояндыңыз?

______________________________________

2. Жұмыс сағат нешеде басталып, нешеде аяқталады?

______________________________________

3. Түскі үзіліс уақыты нешеден нешеге дейін?

______________________________________

4. Егішілер үйіне сағат қаншада келді?

______________________________________

5. Қазір сағат қанаша?

______________________________________

6. Сіздің жасыңыз нешеде?

______________________________________

5. Жақшаның ішіндегі сөздерді аударыңыз

1. Мен сағат (половина четвертого) келдім.

2. Таңертең сағат (ровно в семь) дене шынықтыру жаттығуын жасаймын.

3. Ертең сағат (без пятнадцати шесть) кездесеміз.

1 2 3 4 5 6

87

4. Жиналыс (в два часа) болады.

6. Сурет бойынша сөйлемдер құрастырыңыз.

Қалды Кетті

7. Уақыттарды айтыңыз

17.15, 18.25, 15.15, 16.45, 20.30, 12.00.

8. Апталық жоспарыңызды сағатпен жазыңыз

Дүйсенбі: 08.30 __________________________________________

Сейсенбі: 11.45 __________________________________________

Сәрсенбі: 12.30 __________________________________________

Бейсенбі: 19.15 __________________________________________

Жұма: 14.00 __________________________________________

Сенбі: 11.50 __________________________________________

Жексенбі: 15.30 __________________________________________

9. Санмен жазылған уақытты екінші бағанмен сәйкестендіріңіз

1. 22.20 он екі жарым

2. 19.15 он бірге он минут қалды

3. 10.50 екіге он бес минут қалды

4. 13.45 оннан жиырма кетті

5. 12.30 жетіден он бес минут кетті

Грамматикалық тақырып: Өткен шақ

Жедел өткен шақ – показывает, что действие происходило незадолго до

момента его совершения.

Давнопрошедшее время – используется для обозначения действия

происходившего в прошлом.

Переходное прошедшее время – используется для обозначения

длительного, повторяющегося или привычного действия в прошлом.

88 Қазақ тілі практикумы

1. Кестені толтырыңыз

Жедел өткен шақ Бұрынғы өткен шақ Ауыспалы өткен шақ

Кел

Айт

Келді Келген Келетін, келетін еді

2. Бұрынғы өткен шақ тұлғасындағы етістіктермен сөйлемдер құраңыз,

жасалу жолын түсіндіріңіз.

3. Сұрақтарға ауыспалы өткен шақпен жауап беріңіз

1. Көлік қайдан келеді?

2. Ол өлең айта ма?

3. Қолшатыр қайда тұр?

4. Көктемде жаңбыр қалай жауады?

5. Биыл күн ыстық емес, былтыр қалай еді?

4. Көп нүктенің орнына жедел өткен шақ етістіктерін қойыңыз.

Берді, салды, қайтты, тарттым.

1. Мен түсте домбыра ... .

2. Кешке ән ... .

3. Ол үйге ... .

4. Олар жауабын кеш ... .

5. Ауыспалы өткен шақты пайдаланып диалог құраңыз.

6. Еді, екен көмекші етістіктері қай етістіктермен тіркеседі?

Жазды

Айтады

Көрген

Болады

7. Диктант жазып, өзіңізді тексеріңіз

89

Теңіз дауылы

қалыпты. Қазір бір шыңырау құзды, қара сұр тау қойнына еніп кеткен

тәріздіміз. Көз алдымызда сансыз көп таулар көшіп келе жатқандай. Әлгінде

ғана аспанға көтерілген қара сұр тау кенет жарылып кеткендей. Теңіз беті

минут сайын құбылып, тау құзға, құз тауға айналады. Ашулы толқын арс-арс етіп, теуіп кеткен сайын біз қонақтаған шағын ғана мұз шыңы біржола

төңкеріліп бара жатқандай дөңбекшіп-дөңбекшіп алады. Әр жерден бір

омырылып түскен мұз кесектер жындана тулаған көкжалдың төбесінде

қарғып-қарғып түседі. Долы жел бізді шың үстінен латырып тастамақ

болғандай етегімізді басымызға көтеріп, желпіп-желпіп қояды. (Ә.

Сәрсенбаев.)

8. Сөзжұмбақты шешейік

1 Ж

3 Л

5 Е

7 Г

9 Л

Көлдеңінен:

1. Ең ыстық мезгіл

2. Желдің қатты түрі

3. Көктемгі бұлт

4. Көктемнің соңғы айы

5. Қар еритін кез

6. Егін пісетін уақыт

7. Қай кездегі жапырақ сары болады?

8. Жұмадан кейінгі күн

9. Сенбі аптаның нешінші күні?

10.Ертеңнің арғы күні

90 Қазақ тілі практикумы

3. Мақал-мәтелдерді аударыңыз

1. Тышқан көп жылы-Тоқшылық,

Қоян көп жылы-Жоқшылық.

2. Үркер үйден көрінсе,

Үш ай тоқсан қысың бар,

Үркер іңірде жамбасқа келсе,

Жаз шықпағанда несі бар?!

3. Наурыз айы:

Түске дейін мүйіз,

Түстен кейін киіз.

4. Сәуір болмай, тәуір болмас.

5. Жетіқарақшыны таныған адам,

Жеті қаранғы түнде адаспайды.

6. Қыстың қамын жаз ойла.

9. Сөздік диктант.

Жаз, күз, суық, қаһарлы, аяз, көктем, кеше, кешке, бүгін, қазір, суық, бұлтты,

ықтимал, жауын-шашын, бірінші, жетеу, он-оннан, кешқұрым, тал түс,

жақсы, дәу, жарым, қалды, кетті, келген, барған, жүрген, еді, екен.

Қорытынды тест

1. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойыңыз. Жұмыс орным ... қабатта.

а) бір

б) біреу

2. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойыңыз.Сенің жұмыс ...

а) бөлмең

ә) бөлмеңіз

б) бөлме

в) бөлмем

3. «Обеденный перерыв» сөзінің қазақша баламасы қалай?

а) түскі уақыт

ә) түстік

б) түскі үзіліс

в) түстен кейін

4. Тиісті жалғауды қойыңыз. Біз еңбекқор құрылысшылар...

а) –ымыз

ә) –пыз

б) -быз

5. –шы/-ші жалғанбайтын сөзді көрсетіңіз

а) балық

ә) етік

в) су

а) әртістің

б) саудагердің

б) шекарашының

в) шенеуіктің

7. «Должностная инструкция» сөзінің аудармасын табыңыз.

а) лауазым

ә) лауазымдық нұсқаулық

б) лауазымды тұлға

в) жеке іс парағы

8. Тиісті қалып етістігін қойыңыз. Ол жиналыста ...

а) отыр

б) жатыр

9. Менің әріптесім іссапарда ...

а) отыр

ә) жүр

в) тұр

а) тұрады

ә) тұрған

б) тұрамын

в) тұрмын

11. Жұмыс сағат 19.00-де ...

а) басталады

ә) жалғасады

б) аяқталады

в) кетеді

12. Сөйлемнің қай шақта жасалып тұрғанын анықтаңыз.

Ол болашақта осы университетте оқиды.

а) осы шақ

ә) нақ осы шақ

92 Қазақ тілі практикумы

б) ауыспалы келер шақ

в) мақсатты келер шақ

13. Болжалды келер шақтың жұрнағын көрсетіңіз.

а) –па/-пе

ә) –мақ/-мек

б) –атын/-етін

в) –ар/-ер

14. –пақ/-пек қай шақтың жұрнағы?

а) болжалды келер шақ

ә) мақсатты келер шақ

б) ауыспалы келер шақ

в) ауыспалы осы шақ

15. Қыстың ең суық айы-а) ақпан

ә) желтоқсан

б) қаңтар

в) қараша

16. Жыл мезгілі нешеу?

а) 1

ә) 2

в) 4

а) күн мен түн теңеледі

ә) суық жаңбыр жауады

б) аптап болады

в) түн ұзарады

18. Қате жазылған ай атын табыңыз

а) мамыр

ә) желтоқсан

б) сауыр

в) наурыз

19. Наурыз сөзінің қазақша баламасы

а) жаңа жыл

ә) жаңа күн

б) жаңа

20. Аптаның үшінші күнін көрсетіңіз

а) дүйсенбі

ә) сәрсенбі

б) бейсенбі

в) жұма

21. Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз

Олар ... күні келген

а) бүгін

б) былтыр

в) алдыңғы

22. «Кеше» сөзінің антонимін көрсетіңіз

а) бүгін

ә) кеш

в) бүрсігүні

23. Аптадағы қасиетті күн

а) дүйсенбі

ә) сейсенбі

б) жұма

24. Еліміздің ең жылы аймағы

а) солтүстік

ә) оңтүстік

б) батыс

в) шығыс

а) бірінші

ә) бір

б) біреу

26. Жинақтық сан есімді көрсетіңіз

а) бірінші

ә) бір

в) бір-бірден

27. «Ет пісірім уақыт» деп шамамен қанша уақытты айтады?

а) 3 сағат

ә) 2 сағат

б) 4 сағат

в) 30 минут

28. Мезгілді білдіретін сөзді көрсетіңіз

а) Алматыда ақшам болды.

ә) Алматыда ақша көп.

б) Алматы ақшамын оқыдым.

в) Алматыда ақ шам жанып тұр.

94 Қазақ тілі практикумы

29. Астың дәмін білдіретін сын есімді көрсетіңіз

а) зерек

ә) сараң

в) тұзды

а) бара жатыр

ә) алма алады

б) жыл мезгілі

в) тәуір киім

31. 12.15 уақытын көрсетіңіз

а) он екіден жарты минут кетті

ә) он екіден он бес минут кетті

б) он екіге он бес минут қалды

в) он екі жарым

32. Өткен шақ тұлғасында тұрған сөйлемді көрсетіңіз

а) олар ауылдан келген болатын

ә) олар ауылдан келеді

б) олар ауылдан келмек

в) олар ауылдан келіп отыр

33. «Болатын» сөзінің қай тұлғада тұрғанын анықтаңыз

а) бұрынғы өткен шақ

ә) жедел өткен шақ

б) ауыспалы өткен шақ

в) мақсатты келер шақ

6. Ас – адамның арқауы

Лексикалық тақырып: Тағам атаулары

1. Тағам атауларын дұрыс көрсетіңіз

95

2.Біліміңізді тексеріңіз. Сөздердің аудармасын жазыңыз.

Қымыз _________ Картоп _________ Бал _____________

Шырын _________ Балық __________ Айран __________

Көже ___________ Палау __________ Тосап ___________

3. Диалогты оқыңыз, жауап беріңіз

-Үсен, таңғы асқа не жедің?

- .........................................................

- Түскі асқа не ішкің келіп тұр?

- .........................................................

- Кешке не жегенді қалайсың?

- ..........................................................

4.Бағандағы сөздерді тіркестіріп, сөйлемдер құраңыз

Таңертең Ет Жедім

Мен Түсте Сорпа Іштім

Кешке Май

Ұйықтар алдында Шай

Нан

Айран

Шұбат

Шырын

Жұмыртқа

5. «Шай» сөзімен тіркесетін сөздерді есіңізге түсіріңіз.

Шай

96 Қазақ тілі практикумы

Шайдың құрамында В, В1, С, РР витаминдері бар. В1 витамины ағзадағы

көмірсудың алмасуын реттейді, сондықтан шаймен бірге жеген ұннан

жасалған тағамдар мен кондитерлік тағамдар жақсы қорытылады. С

витамины ағзаның иммунитетін көтереді. Оның құрамына кіретін ерекше

заттар – катехиндер витаминның бұл түрін тотығудан сақтайды және шайды

кептіру кезінде де, қайнатқан кезде де құрамында жақсы сақталады. В, С

және РР витаминдері ағзада жиналып қалмайды, сондықтан күнделікті ішкен

шай олардың қорын толықтырып отырады.

Шай тек қана тәтті және сергітететін шырын түрі ғана болып қоймай,

медицинада, косметикада да, өмірде де қолданысын тапты. Шаршағанды басатын

бір кесе шай медицинада авитаминоз, зат алмасудың бұзылуын, уланғанда,

ревматизмді, тыныс жолдарының ауруын, ішек ауруларын, қан айналымын

жақсартады т.б. ауру түрлерін жеңілдетеді. Шай, косметикада бет терісін тазарту

үшін және шаш күтіміне пайдаланылады. Сонымен бірге шай, балық иісін кетіру

үшін, кілемдерді тазалауда, өсімдіктерге тыңайтқыш ретінде, маталарды бояғанда,

еден, терезе жуғанда, тамақтарға бояу ретінде пайдаланылады. Көне заманнан

бері шайды болашақты болжау үшін де пайдаланып келеді.

6. Сөздерді сәйкестендіріңіз

1. Ас қою

2. Сусын кесу

3. Жұмыртқа жасау

4. Тамақ асу

5. Дастарханға пісіру

6. Кеспе қуыру

7. Ет ішу

7. Ойланып көріңіз!

1. Нанннан жасалатын тағамдар: ________________________________

2. Сусын түрлері: _____________________________________________

3. Жеміс-жидек: ______________________________________________

4. Көкөніс: __________________________________________________

5. Еттен жасалатын тағамдар: ___________________________________

6. Сүттен жасалатын тағамдар: __________________________________

7. Дәнді дақылдар: ____________________________________________

8. Көп нүктенің орнына берілген сөздерді қойыңыз: тағамдар, тәбетіңді,

ет, турайды, қонақтар,дастарханға.

Кешке біздің үйге ... келеді. Анамның дайындаған тамақтары ... ашады.

Сыйлы қонақтарға әрине ... асылады. Піскен соң етті ... қояды. Етті әкем ... .

Дастарханға еттен басқа да ... қойылады.

97

9. Берілген сөздермен сөйлем құраңыз

10. Ыдыстардың атауларын жазыңыз

1. ________ 2. ________ 3. ________ 4. ________

5. ________ 6. ________ 7. ________

8. ________ 9. ________ 10. _______

11. Мына ыдыстар неге арналған? Әңгімелеңіз.

1

_____________

_____________

2

_____________

_____________

2

_____________

_____________

5

_____________

_____________

5

_____________

_____________

98 Қазақ тілі практикумы

12. Берілген сөздермен сөйлемдер құраңыз.

Дәмді, тәтті, күшті, ашты, дәмсіз, тұзсыз.

Грамматикалық тақырып: Ілік септігі

Ілік септік – используется для обозначения принадлежности. Окончания

родительного падежа могут прибавляться непосредственно к основе, к

окончаниям множествненного числа и к окончаниям принадлежности.

Ілік септік всегда употребляется в сочетании с формой принадлежности

ІІІ лица.

1.Тағам атауларына ілік септігінің жалғауын жалғаңыз

Мәнті

Ет

Палау

Сүт -дың/-дің

Айран -тың/-тің

Шұбат

Көкөніс

Шай

Мен асханадан (алманің, қуырдақның, алманың) шырынын іштім. Бұл

асхананының (тағамдарының, асыдың, сутың) дәмі ерекше жақсы. (кофе,

шайдың, сорпадың) түсі қызыл. Ана отырған (Әсетнің, Әсеттердің, Әсеттің)

жолдасы ма? (тамақдың, асның, тамақтың) қандай түрлерін ұнатасыз?

3.Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз. Ілік септігі бар сөйлемдерді теріп

жазыңыз.

Вкус этого супа. Фрукты нашего сада. Запах свежего лука. Домашняя еда.

Вкусные булочки. Вчерашний хлеб. Восточные блюда. Национальные

блюда.

Асхана... тағамдары, сорпа... дәмі, ас... тұзы, палау... сәбізі, ет... сорпасы,

шай... түсі, мәнті... түрлері, үй... дастарханы, тағам... мерзімі.

99

5. Сұрақтарға жауап беріңіз.

......................................................................

2. Бұл кімнің құймақтары?

.......................................................................

3. Ненің дәмін еске түсіреді?

.......................................................................

4. Сусынның қандай түрлерін қалайсыз?

.........................................................................

5.Ненің дәмін ұмытпайсыз?

.........................................................................

6.Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз, қараман жазылған сөздерге сұрақ

қойыңыз.

шапқылап жүрміз.

7.Сұрақтарға сурет бойынша жауап беріңіз. Ілік септігінің жалғау-ларының астын сызыңыз.

1. Мынау ненің алмасы?

2. Бұл кімнің бауырсағы?

3. Мынау ненің иісі?

4. Бұл неннің шырыны?

5. Мынау ненің дәні?

8. Төмендегі жалғаулар жалғанатын сөздерді жазыңыз

-ның/-нің -дың/дің тың/-тің

100 Қазақ тілі практикумы

Лексикалық тақырып: Асханада

1.Мәтінді оқыңыз, аударыңыз

Біздің жұмысымыздың асханасы төменгі қабатта орналасқан. Біз түскі

тамақты үнемі асханадан ішеміз. Асхананың тамақтары өте дәмді.Асханада:

шырындар, сусындар, салаттар, қой етінен, сиыр етінен, тауық етінен,

балықтан жасалған тағамдар бар. Тәтті тағамдар да көп. Маған әсіресе

балықтан пісірілген тамақтар қатты ұнайды.

Міне, бүгін де әріптестерімізбен түстену үшін асханамызға келдік. Мен

әдеттегідей қуырылған балық, тауық сорпасын алдым. Әріптесім Ажар тәтті

тағамдарды ұнатады. Ол бүгін де әдеттегісінше тәтілерді көбірек алды.

Тамақтарды ұсынып жатып аспаз Әлия тәте бізге «тамақтарыңыз дәмді

болсын!» деді.

2. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз:

1. Қызметкерлердің асханасы қайда орналасқан?

___________________________________________________________

2. Олар түсте тамақты қайдан ішеді?

___________________________________________________________

3. Асханада қандай тағам түрлері бар?

___________________________________________________________

4. Бүгін қызметкер қандай тамақтарға тапсырыс берді?

___________________________________________________________

5. Әріптесі не алды?

___________________________________________________________

6. Аспаз Әлия тәте оларға не деді?

___________________________________________________________

3. Сөздердің аудармасын жазыңыз.

Бәліш, тосап, шырын, сусын, уылдырық, ботқа, шұжық

4.Сіз асханадан не аласыз? Қалаған тамағыңызды теріп жазыңыз,

айтыңыз.

Мәнті

Су

шырын

ЖЕЙМІН ІШЕМІН

Палау

Балық

шай

су

шұбат

1. Қандай тамақтарды пісіреді? 1. ...................................................

2. Кеседі? 2. ...................................................

3. Ішеді? 3. ...................................................

6. Сөздердің антонимдерін жазыңыз

Дәмді-Қатты-Ашты-Қымбат-7. Жұмысыңыздағы асханаларыңыз туралы мәтін құрастырып көріңіз.

8. Сұрақтарға жауап беріңіз?

1.Сіз асханадан қандай тамақтар аласыз?

......................................................................

2. Қандай сусындар ішесіз?

.......................................................................

3. Біріншіге не аласыз?

.......................................................................

4. Екіншіге не аласыз?

........................................................................

9. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз

СЕМГ А В А ПЕЛЬСИНАХ

Вареная семга, нарезанная кубиками -200 г, салат из свежих овощей: салат-латук - 1/2 листа, качанный салат - 1/2

шт. отварной рис - 100 г, зеленое яблоко,

морковь, красный перец, огурец - по 1

шт., перец, нарезанный тонкими

кружками - 1/4 стручка. Соус:

апельсины - 2 шт., оливковое масло - 100 г, свежий базилик - 3 ст.л.

102 Қазақ тілі практикумы

Нарезать ломтиками морковь, красный перец, огурец, яблоко, салат-латук.

Тщательно перемешать все ингредиенты салата.

Апельсины очистить от кожуры, удалить косточки, нарезать кубиками и

перемешать с остальными ингредиентами соуса. Заправить салат соусом.

Выложить семгу на салат из свежих овощей и подавать к столу

Гамматикалық тақырып: Сын есімнің шырайлары

В казахском языке имеются три степени сравнения: положительная,

сравнительная, и превосходная.

Сравнительная степень образуется с помощью суффиксов двух типов: -рақ/-рек после гласных, -ырақ/-ірек после согласных

Второй способ образования сравнительной степени происходит с

помощью суффиксов –лау/-леу, -дау/-деу, тау/-теу в сочетании с законами

сингармонизма.

Превосходная степень прилагательных обозначает самую большую

степень качества и образуется тоже двумя спосабами:

1.Путем прибавления к прилагательному усилительного слова: сары-желтый, сап-сары-желтый-прежелтый.

2.Путем сочетания прилагательных с наречиями өте-очень, ең-самый, тым-слишком и др.

1. Қазақ тіліне аударыңыз. Сын есімдерден салыстырмалы шырай түрін

жасаңыз.

жаркий,добрый, зеленый, красный, сочный, жидкий, твердый, мягкий,

соленный,кислый, сладкий.

2. Кестені дұрыс толтырыңыз

Сын есімдер Салыстырмалы шырай Күшейтпелі шырай

Дәмді, үлкен, кіші, аз,

Қымбат, тұзды, қышқыл,

Жылы, ыстық,суық, жұмсақ

Тәтті, майлы, дәмсіз, қатты

3. Көп нүктенің орнына сын есімдерді салыстырмалы, күшейтпелі

шыраймен қойыңыз.

Бауырсақ менің сүйікті тағамым. Бірақ, бауырсақ басқа нан тағамдарына

қарағанда ... . Шығыс халықтарының тағамдарының көпшілігі ... . Тәттілерден

103

нан басқа нандарға қарағанда ... , ... , ... . Бұл шырынды алмадан жасаған.

Шырынның бұл түрі басқаларына қарағанда ... сақталады. Жұмыртқада ақуыз ...

. Жемістердің барлығы дәрумендерге бай. Дегенмен ..., ..., ..., ...., барлығынан ... .

4. Кесте бойынша сөйлемдер құраңыз.

Ет Тәтті

Балық Қышқыл

Сүт Дәмді

Айран Пайдалы -лау/-леу, -дау/-деу, -тау/-теу

Шұбат Тұзды -рақ/-рек, -ырақ/-ірек

Қымыз Жұмсақ

Салат Майлы

Көкөніс Қатты

5. Кесте бойынша сөйлемдер құраңыз.

Ет Тәтті

Балық Дәмді

Көкөніс Қышқыл

Сүт Өте, тым, аса, ең Қатты

Айран Пайдалы

Шұбат Тұзды

Қымыз Жұмсақ

Салат Майлы

6. Қап-қатты, ап-ашты, тәп-тәтті, жұп-жұмсақ, қып-қышқыл сөздерімен

сөйлемдер құраңыз.

7. Сұрақтарға күшейтпелі шыраймен жауап беріңіз