Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

қазақ тілі және мәдениеті кафедрасының

аға оқытушысы,п.ғ.м.

e-mail: elmira-mak@mail.ru

Шоқан (шын аты — Мұхаммедханафия) Шыңғысұлы Уәлиханов 1835 жылдың қараша айында Құсмұрын бекінісінде атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың әулетті отбасында дүниеге келген. Арғы атасы Абылай жоңғарларға қарсы соғыста асқан ерлік көрсеткен, ел бірлігін сақтауға едәуір еңбек еткен ақылды қолбасшы, іскер дипломат, Орта жүз ханы болған.

1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі Омбыға әкеліп, сол кезде Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадет корпусына оқуға орналастырады. Шоқанның бүкіл келешегі мен ғылым, өнер жолындағы талантын ашуда бұл оқу орнының маңызы ерекше болды. Жабық әскери оқу орны болғанмен, онда көптеген пәндер оқытылуы, орыстың озық ойлы зиялылардың өкілдері сабақ беруі, Омбының көзі ашық оқыған адамдарының отбасымен араласуы, көп оқып білімін тереңдете түсуі Шоқанның рухани өсуіне, келешек тағдырына едәуір ықпалы болған.

Кадет корпусына алғаш оқуға түскен кезде Шоқан орыс тілін білмесе де өзінің зеректігімен тілді тез үйренді. Шоқанның корпуста бірге оқыған Г.Н. Потанин: «Өзінің орыс жолдастарын басып озып, Шоқан тез жетілді… Өзімен тайталасқа түскендерді түсініп, оларға дұрыс кеңес беретін – «Шоқан тегіннен бидің баласы емес. Ол өзінің іс-әрекетін табиғатынан түсінуге тырысатын» [1, б. 129].

Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында бітірген Шоқан Батыс Сібір генерал губернаторының кеңсесінде қызметке қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік шығыс аудандарын басқаратын генерал губернатор Гасфорттың адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен географиясын зерттеуге белсене араласады.

Бұл қызметте Шоқан аса ерекше тапсырмаларды орындаушы офицер бола жүріп, шенеуніктердің бюрократизмдері мен карьеризмдерін көреді. Жас офицер өз халқының құқығын қорғап, олармен күреседі. Еркіндікті қалаған, әділдікке құлшынған және шындық үшін күрескен ол шенеуніктерден қорлық пен кемсітулерді көреді. Әрі жас шамасына сәйкес келмей дамыған осыншама білімді казақты өз тағдырларына қарсы Омбы жерінде тұрып жатқан орыстың зиялылары мен ойшылдары А.Н. Майков, Ф.М. Достоевский, В. Курочкин, шығыстанушы-ойшыл К.К. Гутковский және басқа жазушылар мен ақындар байқайды. Шоқанның генерал-губернатордың адъютанты қызметінде жүрсе де, жастығына қарамай, оның білімдарлығын, әсіресе, шығыс әдебиеті мен тарихын жақсы білетіндігін сол кездегі орыс ғалымдары да жоғары бағалап, мойындай бастайды. Орталық Қазақстан, Тарбағатай мен Жетісу жеріне жасаған сапарына қатысады. Бұл сапарда қарапайым халықтың өмірімен танысып, қырғыздардың тарихи аңыз-әңгімелері мен жырларын жазып алды.

1855 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторының адъютанты ретінде онымен бірге Верный бекінісі қаланған Омбыдан Іле Алатауына дейін келіп қайтады. Осы сапарында қазақтардың ауыз әдебиетінің үлгілерін, тарихы, діні мен этнографиясының материалдарын жинай жүреді.

1856-1857 жылдары Шоқан ғылыми-зерттеу және этнографиялық жорыққа Іле Алатауындағы қырғыздар мен Ұлы Жүз ауылына, Алакөлден Ыстықкөлге және Құлжаға аттанады. Осы сапарларда жинаған материалдарды ол «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы», «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы», «ХVIII ғасырдағы батырлар туралы тарихи жазбалар» атты еңбектерін жазуға пайдаланады. Бұл еңбектер қазақтардың мәдениетіне және әдебиетіне деген жаңа көзқарастардың негізі болды. Әрі орыс ғалымдарымен жоғары бағаланды.

Ш. Уәлихановтың қазақтарға арналған ғылыми еңбегіне көңіл аудармай қалуға болмайды. «Тәңірі» шығармасы Ш. Уәлихановтың ең алғашқы туындысына жатады. Бұл жұмыс 1858 – 1859 жылдардағы Шығыс Түркістан экспедициясына дейін жазылған. «Қырғыздардағы шамандықтың іздері» атты жұмысы 1862 жылмен белгіленеді. Бұл екі шығармада да қазақ халқының отқа, жерге, жұлдыздарға және рухқа деген көзқарастары зерттеледі. Жұмыстарда қазақ-көшпелінің тұрмысы, оның рухани әлемі суреттеледі. Бұл сапарларында Шоқан қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды, ауыз әдебиетінің нұсқаларын жазып алады. Әлем ғалымдары арасында тұңғыш рет "Манас" эпосын жазып алады. Манас - халық даналығының туындысы, барша халық ертегілерінің, хикаялары мен аңыздарының, география, дін және салт-сана, әдет-ғұрпы жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы – «Дала Илиадасы" деп бағалады, ал оның жалғасы «Семетей» поэмасы шығыстың «Одиссеясы» деп белгіледі.

Жас қазақ ғалымның қабілетіне шын ниетімен сүйсініп, оны мойындаған орта 1857 жылы ақпан айында Орыс географиялық қоғамының толық мүшелігіне қабылданды [2, б. 32-33].

Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметінің жаңа кезеңі Қашқарияға құпиялы жолмен баруы болды. 1858 жылдың маусым айында Уәлиханов ресейлік географиялық ғылымның анналарында мәңгіге қалған саяхатқа шықты. Сол кезде жасы 22-де ғана болатын. Жолға Шоқан семейлік көпес Мұсабай Тоқтыбаевтың керуенімен шықты. Ол шығыс киімдерін киген және жергілікті ғұрып бойынша шашы алынған баспен жүрген Әлімбай көпес атымен саяхаттаған екен. Бір жарым ай ішінде көпестер Іле өзенінің бастауына жетіп, онда жергілікті қырғыздармен сауда жасаумен бір айға қалғаннан кейін керуен Қытай шекарасына қарай беттеді. Қыркүйек айында Тянь-Шань жоталарына шығу оңай емес екен.

Қашқарияда жарты жыл қалу уақыты ішінде Уәлиханов жергілікті ақсүйектермен және өзге тұрғындармен жақсы танысты. Ол ұйғырлармен «алты қала елі» деп аталған Қашқарияның халқы, қыстақтары мен жолдары туралы маңызды мәліметтер жинай алды. Зерттеуші елдің климаты мен табиғаты, экономикасы туралы да деректер жазған. Ол Қашқардағы Орталық Азияны зерттеген неміс зерттеушісі Адольф Шлагинтвейн өлімінің себептерін анықтады: Қашқар билеушісінің бұйрығымен қала қабырғасының маңайында бұл зерттеушінің басы шабылған екен.

Қашқардан Омбыға қайтып келген Шоқан белгісіз жерлерді танып келген батыр ретінде қарсы алынып, мадақталып, Санкт-Петербургқа жіберілді. Бұл жерде ол Александр ІІ патшасымен кездесті, Қасиетті Владимир орденімен марапатталды және штабс-ротмистр атағына дейін көтерілді. Патша оның Отан алдындағы ерекше еңбегін атап өтті [1, б. 35].

Петербургте қысқа уақытты қалу мүмкіндігі Уәлихановты рухани байытып, оның демократиялық көзқарастарын бекітті. Ол қоғамдық өмірдің қалың ортасында жүріп, қызметін кеңейтіп, Бас штабтың Әскери-есеп комитетінде, Азиялық департаментте және Географиялық қоғамда жұмыс істеді. Орта Азия және Шығыс Түркістан карталарын жасау, Риттер еңбектерін басылымға дайындау, оның белгілі мақаласы «Абай» басылған энциклопедия басылымындағы қызметтестік, Орыс географиялық қоғамындағы Шығыс тарихы бойынша дәрістер оқу – бұның бәрі Петербургтегі өмірінің мазмұнын құрған. Ол алғаш рет «Тазкира-йи Боғра хан», «Тазкира-йи ходжаған» қашқарлық қолжазбаларын ғылыми айналымға енгізіп, әлемде бірінші болып Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегін зерттеген. Бұл кезде Шоқанға А.Н. Бекетов, «Орыс географиялық қоғамының хаттарының» редакторы, шығыстанушы, дипломат және публицист Е.П. Ковалевский, белгілі ғалымдар – ориенталисттер В.В. Григорьев, В.П. Васильев және В.В. Вельяминов-Зернов зор әсерін тигізді. Уәлихановқа үнемі қолдауын және достығын Орыс географиялық қоғамының вице-президенті П.П. Семенов-Тяньшанский көрсеткен. Петербургте ол өзінің досы болған жазушы Ф. М. Достоевскиймен қайтадан кездесті.

Түрлі шенді әдебиет ортасы қазақ ғалымының ой-өрісін кеңейткен, төңкерістік жағдай кезеңінде Ресей қоғамдық өміріндегі оқиғаларын жақсырақ түсінуге көмектескен. Уәлихановтың тарапынан зиялылардың тарихи көзқарастарының қалыптасу тарихына қоғамдық қызығушылықтың дамуында үлкен қызмет атқарған «Современник», «Русское слово», «Эпоха», «Отечественные записки», «Время» («Замандас», «Орыс сөзі», «Дәуір», «Отандық хаттар», «Уақыт») және басқа әдеби-көркем және қоғамдық-саяси журналдарды оқуы оның демократиялық көзқарастырының орнатылуына себепші болды [3, б. 243].

Петербургтің ылғалды климаты Шоқанның денсаулығына қатерлі әсер етіп, ол астанадан жақын уақытта кетуге және отанына қайтуға мәжбүр болды. Омбыға көшкеннен кейін Шоқан даланы жергілікті басқаруды қайта құру шараларына тікелей қатысты, бірқатар тәжірибелік ұсыныс енгізді. 1864 жылдың көктемінде Ш. Уәлиханов Оңтүстік Қазақстан аумағын Ресейге қосуды мақсат еткен Черняев Экспедициясына қатысқан. 1684 жылдың жаз мезгілінде ол жасақты тастауға, Верныйға қайтуға, ал содан кейін Тезек ауылына қайтуға мәжбүр болды. Тезек ауылындағы әкесіне жіберген хатында Шоқан былай деп жазды: шаршадым, еш әлім жоқ, түгелдей саудырап қалдым, сүйегім қана қалды, жақында күн көзін көрмейтін боламын. Енді өз туысқандарым мен достарымды көру бұйырмас, бұған еш амал жоқ. Бұл менің соңғы хатым. Қош болыңыздар, барлығыңызды да құшақтаймын [3, б. 243].

Ш. Уәлиханов 1865 жылы Тезек ауылында, Алтын-Емел жотасының етегінде қайтыс болды.

Ш. Уәлиханов өз уақытының озық қайраткері, өзін өз халқына қызмет етуге арнаған тамаша отаншыл, ғалым, ағартушы болды.

Орыс географиялық қоғамы атынан және Ресей ғалымдарының атынан Ш. Уәлиханов қызметін бағалап, атақты орыс шығыстанушысы академик Н.И. Веселовский былай жазды: «Қырғыз хандардың тұқымы және сол уақытта орыс әскерінің офицері Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов жылтыраған ақпа жұлдыз секілді Шығыстану майданы үстінен жарқ еткен. Орыс ориенталисттері бір ауыздан оның тұлғасында таңғаларлық құбылысты танып, одан түркі халықтарының өмірі туралы ұлы және маңызды жаңалықтарды күткен екен, бірақ Шоқанның мерзімнен бұрын өлімі бізді бұл үміттерден айырды. Отызға жетпес жылдарында ол басқалары бүкіл өмірі бойы жасай алмағанды жасады» [4, б. 532].

Қазақтар орыс бодандығын алумен өлкені ғылыми зерттеу орталық мемлекеттік құрылымдардың және зерттеушілердің түрлі жасақтарының қызметі аясына берік кірді. Қазақстанда жекеленген болса да, ғылыми мекемелер желісі қалыптасты. Кейбіреулері мемлекеттік қаражаттандыру есебінен қызмет етіп, басқалары ынтагерлердің күшімен пайда болды.

Ресей және қазақ халқы мәдениеттерінің жақындауы мен өзара енуі соңында жалпы адамзаттық өркениетті жаңа ашылыстармен, ойлармен және аттармен байытқан. Ресей ғылымының озық өкілдерімен қарым-қатынас Ш.Уәлихановтың әлемдік деңгей ғалымы ретінде қалыптасуына себепші болды. Көптеген орыс зерттеушілері қазақ фольклоры, музыкасы, ауызша тарихнамасы, этнографиясы материалдарының негізінде өзінің іргелі еңбектерін жазды.

ХІХ ғасырда Қазақстан зерттеушілері арасында П.П. Семенов-Тяншанский (1827-1914) – екі рет (1851-1857, 1888) Алтайға, Жетісуға, Орта Азияға саяхат жасаған ірі ғалым-географ, Орталық Тянь-Шань зерттеушісі сияқты әлемдік атағы бар ғалымдар болды. Оның басшылығымен «Ресей. Біздің Отанымызыдң толық географиялық сипаттамасы» көп томдық зерттеуі жасалып, басылды. Бұның екі томы – «Қырғыз өлкесі» және «Түркістан өлкесі» - Қазақстан мен Орта Азияға арналған. Бұнда қазақтардың географиялық шарттары, табиғи байлықтары, тұрмысы сипатталған. Әйгілі саяхатшы П.П. Семенов-Тяншанский Жетісуда Шоқанмен кездесіп, бұл өлке бойынша бағдарларға қатысты, кеңес алды. Оның ұсынысы бойынша 1857 жылы Шоқан Ресейлік географиялық қоғамның нағыз мүшесі болады.

Қазақстанның географиясын, фаунасын, флорасын, табиғи қазбаларын Н.А. Северцев және И.В. Мушкетов те зерттеген. Өткен ғасырдың Ресейдің талантты географтарының бірі Н.А. Северцев (1827-1885) Қазақ өлкесі мен Орта Азияға жеті экспедиция ұйымдастырып, Арал-Каспий ойпатын, Мұғалжар, Іле Алатауы жоталарын және оның өңірлерін зерттеп, фаунаның, флораның, геологиялық материалдардың үлкен коллекциясын жинады [1, б. 126].

Қазақстанның зерттелуі үшін әйгілі орыс географы мен саяхатшы И.В. Мушкетов (1850-1902) көп еңбек жасады. Оның қызметінің нәтижесі 1874-1880 жылдардағы экспедициялардың материалдары негізінде Қазақстанның оңтүстік аймақтарының сипаттамасы берілген «Түркістан» атты үлкен еңбегі болды. Сонымен қоса ол қосылған өлкенің минералдық қорларын анықтауда бірқилы жолсілтеме ретінде қызмет еткен Орта Азияның географиялық картасын жасаған. Алтай, Қазақстанның солтүстік облыстары, Жетісу халықтарының салт-дәстүрлерін, фольклорын зерттеген белгілі шығыстанушы, түркітанушы, этнограф, Петербург академиясының академигі В.В. Радловтың (1837-1918) үлесі орасан зор. Оның «Түркі тайпалары халық әдебиетінің нұсқаларында» қазақ ертегілері, эпикалық шығармалар, қазақ халқының лирикасы бар. Қазақстан туралы аз емес мәлімет ірі ғалым-шығыстанушы, археолог, тіл маманы, академик В.В. Вельяминов-Зерновтың (1830-1904) «Қасым хандары мен ханзадалары туралы зерттеулер», «Қырғыз-қайсақтар туралы тарихи мәліметтер» және Қазақстан тарихының көптеген түйіндік сұрақтарға жарық түсірген өзге кітаптарында байқауға болады. Өлке тарихын А.И. Добросмыслов, Н.Н. Аристов, М. Красовский және басқалар да зерттеген. Тарих, этнография, география бойынша мәліметтерді жинаумен Бас штаб офицерлері, орыс әкімшілік шенеуніктері, саяси жер аударылғандар да айналысты [1, б. 128].

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстандағы мәдениет және қоғамдық ой дамуында маңызды қызметті ғылыми қоғамдар және мәдени-ағартушылық мекемелер атқарды. Орыс географиялық қоғамның бөлімдері Орынборда (1868 ж.), Омбыда (1877 ж.), кейін Семейде ашылды, ал 1897 жылы – Түркістандағы бөлім. Олар тарих, этнография, география бойынша ұсынылған материалдарынан жинақтар басып шығарған.

Ғылыми ізденістер жүргізген көптеген ғалымдар Географиялық қоғамдағы жұмысын тоқтатпағанын атап өткен жөн. Негізінде бұл географтар және өзге жаратылыстанушылық-ғылыми пәндердің өкілдері болған. Олар географиялық ғылымның келешек дамуына, оның мамандануына және сол уақыт жаратылыстанудың жалпы ағымындағы терең ұғынуына себепші болды. Зерттеулердің жүйелігі, сонымен қоса зерттеушілік жұмыстың негізгі кезеңдері бағдарламалар мен нұсқамалармен анықталды. Бағдарламалар мен нұсқамаларды әзірлеуге елдің ең жақсы ғылыми күштері және де түрде Орыс Географиялық Қоғамының мүшелерінен басқалары да тартылды.

Қоғам қызметінің ең басты бөлігі экспедициялық жұмыс болатын. «Орыс географиялық ғылымына әлемдік атақтылықты көбінесе Географиялық қоғаммен ұйымдастырылған және өткізілген экспедициялар әкелді». Өз кезегінде Қазақстан аумағын зерттеу бойынша экспедициялар орталық қоғам тарапынан да, үлкен ғылыми мәнге ие болған жергілікті бөлімдер тарапынан да көп рет жасақталды.

Қорытындылай келе, ХІХ ғасырда Қазақстан ғылымына П.П. Семёнов-Тяньшанский, Н.А. Северцев, И.В. Мушкетов, В.В. Радлов, А. Құнанбаев, Ы. Алтынсарин сияқты ғалым-шығыстанушылар үлесін қосса да, дегенмен, Ш. Уәлиханов —Орта Азия мен Қазақстаннан келген, өңірдің жүректің өзін түсінуге – адамға деген жол ашқан Жаңа Заманның алғашқы ғалымы.

2. Иллюстрированная история Казахстана // В 4-х т. Т. 3:

3. Казахстан со второй половины ХІХ века до первой половины ХХ

века// Алматы, 2013. – 320 с.

5. История Казахстана: с древнейших времен до наших дней (очерк) – Алматы: Дәуір, 2012. – 416 с.

6. История Казахстана. В 5-и т. Т. 3: с древнейших времен до наших

дней. – Алматы: Атамұра, 2013. – 765 с.

7. Кузембайулы А., Абиль Е.А. История Казахстана // учебник. – 7-е

Ш. Құдайбердіұлы атындағы

«Тілдердің үштұғырлығы»

орталығының директоры

профессор,ф.ғ.к.

e-mail: kenasch@mail.ru

Қазақ кеңес әдебиетінің әйгілі өкілдерінің бірі Сәкен Сейфуллин (1894-1939) – қазақ әдебиетінің негізін қалаушы, ақын әрі жазушы, мемлекеттік қайраткер, Коммунистік большевиктер партиясының мүшесі, Қазақстан Жазушылар Одағының негізін салушы [1].

Нілдідегі орыс-қазақ, Ақмоладағы бастауыш приход мектебінде, Омбыдағы мұғалімдер семинариясында оқыған. «Өткен күндер» атты тұңғыш өлеңдер жинағын 1914 жылы Қазан қаласында бастырып шығарған. Омбыдағы қазақ жастары ұйымдастырған «Бірлік» қауымы басшыларының бірі болған. 1916 жылы ұлт-азаттық көтеріліске тілектес өлеңдерін жазған. 1917 жылы Бұғылыда мектеп ашып, орыс тілінен дәріс берген. Осы жылы «Асығып тез аттандық» өлеңін жазды. Кешікпей Ақмола қаласына ауысып, «Жас қазақ» революциялық ұйымын құрған. «Тіршілік» газетін шығаруға ат салысқан. 3 айлық педкурста мұғалім болған. 1917 жылы қарашада «Кел, жігіттер» өлеңін жазып, Қазан төңкерісін қуана қарсы алады. Осы жылы Ақмола Совдепінің президиум мүшелігіне сайланды.

Поэзиялық туындыларының ішінде Сәкеннің шығармашылық ерекшелігі мен идеялық-саяси ұстанымы бедерлі айғақтайтын туындылары – «Жұмыскерлерге», «Жолдастар» (саяси лирика)», «Советстан», «Көкшетау», «Альбатрос», «Социалистан», «Қызыл ат» поэмалары, «Жер қазғандар», «Айша», «Біздің тұрмыс», «Сол жылдарда» повестері мен «Тар жол, тайғақ кешу» атты мемуарлық роман. С.Сейфуллиннің «Бақыт жолында», «Қызыл сұңқарлар» драмалары өз заманының революциялық рухын танытатын елеулі шығармалар болып табылады. 1923 жыл Сәкеннің ұлт мүддесін тереңінен ойлайтын, әсіресе, ұлт тағдырының тіл тағдырына тікелей байланысты екенін, онсыз тәуелділіктің толыққанды болмайтынын терең түсініп, күреске бел байлаған кезі болды.

Сәкен қазақ тілін кеңсеге, яғни мемлекеттік мекемеге енгізбей елде тұтастық болмайтынын, көсегеміздің көгермейтінін айтып, тікелей іске кіріседі. Қазақ тілінің беделін көтермей, қазақтың беделі көтерілмейтінін уағыздай бастайды. 1923 жылы 9 маусымда «Кеңсе істерін қазақ тілінде жүргізу керек» деген мақаласын жариялайды. Жалпы тіл мүддесін қорғайтын 9 мақала жазған екен. Өзі басқарып отырған «Еңбекші қазақ» газетін тиімді пайдаланды. Сәкеннің ыждаһаттылығының арқасында 1923 жылдың 22 қарашасында Орталық Атқару Комитеті декрет қабылдаған. Сол бойынша кеңсе істері 1924 жылдың 1 шілдесінен бастап қазақ тілінде жүргізілетін болған.

Сәкен – қазақ маңдайына біткен біртуар дара тұлғалардың бірі. Ол өз ұлтын қалтқысыз сүйіп, халқына айрықша еңбек сіңірді. Бұл тұрғыдан келгенде, Сәкен – халқымен мәңгі бірге жасайтын, халқының мәңгі сый-құрметіне лайық біртуар тұлға [2].

Бейімбет Майлин (1894-1939) – қазақ кеңес жазушысы, драматург, қазақ кеңес әдебиетінің қалыптастырушылардың бірі. Жазушының балалық шағы кедейлік пен мұқтаждықта өтеді, сондықтан ол өз өлеңдерінде кедейлердің өмірі мен болашағы жайлы көптеп жазған.

Бейімбет Майлиннің шығармашылық жолы поэтикалық шығармалардан басталды. «Мұсылмандық белгісі», «Мұқтаждық», «Мал», «Байлық», «Жазғы кеш» өлеңдерінде Майлин өмір, әділетсіздік, еңбекші халықтың ауыр халі жайлы өз ойын берген [3, 369-370 б.].

«Қанды тұман» өлеңі 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс оқиғаларына арналған. Ақпан революциясына үлкен сенім арта отырып, «Далада», «Қазаққа» деген өлеңдер жазған. Майлиннің «Шұғаның белгісі», «Күлтай болыс», «Кедейдің теңдігі» және басқа шығармалары оқырмандар арасында үлкен танымалдылыққа ие болды. Әсіресе Мырқымбайдың поэтикалық образы – бойына ұлттық мінез қырларын сіңірген қарапайым еңбекқор қазақ кедейінің образы оқырмандар назарынан кетпеді.

Бейімбет Майлиннің шығармашылық еңбекқорлығы таң қаларлықтай дәрежеде болды, ол 1923-1937 жылдар аралығында 55 кітап шығарған. 43 жыл ғана өмір сүріп, ол бірнеше роман, 10 повесть, 15 поэма, көп өлеңдер мен очерктер, фельетондар, 20 пьеса, либретто мен сценарийлер жазған. Бүкіл шығармашылық жолында ол жарқын болашақтың келетініне үлкен сеніммен қарады. Алайда, өз замандастарының көбі сияқты, ол да сталиндік репрессиялардың құрбаны болды.

1957 жылы Бейімбет Майлиннің жарқын аты қайтарылып, ақталды. Кітаптары оқырмандар ықыласына бөленіп, оларды қайта қуанта бастады. Қазақ әдебиетінің негізін салушы ретінде танылған Бейімбеттің есімі халық жадында мәңгі сақталмақ [3].

Қасым Аманжолов (1911-1955) – қазақ поэзиясының аса көрнекті өкілі, халқымыздың дарынды ақыны, ұлттық әдебиетіміздің заңғар аспанындағы жарық жұлдызы, мәңгі сөнбес шамшырағы.

Қасым Аманжолов Ұлы Отан соғысына қатысқан. Ол шығармаларын 1931 жылдан бастап шығара бастады және бірнеше өлеңдер жинағы жарық көрді: «Дауыл», «Балбөбек», «Өлеңдер», «Нұрлы дүние» және т.б. Қ. Аманжолов әдебиетке келген кезінен бастап дарынды ақын ретінде танылды. Ол өз елінің өмірін жырлады, өз замандастарының батырлық істері мен рухани дүниесін, олардың Отан қорғау мен еңбек етудегі жігерлігі мен төзімділігін көрсетті. Ақын қаламынан он шақты поэма, өлеңдер мен пьесалар оқырман назарына ұсынылды. Ақын шығармашылығын ондағы лиризм мен романтика үшін, оптимизм мен патриотизм үшін сүйеді және бағалайды.

Сонымен қатар Қасым Аманжолов – көркем аударма өнерінің де үздік шебері. Ол А.С. Пушкиннің көптеген өлеңдері мен «Полтава» поэмасын, М.Ю. Лермонтовтың «Маскарад» драмасын, А.Т. Твардовскийдің «Василий Теркин» поэмасын, Байрон мен Т.Г. Шевченко шығармаларын қазақ тіліне зор шабытпен аударды .

Мұхтар Әуезов (1897-1961) – қазақтың ұлы жазушысы, драматург және ғалым, Лениндік сыйлықтың және бірінші дәрежелі Сталиндік сыйлықтың лауреаты.

Әуезовтың алғашқы және ең ерте шығармасы қос ғашықтың трагедиялық тағдыры туралы ел аузындағы аңызға негізделген «Еңлік-Кебек» болды. Шығарманың сюжеті Шекспирдің «Ромео и Джульетта» пьесасындағы Монтекки мен Капулетти отбасылары арасындағы қастық туралы оқиғаға ұқсас [2, 10 б.].

ХХ ғасырдың басында ұлттық проза мен драматургия қалыптасу кезеңін басынан өткерді. Көркем әдебиетте халық ауыз әдебиетінің әсері айтарлықтай сезілді. Бұл сюжет пен композицияға, адам мінезін жасау тәсіліне әсер етпей қоймады. Сол кездегі жас жазушының прозасы ой тереңдігімен және психологизммен ерекшеленді. М. Әуезов ана тілінің бейнелеу мүмкіндіктерін кеңейтті. М. Әуезовтің 20-жылдардағы әңгімелері мен повестерінің басты тақырыбы – қарапайым адамның қайғы-қасіреті мен оған жабырқау күйін сипаттау ғана емес, сонымен қатар халықты рухани ояту, рухани қолдау. Майлинмен және Торайғыровпен салыстырғанда, М. Әуезов адамгершілік мәселесіне көптеп тоқталады.

Жазушы өзінің шығармашылық жолында талай жанрға, тақырыпқа із салып, қыруар очерк, әңгіме, пьесалар жазған, тамаша аудармалар жасаған, әдеби сынға, әдебиет тарихын зерттеу жұмысына белсене ат салысып, көптеген мағыналы мақалалар жариялаған, баяндамалар жасаған, оқулықтар құраған, жоғары оқу орындарында дәріс беріп, теориялық білімін жетілдіріп отырған. Сөйте жүре, үлкен дарын өзінің шығармашылық асқарына апаратын Абай тақырыбына қалам тартады. Үлкен жұмыстың алғашқы қарлығашы болып "Татьянаның қырдағы әні" өмірге келеді. Бұдан кейін жазушы Абай образын кең аумақта алып, бірнеше жанрда бейнелеуге кіріседі. Сөйтіп, "Абай" трагедиясы туады. Бұл – ұлы ақынның образын сахнада тұңғыш бейнелеген шығарма болатын.

Ұзақ зерттеп, кең тыныспен кіріскен "Абай жолы" романдарын Мұхтар он бес жылға жуық жазады. Жазушының өзі айтқандай, "Абай" және "Абай жолы" романдарын жазу жазушының шығармашылық өміріндегі сүйікті ісіне айналады. Абай жолы – халық жолы, халық жолы – Абай жолы. Осы бірлікті тарихи шындыққа сай асқан көркемдік шеберлікпен көрсету Мұхтар Әуезовтің шығармашылық жеңісі еді. Сол жеңісіне сай ол туған халқының құрметіне бөленді, өз заманының ең жоғары сыйлықтары КСРО Мемлекеттік сыйлығы мен Лениндік сыйлықты иеленді [1].

Сәбит Мұқанов (1900-1973) – қазақ әдебиетінің классигі, ақын, қоғам қайраткері, академик.

Жалпы қазақ оқырманына кеңінен тараған "Адасқандар" романы, "Сұлушаш" дастаны, бірінен кейін бірі жарық көрген "Майға сәлем", "Сөз - Кеңестік армия" атты өлеңдері, "Ақ аю" поэмасы, "Жұмбақ жалау" романы және осылар тәріздес толып жатқан шығармалары қазақ әдебиетінің дамуында ерекше рөл атқарады.

С. Мұқанов драматургия, сын, әдебиеттану салаларында ерекше еңбек етті. 200-ден астам әдеби сын мақалалар жазды. Қазақтың ауыз әдебиетін зерттеді, фольклор және көне жазба мұраларды жинап бастырды, әдебиет тарихы және ағартушы-демократтар шығармашылығы туралы зерттеу еңбектер жазды, халық поэзиясының ірі өкілдері туралы толымды пікірлер айтты. Оның 1974 жылы жарық көрген "Халық мұрасы" деген тарихи этнографиялық шолуы халқымыздың мәдениеті, өнері, тілі, материалдық игіліктері жайында жазылған ерекше құнды зерттеу еңбек болды.

Сәбит Мұқанов қазақ прозасының дамуына зор үлес қосты. 20 жыл бойы әңгіме жанрында белсенді жұмыс істеп, ол терең лиризмге, ақиқаттылыққа, өндірістік мәселелерге қызығушылыққа толы, Отан қорғаушылардың рухани әлемін көрсетуге және тың игеру кезеңіндегі адамның шексіз мүмкіндіктері мен күш-жігерін бейнелеуге негізделген көптеген шығармалар легін жарыққа шығарды.

Жазушының шығармашылығында да, бүкіл қазақ прозасында да белгілі белес болған келелі туындысы кейіннен қайта өңделіп, "Ботакөз" деген атпен жарық көрген "Жұмбақ жалау" романы еді десек, оның саналы шығармашылық өмірін түгел дерлік қамтыған "Өмір мектебі" трилогиясы шын мәніндегі халық шежіресі болатын.

Ол халықтың арасынан шыққан халықтың сүйікті жазушысы болды. Оның қазақ мәдениетін өркендету саласында сіңірген зор еңбегі кезінде жоғары бағаланды.

Ғабиден Мұстафиннің (1902-1985) шығармашылығы кеңестік дәуір талантының тағдырын үлкен драматизммен сипаттады десек те болады. Бір жағынан, қазақ халқының жарты ғасырлық өмірін ашық көріністермен, дәлелді оқиғалармен және алуан түрлі кейіпкерлермен көркемдеген бес романның авторы, екінші жағынан, идеологиялық та бар. Ертеректе жазылған шығармаларында («Ер Шойын», «Шағатайдың қулығы») Мұстафин 20-жылдары ауылдағы араздық пен қарама-қайшылықтардың әлеуметтік мәнін түсінуге ұмтылады. Жас жазушы әлемдік әдебиет гуманистерінің дәстүрімен зорлау мен қорлау көргендерге қолдау көрсетеді, өйткені ол мұндай өмірді кітаптан емес, шынайылықтан, басынан өткерген жайттардан көрді.

Осы жағынан алып қарасақ, жазушының «Ер Шойын» шығармасын ерекше атап өтуге болады. Ер Шойын деген жылқышының басына мұқтаждыққа толы тағдыр байланады. Оның бойында жылқышылар бастығы Қоржық тарапынан болған қорлықтан ауырлық пен шыдамдылық жылдан жылға жинала бастайды. Батырақ мұның бәрі бұлай болмау керектігін, бәрінің бір күні өзгеретіндігін жүрегімен сезеді. Біреулер қарсылық ой білдіріп жатты, енді біреулер әділетсіздікпен күресіп жатты. Ал жылқышы өмірінде ештеңе өзгерген жоқ: сол баяғы суық, баяғы ыстық, баяғы аштық күй. Алайда бір жайт Ер Шойынға қатты әсер етті. Қоржықтың сыбайластыр оның інісі Болатты жалған айыппен түрмеге отырғызады. Жылқышы осы кезде әрекет ету керектігін және әділетсіз жағдайлардың құрбаны болмау керектігін түсінеді.

1941 жылы Ғ. Мұстафиннің «Өмір мен өлім» деген шығармасы жарыққа шығып, кейін ол әйгілі «Қарағанды» романының шығуына негіз болады.

Осыдан кейін лек-легімен романдар мен повестер жарық көре бастайды: «Шығанақ Берсиев», «Миллионер», «Қарағанды» және «Дауылдан кейін». Жазушының «Миллионер» мен «Қарағанды» шығармалары көптеген шет тілдеріне аударылған [2].

Кеңестік заманда еңбек еткен тағы бір қазақ жазушы – Ілияс Есенберлин (1915-1983). Жазушы өз халқының тарихын зерттеуге көп көңіл бөлді. Ғылыми монографияларды оқып үйренді, мұрағаттарға барды, түпкі деректемелерді тиянақты түрде зерделеді. Ол алғашқы тарихи романына мәлімет жинақтап, өңдеу жолында үздіксіз жұмыс істеп келді. Ал 1965 жылы, шамамен үш ай ішінде әйгілі трилогиясының алғашқы кітабын – «Қаһарды» жазды, ал кейінірек бүкіл трилогияны да аяқтап, оны «Көшпенділер» деген атпен атады. Өз Отаны мен халқының тағдыры үшін жаны ауырды, міне, осы сезім жазушының өз елінің тарихи өткеніне терең үңілуіне ықпал етті.

«Көшпенділер» трилогиясынан кейін «Алтын Орда», «Қатерлі өткел» сияқты тарихи шығармалар, «Алтын құс», «Жанталас» сынды заманауи тақырыптағы романдар жарық көрді.

Әнуар Әлімжанов (1930-1993) – кеңестік әрі қазақ жазушысы, әйгілі публицист, қоғам қайраткері. Жазушы бірқатар тарихи романдар жазды, кейін бұл романдар қазақ халқының мың жыл бұрынғы тарихы мен тағдырын сипаттайтын топтамаға біріктірілді. ХІХ ғасырдың бірінші жартысынан бастап, қазақ халқының қолына қару алып, жергілікті билік органдарына қарсы көтерілгендегі құқығын қорғайды («Махамбеттің жебесі» романы), сосын жазушы XVІІІ ғасырға, оның алғашқы ширегіне үңіліп, Қазақстан тарихының орыс халқының тағдырымен тоғысқан шақты суреттейді («Гонец»), бұдан кейін көне дәуірге, Х ғасырға қадам аттайды («Ұстаздың оралуы»). Циклдың соңғы, төртінші романында өткенді, қазіргі заманды және болашақты бір сюжетке біріктіруге тырысты («Дорога людей» романы). Әнуар Әлімжанов Азия мен Африка елдеріндегі азаттық қозғалыстар тақырыбында шебер қалам тартты, сол үшін ол ордендермен және медальдармен марапатталды [3, 675 - б.].

Осылайша, қазақ әдебиетіндегі әр ақын, жазушы, драматург – ұлттық мүдде мен ұлттық мәселелер жан дүниесін тереңінен толғандырған тұлға.

Ұлттық интеллегенция өкілдерін ортақ патриоттық сезім, туған жерге деген махаббат, дәстүр мен тілге деген құрмет біріктіреді. Олар қазақ әдебиетінің дамуына зор үлес қосқан төл әдебиетіміздің негізін салушылар болып табылады. Өз заманында қиындық көріп, әділетсіздікке, теңсіздікке душар болса да, олар халқының көркеюі мен игілігі үшін өз ойларын жүзеге асырудан тартынбады.

2. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия // 2 том - Алматы - 2013. - 728 бет.

қазақ тілі және мәдениеті кафедрасының

аға оқытушысы, п.ғ.м.

email: karla-1972@mail.ru

Кеңес өкіметі кезінде қазақ музыкасын ғылыми зерттеудің басында республиканың музыка өнерінің көрнекті қайраткерлерінің бірі, «Қазақ халқының 1000 өлеңі» (1979), «Қазақ халқының 500 әні мен күйі» (1931) атты жинақтарды шығарған белгілі А.В. Затаевич болды. Бұл жинақтар жұртшылықтың алдында қазақ халқының музыкалық өнерінің сарқылмайтын байлығы бар екенін ашып көрсетті.

Шығармашылық стилі, халық композиторларының мектебі, әншілер және аспапшылардың ерекшеліктеріне, олардың жеке орындаушылық шеберліктерінің көркемдігіне, ұлттық музыканы тереңнен зерделеудің ірі жетістіктеріне «Мыңжылдық ішек» (1958 ж.) және «Мыңжылдық бұлбұлы» (1967 ж.) монографиялық зерттеулер арналды. Олардың авторы А.К. Жұбанов – Қазақстан музыка өнерінің белгілі қайраткері, ғалым және композитор, профессор, ҚазКСР ҒА академигі.

1939 жылы Қазақстан композиторлары Одағының ұйымдастыру комитетін құру кәсіби музыкалық мәдениеттің қалыптасуына ықпал етті. Оның мүшелері болған композиторлар: А. Жұбанов, Е. Брусиловский, Б. Ерзакович, Л. Хамеди, сонымен қатар Д. Нүрпейісова, К. Азербаев, М. Ержанов. Бұл композиторлар республиканың музыкалық өнеріндегі проблемаларды шешуге қатысты [1, б. 565].

Шәмші Қалдаяқов (15.8. 1930, Отырар ауданы, Шәуілдір ауылы – 29.2.1992, Алматы) – композитор, «Қазақ валісінің королі». 1965 жыл – Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты. 1980 жыл – Қазақ КСР еңбегі сіңірген мәдениет қызметкері. 1991 жыл – Қазақстанның халық артісі. 2010 жыл – «Бақыт құшағында» ән жинағы, Қазақстан Республикасының әдебиет өнерінің саласына қосқан үлесі үшін мемлекеттік сыйлықтың лауреаты (қайтыс болғаннан кейін). Шәмші Қалдаяқов көптеген лирикалық әндердің авторы: «Ақ сұңқарым», «Қара көз», «Қайықта», «Ақ бантик», «Ақ маңдайлым». 1956 жылы жазған «Менің Қазақстаным» әні қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының әнұраны.

Аса көрнекті сазгер, ән жанрының әйгілі майталманы, Қазақстан Республикасының мәдениетіне еңбегі сіңген қайраткер, осы заманғы қазақ эстрадасының негізін салушылардың бірі, Қазақстанның халық әртісі.

Оның танымал көптеген әндері вальс әуеніне жазылған: «Қуаныш вальсі», «Қайдасың», «Бақыт құшағында». Вальс және дала аңызының әуеніне байланыстыра жазылған әндер тыңдаушыларға қатты ұнады, бірақ осыған бола ол 1959 жылы «дұрыс үлеспеушілік үшін» деген тұжырымдамамен консерваториядан шығарылды [2, б. 3].

ҚР халық әртісі, профессор Лаки Кесоглу: «Шәмші Қалдаяқов қазақ эстрада музыкасының туу бастауында тұрды, оның осы жанрға қосқан үлесі баға жетпес. Оның әндері – бұл тұтас дәуір! Олармен бір ғана емес бірнеше ұрпақ өсіп-өнді. Оны шығармашылығы қазірге дейін талап етіледі, әндері концерт алаңдарында да, радиода да естіліп отырылады. Шәмші шығармашылығы әндерінің дәстүрін жас орындаушылардың да жалғастырып отырғанын қуанышпен айтуға болады. Оның белгілілігінің құпиясы, бұл әндердің халқына деген сүйіспешілікпен жазылғандығында шығар. Жүрекпен сезіліп және жазылған, сондықтан Ш. Қалдаяқов шығармашылығы әлі де адамдар жүрегін жылытады» [3, б. 2].

Халық әншілеріне берілген ең жоғарғы мақтау «күміс көмей, жез таңдай әнші» сипаттамасы болып табылады. Бұл – әншінің табиғи қабілетінің бірегейлігін, оның дауыс аппаратын және дауыстың сөзін сөйлеу қаныққандығын сипаттап, анықтайтын жөнделген этникалық баға. Мұндай дауыстың иесі болған халықтық - кәсіби композиторлары мен әншілері: Біржан Қожағұлов, Жая Мұса, Әміре Қашаубаев, Роза Бағланова, Күләш Байсейітова, Бибігүл Төлегенова, Ермек Серкебаев.

Бибігүл Ахметқызы Төлегенова (16.12.1929 жылы туған, Семей қаласы) — қазақ әншісі (лирикалық-колоратуралық сопрано), КСРО халық әртісі (1967). 1968 жылы Бибігүл Төлегенова Шәкен Аймановтың «Тақиялы періште» филіміндегі басты кейіпкердің үлкен қызының рөлін ойнады. Әншінің алуан тақырыпты репертуарында қазақтың халық әндері («Гауһар тас», «Жиырма бес»), Қазақстан композиторларының шығармалары (Брусиловскийдің «Қос қарлығашы», Хамидидің «Бұлбұлы», Төлебаевтың «Еске алуы», Мұхамеджановтың «Көктем вальсі», Рахмадиевтің «Тарантелласы», Тілендиевтің «Кел еркем, Алатауыма»), сондай-ақ С.В. Рахманиновтың романстары, Н.А. Римский-Корсаковтың операларынан ариялар және Батыc Еуропа сазгерлерінің (Доницетти, Григ, Шуберт) шығармалары да бар.

Еліміздің музыка өнерінің эстрадалық жанры Р. Рымбаева, Н. Есқалиева, М. Ералаиева, М. Жүнісова, Г. Сиқымбаева, Б. Тайлақбаевтің есімдерімен көрсетілген [1, 552 б.].

Роза Қуанышқызы Рымбаева - кеңестік және қазақ эстрада әншісі (сопрано), профессор, актриса. Қазақстанның халық әртісі (1986), халықаралық конкурстардың лауреаты. Құрмет және Парасат ордендері мен марапаттың иегері. Көптеген халықаралық конкурстардың гран-при иегері болған Роза Рымбаева 22 жасында Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі, 29 жасында Қазақстанның халық әртісі атанды. 1977-1979 жылдары «Песня года» фестивалінің финалдарында және КСРО-ның ең үздік ондығы«Звуковая дорожка» хит-парадында (1978 ж. 3-орында Алла Пугачева және София Ротарудан кейін) жоғары орыннан көрініп, үлкен танымалдылыққа ие болды.

Қазақстанда опера 1926 жылы қазақ драма театрының ашылуымен, 1934 жылы қазақ музыка театрының сахынасында алғашқы «Қыз Жібек» қазақ операсының премерасына дейін қысқа кезеңде пайда болды. Бұл Мәскеуде (1936) қазақ өнерінің декадасы күндерінде және Ленинградтағы (1938) гастролдарда көрсетілген шығармашылық жетістіктер, ұлттық және еуропалық екі дәстүрді синтездейтін керемет музыкалық-сахыналық тәжірибе болды. Жұртшылық және сыншылар – «Қазақ жерінде опера бар!» деп қуанышпен констатациялады. «Қыз Жібек» туралы «біртұтас» және «көркемдігі жоғары» шығарма ретінде айтып, ал спектаклдерді «ғажайып» және «толқытатын» деп атады.

Еуразиялық кеңістік территориясында классикалық өнердің ірі орталығының бірі Абай атындағы қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театры болып табылады. Оның сахынасының атағын шығарғандар К. Байсеитова, Р. Джаманова, Е. Серкебаев, Б. Төлегенова және т.б., бірнеше қойылымдар Е. Брусиловский, Л. Хамиди, А. Жұбанов, М. Төлеубаевтың, Е. Рахмадиевтің есімімен байланысты [2, б. 43].

Ермек Бекмұхамедұлы Серкебаев (1926-2013) – әйгілі опералық және камералық әнші (баритон), педагог, КСРО халық әртісі (1959), ҚазКСР халық әртісі (1956), профессор (1982), қоғам қайраткері. Сойиалистік Еңбек Ері (1986). Кинодағы рөлдері: 1957 – режиссер Шәкен Айманов:: «Біздің сүйікті дәрігер» – Тәкен; 1959 –КСРО, Орталық телевидение: музыкалық фильм «В этот праздничный вечер»; 1961 - режиссер Ш.Айманов: «Ән шақырады» - Досай Нұрланов; 1968 - режиссер Ш.Айманов: «Тақиялы періште» – Шыңғыс; 1976 – «Медеудегі кездесу». [4, 39 бет].

Е. Серкебаев орыс және шетелдік, сонымен қатар советтік классикалық опералардың негізгі партиялары: Қожағұл, Амангелді (М. Төлебаев, «Біржан мен Сара»; М.Төлебаев және Е.Брусиловский, «Амангелді»); Абай, Серке (А.Жұбанов пен Л.Хамиди, «Абай»; С.Мұхамеджанов, «Айсұлу»); Тарғын, Артем (Е.Брусиловский, «Ер Тарғын», «Дударай»); Онегин, Елецкий (П.Чайковский, «Евгений Онегин», «Пиковая дама»); Петруччио (В.Шебалин, «Укрощение строптивой»); Фигаро (Дж.Россини, «Севильский цирюльник»); Валентин («Фауст»); қазақтың халық әндері, орыс және шет ел композиторларының шығармаларын шебер орындады.

Дж. Россинидің «Севильский цирюльник» операсындағы Фигаро партиясы, көрсеткен артистігі, шеберлігі және жоғары орындаушылық мәдениеттілігі Ермек Серкебаевқа кеңінен танымалдық әкелді. Дмитрий Гнатюк оны «Баритондар королі» десе, Муслим Магомаев — «Кеңес өкіметіндегі ең үздік Фигаро» деп атады.

Көпқырлы қазақ халық шығармашылығында би үлкен орынға ие. Би өнерінің жаңа жетістіктеріне жату үшін қазақ хореографиясына Али Ардобус, А. Александров, Л. Жуков, Е. Лифанова, Ю. Ковалев, Д. Абдиров, Л. Чернышова, О. Свеволодская-Голушкевич, А. Исмаилов, З. Райбаев, Б. Аюханов, Э. Усин, М. Тлеубаев, Ж. Байдаралин, Г. Бейсенова, Т. Изим, А. Кульбекова сияқты ұлттық балетмейстерлер үлес қосты. Олардың әрқайсысы өзінің хореограф есімін жазды, балет өнерінің жоғары принциптерін ұстанады. Олар 1930-1990 жж. қазақ хореографиясын және жаңа мыңжылдықтағы қазақ биін жалғастырушылық сахна өмірін және келешегін, дәстүрін сақтауды қалыптастырды [1, б. 559].

Қазіргі уақытта би өнерінде өзінің шығармашылығымен танымал ұжымдар бар: бұрынғы «Алматының жас балеті» мемлекеттік ансамблі, қазір Б. Аюхановтың ҚР мемлекеттік классикалық би ансамблі, «Гүлдер», «Алтынай», «Салтанат» мемлекеттік халық би ансамблдері [4, б. 566].

Аюханов Болат (1938 жылдың 13 қыркүйегі) - ҚР халық әртiсi, Мемлекеттiк сыйлықтың, Тәуелсiз меценаттар клубының «Тарлан» (платина), Стамбулда өткен халықаралық «Фомгед» би ансамблiнiң айрықша сыйлығының иегерi, Халықаралық ақпараттық академияның академигi, өнертану профессоры, Бас балетмейстер Болат Аюханов қазақ халқының музыка өнерiндегi тарланы, дауылпазы. Бұл күндері Т. Жүргенов атындағы өнер академиясында балет режиссерлерін дайындауда, А.Селезнев атындағы хореографиялық училищеде ұстаз. Оның шығармашылық жолын асқақ биші, ғаламат жаңашыл балетмейстер деп тану ылайықты. Қазақ балетінің, Қазақстан мәденитетінің брэнді, тірі аңызы.

Театр өмірі қазақ драматургиясымен және оның ірі қайраткерлерімен тығыз байланысты: М. Әуезов, Б. Майлин, Г. Мүсірепов, С. Мұқанов, А. Тәжібаев, А. Әбішев [1, б. 555].

1949 жылдың қазанында Қазақстан КП ОК «Республиканың театр өнерін дамытудың міндеттері мен жағдайы туралы» арнайы қаулысын қабылдады. Опера және балет либреттосын жасауда жұмыстың шығармашылық және идеялық деңгейін көтеруге ерекше көңіл бөлу керек екені айтылды [4, б.565].

Көптеген театр актерлері кинематограф бойынша кеңінен танымал. Құрман Тастанбеков, Меруерт Өтекешова, Замзагүл Шарипова, Сағи Әшімов, Шәкен Айманов және т.б. актерлердің экранда орындаған образдары көптеген көрермендерінің ойында сақталады.

Шәкен Кенжетайұлы Айманов (1914-1970) — қазақтың әйгілі актері, режиссер. КСРО-ның халық артісі (1964), КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1952), Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1968), Қазақстанның халық әртісі.

Ш. Айманов 1947–1951 жж. қазіргі Қазақтың академиялық драма театрының бас режиссері болды. «Абай әндері» (1945), «Жамбыл» (1947) көркем фильмдерінде күрделі экрандық бейнелерді сомдады. 1953 – 70 ж. «Қазақфильм» студиясының көркемдік жағын басқарып, қазақ кино өнерінің өркендеуіне үлкен үлес қосты. Оның қойған көркем фильмдері: «Махаббат туралы аңыз» (1953), «Алдар көсе» (1965), «Атамекен» (1966), «Найзатас баурайында» (1968). Көрермен қауымның ой-талғамынан шыққан «Біздің сүйікті дәрігер» (1958) мен «Тақиялы періште» (1969) фильмдері ұлттық кино өнерінде комедиялық жанрды дамытудағы соны ізденістерімен ерекшеленді. Оның соңғы қойған «Атаманның ақыры» (1970) фильмі режиссер Айманов шығармашылығының биік шыңына айналды.

Ол М. Әуезов атындағы Мемлекеттік драма театрының сахнасында қазақ драматургиясының Ақан сері, Қобыланды, Қодар, Керім, («Абай»), Алдар Көсе, Исатай (Жансүгіров «Исатай — Махамбет») бейнелерін, әлем драматургиясынан Кассио және Отелло (Шекспир, «Асауға тұсау») және т.б. бейнелерін сомдады. Ш. Айманов қойған «Абай» спектакліне 1952 ж. КСРО Мемлекеттік сыйлығы берілді. 1968 ж. Қазақстан Мемлекеттік сыйлығын алған.

Ш. Айманов аса дарынды суреткер, актер, ойшыл режиссер ретінде қазақтың сахна өнері мен кино өнерінің қалыптасып, шыңдалуына айрықша ықпал еткен, өшпес із қалдырған дара дарын иесі.

Асанәлі Әшімұлы Әшімов – 1937 жылы Жамбыл облысы, Сарысу ауданы, Жайылма ауылында туған. «Қазақфильм» киностудиясының және М. Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының актері, режисер. Қазақстанның халық әртісі (1976), КСРО халық әртісі (1980). Театрдағы тұңғыш рөлі М. Әуезов пен Л. Соболевтің «Абай» спектакіліндегі – Айдар рөлі. Содан кейін Кебек, Шуақ (Әуезовтің «Еңлік-Кебек» пен «Қарақыпшақ Қобыландысында»), Қозы, Қодар (Ғ. Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш-Баян сұлуында»), Еламан (Ә. Нұрпейісовтың «Қан мен терінде», КСРО мемлекеттік сыйлығының, 1974), Жарасбай (Қ. Ысқақовтың «Таңғы жаңғырығында»), Асан (Мұхамеджановтың «Жат елдесінде»), Дон Жуан (М. Фриштің «Дон Жуанның думанында»), Виктор (Л. Зориннің «Варшава сазында») сияқты әр замандағы, әр түрлі қоғамдағы әр қилы мінезді бейнелерді сомдады.

А. Әшімов — қазақ киносын әлемдік деңгейге көтерген актерлердің бірі болып есептеледі. Оның кинодағы Бекежан («Қыз Жібек», 1971), Шадияров («Атаманның ақыры», 1971), Қазақстан мемлекеттік сыйлығы (1972), Мәмбет («Сарқырама»,1973), Қасымханов («Транссібір экспрессі», 1977, бүкілодақтық 11-кинофестивальдің жүлдесі, 1978), Шыңғыс хан («Бұлғар даласынан ескен жылы жел», 1998) рөлдері нағыз актерлік шеберліктің үлгісі іспетті.
Әдебиеттер тізімі
1. История Казахстана. В 5т. – Т. 4. – Алматы: Атамұра, 2012. - 768 с.

2. Ш. Калдаяков. Король казахского вальса // http: // ru. wikipedia. org/wiki/

3. Лаки Кесоглу. Мелодии, написанные сердцем // Казахстанская правда 13 июля 2013 года, № 232 (27506). С. 2.

4. История Казахстана. В 5т. – Т. 5. –Алматы: Атамұра, 2012. - 672 б.

e-mail: omendikul@mail.ru

Н.Е. Покровский өзінің жаһандану құбылысын түсіндіруге әрекет ететін әртүрлі концепцияларының типологиясын ұсынды [1, б. 5]. ХХ ғ. 90-шы жылдары жаһандық мәдениет үлгісі кең қолданысқа ие болды. Бұл концепцияның басты тезисі адамзат күйінің жаңа бейнесі мәдениет болуында жатыр. Жаһандық өзгерісті көрсететін өзекті нүкте – әлемдік туризм, мәдени гибридтердің пайда болуы, постмодернистік мәдениет, тәжірибе қайта қалыптастырудың жаңа формасы. Маңызды фактор болып адамның ішкі уәжі, оның жаңа жағдайда өзін-өзі анықтау мәселесі қалыптастырылады. Осы үлгіге сай адамзаттық одақтың әртүрлі деңгейіндегі өзіндік сәйкестендірудің басты серігі немесе жаһандану нәтижесі болып табылады [2, б. 509].

Жаһанданудың негізгі мағынасы «халықаралық бірігу» дегенді білдіреді. Ол үрдіс ретінде де сипатталады. Бұл үрдіс – экономикалық, технологиялық, мәдени-әлеуметтік және саяси күштердің қисындасуы. Жаһандану экономикалық, ақпараттық, саяси, экологиялық, мәдени және тағы басқа болуы мүмкін. Мәдени жаһандану дегеніміз мәдени байланыстардың дамуы; «жаһандық» сияқты мәдени кеңістікті біріктіретін, жаңа технологиялар мен әдістерді үйрене отырып, шет елдік өнімді қабылдап, идеясына ие болуға деген құштарлық және «әлемдік мәдениетке» қатысу сынды сананың жаңа категорияларының пайда болуы.

Мәдени жаһандануға әлемнің әртүрлі елдерінің іскери және тұтынушылық мәдениетін жақындастыру мен халықаралық қарым-қатынасты өрістету тән. Бір жағынан бұл әлемдегі кейбір жеке ұлттық мәдениет түрлерін танымал етеді. Екінші жағынан әйгілі халықаралық мәдени құбылыстар ұлттықты ығыстырып немесе оларды ұлтаралыққа айналдыруы мүмкін. Көпшілік мұны ұлттық мәдени құндылықтарды жоғалту деп түсініп, ұлттық мәдениеттің жандануы үшін күреседі. Қазіргі заманғы кинофильмдер экранға әлемнің көптеген елдерінде бір мезгілде шығады, кітаптар аударылып, әртүрлі елдер оқырмандары арасында бір уақытта танымалдыққа ие болады. Мәдени жаһандануда ортақ Ғаламтордың таралуы үлкен рөл атқарады. Сондай-ақ жыл санап халықаралық туризм кеңінен етек алуда.

Егерде мәдениетті, ең әуелі, адамдар символикалық қайта қарау тәжірибесі негізінде мағынасын құрастыратын өмірлік салт және тәртіп ретінде қарастыратын болсақ, онда мәдени жаһандану деп мағына құрастыру аясын өзгерту, бірегейлікті, нақты бір жерге тән болуды, жалпы түсініктерді, құндылық, ұмтылыстарды, мифтер мен сенім, қауіпті өзгертуді түсіну керек. Жаһандану үрдісінде мәдениеттің рөлі мәдени-толықтырылған «жергілікті» әрекеттің потенциалды-жаһандық нәтижесімен шектеледі. Басқаша айтқанда сөз әлеуметтік белсенділіктің рефлексивтілігі жөнінде болып отыр: жергілікті дәстүр мен өмір салты қазіргі заманғы кезеңде жаһандық нәтижеге ие, сонымен қоса жаһандық үрдісте жергілікті интервенция жүзеге асады. Алайда жаһандану аясында идеяға консюмеризм бақылауы жан-жақты екендігін ескеру де маңызды. Жаһандық капитализм өз билігіне бағындыруға, телевидение, жарнама, газет, кітап, фильм және т.б. жинақталған барлық идеялар мен материалды өнімді коммерциялау мен коммодифициялауға тырысады. Осыған сай, мәдени тәжірибені жалғастық үрдісі мен одан кейінгі институционализациялаудың басты фактор-катализаторы сауда экономикасы жағдайында пайда әкелетіннің барлығы коммерциализацияға тәуелді болатын коммерциялық потенциал болып табылады. Бүгінгі әлемде, сондай-ақ Казақстанда, жаһандық мәдениет тәжірибесіне сұраныс пен сән бар деп айтуға болады.

Жаһандану мәдениет аясында мағыналардың көптігі, бағалаулық талдаулардың жетіспеушілігі, барлық таныс заттарды жаңа терминмен жазу перекаталогизация, транскодированиясымен анықталатын «қалдық мәдениет» (Ж. Бодрийяр термині) - қазіргі мәдениет құбылысының кең спектрінің құрылуы негізінде жатқан үрдістердің интенсификациясына әкеледі. Алайда мәдени гомогендеу немесе әлемде мәдени әртүрліліктің азайуы жаһандану үрдісі нәтижесі бола алмаса да, жаһандану консюмеризм механизмінің көмегін айтпағанда, әртүрлі мәдениеттің униформдығының өсуіне әкелуге толық қабілетті. Мәдени жаһандану батыстық Реформация, Ағартушылық, Қайта Жаңғыру сынды құндылықтар негізінде туындай алады. Бұл құндылықтар әлемдегі бүгінгі дағдарыстық құбылыстарды туындатқан, немесе ол жаңа рухани революция жүзеге асырылатын жаңа құндылықтар жүйесіне әкелуі мүмкін, сол кезде ол жаңа құндылық жүйесінде жүзеге асырылады.

Бұндай алғышарттар міндетті түрде қалыптасады, және сөзге дәлел ретінде бүгінгі таңда кеңінен таралып отырған жаңа мәдениет тәжірибесінің көптүрлілігін айтуға болады. Олар қоғамдық санада белсенді рефлексияланады, оның ішінде мағыналық әлем мағынасын әлеуметтік-тарихи контекстте қарастыруды болжайтын, әлеуметтік мәдениет талдауы әдісі де бар [3].

Бүгінгі Қазақстан ұлттық жандану кезеңін бастан кешіруде. Ұлттық-мәдени жандану үрдісі мәдени парадигманың ауысуын білдіреді. Бұрынғы концепцияларды қайта қарау, ұмытылған немесе тиым салынған атаулардың қайта келуі – казіргі Қазақстанның мәдени өміріне тән ерекшеліктер. Тәуелсіздіктің онжылдығында жаңа қазақ тарихын жасаудың бастамасы қолға алынды. Алайда, «сөз еркіндігі» қазақ тарихшылары үшін ауыр сынақ болды. Алғаш рет, соңғы жүзжылдықта материалдық жағдайы мен ынтасы бар әрбір адамның жазуға да, баспаға шығаруға да мүмкіндігі болды. Бұл жағдайда, бізге көптеген әртүрлі деңгейдегі және әртүрлі сападағы тарихи шығармалар ағымы келіп түсуде. Бұл тарихиграфияның анализі мен сыны жеке мәселе. Бұл жерде айта кететін жайт, кәсіпқой және кәсіпқой емес жазушылардың қаламынан шыққан тарихи шығармалар бүкілхалықтың өзінің тарихына деген қызығушылығының дәлелі болып табылады. Бүгінгі күнде қазақ халқы өзінің бай, қанықты, қуаныш пен қайғыға толы тарихты [6] аса қызығушылықпен оқуда. Ұлттық жанданудың үрдісі мемлекет және халық үшін де бейнетті болып табылады. Бұл үрдіс өзінің ұлттық және тұрмыстық салт-дәстүрлерін мұқият зерттеуді талап етеді. Ескі салт-дәстүрлерді бүгінгі таң мен болашақтың талаптарына сай жандандыру қажет. Сол кезде ол «салмақ» емес, мемлекеттің ілгерілеуге деген қозғалтқышы болып табылады. Салт-дәстүрімізді жаңарту өткенімізді естен шығармауға, бүгінгімізді жақсартуға және болашаққа жоспар құруға мүмкіндік береді.

Мәдениет жаһандануын екі феноменмен байланыстырады. Біріншісі Жер шары халықтарының басым көпшілігі арасындағы батыстық индивидуалистік құндылықтардың таралуын сипаттайды. Бұл құндылықтар адамның индивидуалды құқығын мойындайтын және адам құқығын халықаралық деңгейде қорғауға тырысатын әлеуметтік институттармен насихатталады. Екінші тенденция ретінде бүкіл әлемдегі батыстық «ойын ережесін» еншілеуді атауға болады. Бюрократты ұйым мен рационализм, материалистік көзқарас, экономикалық тиімділік пен саяси демократия құндылығы барлық әлемде европалық Ағартушылық кезеңінен бері таралуда. Сонымен қатар, әлемдегі мәдени консенсустың ерекше ролін мойындауға тура келеді. Әлемдік жүйе әрқашан бар және көп мәдениетті болса да, батыстық құндылықтар әсерінің өсуіне көз жұма қарауға болмайды. Әлемнің басқа бөліктерінде таралған бұл құндылықтар: рационалдық, индивидуализм, теңдік, тиімділік. Мәдениет жаһандануы үрдісі экономикалық және мәдениеттанулық пәндер арасында тығыз қарым-қатынас құрады. Соңғысының маңыздылығы сондай, тіпті, мәдениет экономизациясы мен экономика мәдениленуі жайлы сөз қозғауға болады. Толық әсерлесу қоғамдық өндіріс неғұрлым интелектуалдық, мәдени және рухани игіліктер мен қызмет немесе «рәміздер» өндірісіне бағытталуымен анықталады, ал мәдениет аясында сауда мен бақталастық («көпшілік – мәдениет») заңдары көптеп аңғарылады. Мәдени жаһандану аумағындағы мәнді мәселелер бұрыннан бар, тарихи қалыптасқан ұлттық-діни дәстүрлермен және жеткіліксіз түрде дамыған саяси жаһанданумен байланысты.

Қазіргі заман жағдайында тілі ретінде ағылшын тілі қызмет ететін, ұлттық мәдениеттен жаһандық мәдениетке ауысу жүріп жатыр. Американдық доллар барлық әлемде қолданылады, батыстық көпшілік мәдениет біздің өмірімізге айтарлықтай еніп келеді. Жаһандану ұлттық тілдер мәртебесінің төмендеуіне, мәдениет аралық өзара байланыстың жалғыз құралы ретінде ағылшын тілін бекітуге әкелуде. Алайда, бұл тілдің жер шарындағы 380 млн. тұрғынның ғана туған тілі екені белгілі. Қазіргі кезде кітап, газет пен журналдардың көп бөлігі ағылшын тілінде басылып шығарылады. Ғаламторға орналастырылған мәліметтердің 80 % көбі ағылшын тілдес мәтінде. Тәжірибе басқа тілдердің, соның ішінде БҰҰ ресми тілдері болып табылатын тілдердің біртіндеп өз мағынасын жоғалтып бара жатқанын көрсетуде. Бұл тілдердің таралу аймағы біртіндеп тарылуда, бұл тілде сөйлейтіндер саны азайуда, белсенді қолданылатын сөздік қоры күннен-күнге қорынан айрылуда, ауыз екі тіл мен жазбаша мәтіндер шет тілден енген, көп жағдайда, өз тіліміздің сөз мәдениеті тұрғысынан мағынасыз, кірме сөздермен толығуда.

Жаһандану үрдісі үлкен сынға ие және де бұл сынды тек жаһандануға қарсы пікірдегі адамдар ғана емес, саяси қайраткерлердің бірқатары, сондай-ақ экономистер мен оқымыстылар да білдіріп жатады. Мысал ретінде жаһандануға қарсы өткір сындарға толы бірқатар кітаптар жазған, әйгілі экономист Джозеф Стиглицты келтіруге болады. Стиглиц көптеген деректер мен мысалдар келтіре отырып, оның өндірісті құртатынын, жұмыссыздық пен кедейшіліктің өсуіне ықпал ететінін, ғылыми-техникалық прогрессті тежейтінін және әлемдегі экологиялық апаттарды шиеленістіретінін дәлелдейді. Бірқатар авторлар жаһанданудың бала туу деңгейінің төмендеуіне әсер ететінін көрсетеді. Ал өзгелері болса, жаһандану АҚШ-та өзінің геосаяси қарсыластарын әлсірету және құрту құралы ретінде қолданылатынын тұжырымдайды. Және осындай пікірлер өте көп.

Жаһандану жақтастары қазіргі кезеңдегі үрдістер мен олармен байланысты жағымсыз құбылыстар өзіндік сипатқа ие және оларды басқару мүмкін емес деген пікірді алға тартады. Ал жаһандану сыншылары керісінше, ірі мемлекеттер жағымсыз құбылыстардың соңын айтарлықтай азайтуға мүмкіндіктері бар деген сенімде [7].

2. Покровский, Н.Е. Глобализационные процессы и возможный сценарий их воздействия на российское общество //Социальные трансформации в России: теории, практики, сравнительный анализ. - М.: Флинта: МПСИ, 2013.

Қ.Ж. Шәбденова, С.А. Кенжеғалиев, Н.А. Смағұлова, Г.С. Байпелова,

М.М. Хасен, Г.М. Әбілқасов, Ш.А. Жетпісбай, С.Б. Иманбаева, Э.К. Түсіпбекова, Н.М. Әубәкіров, К.К. Нұржанова, М.Т. Оспанғалиева.

Баспаға 03.08.2015 ж. қол қойылды. Пішіні 60х84/8.

Шартты баспа таб. 12. Таралымы 100 дана Тапсырыс № 140

ҚарМТУ баспасы, 100027, Қарағанды, Бейбітшілік б., 56