Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі, профессор

                                                                                                                             Біржан АХМЕР,

                                                                                                         Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік

...Қайратым мәлім, —

Келмейді әлім,

Мақсат — алыс, өмір — шақ.

Өткен соң, базар,

Қайтқан соң ажар,

Не болады құр қожақ?!

Кеш деп қайтар жол емес,

Жол азығым мал емес.

Бір кісі мыңға,

Жүз кісі сұмға

Әлі жетер заман жоқ.

Қадірлі басым,

Қайратты жасым

Айғаймен өтті, амал жоқ.

Болмасқа болып қара тер,

Қорлықпен өткен қу өмір.

Иә, ақын ішіне жиналған запыран-шерін өлеңмен төгіп отыр. Басынан өткен небір қулық-сұмдық оның жан-жүрегін жаншып, көзінен ыстық жас төккізгеніне Шыңғыстау куә!

Әсілі, сөзді ұғарлық һәм түйсінерлік жан табылса, құмдауыт шөлде қайнар тапқандай қуанушы ма еді, қайтер еді?! Бірақ бүкіл ғұмыры «айқаймен өткенін» өзі де жырына арқау етеді. Сөйтіп, ақыры осындай қорытынды шығарады.

Енді «Сегіз аяқ» өлеңіндегі күрмеуі шешілмеген жұмбақ тұсына келейік. Оны шешу үшін біраз ғалымдардың кітаптарын оқып, шындыққа жақын тұстарын ой таразысына салып көрдік.

Ол мәселе – «Сегіз аяқ» өлеңінде Абай:

«...Атадан алтау,

Анадан төртеу,

Жалғыздық көрер жерім жоқ.

Ағайын бек көп,

Айтамын ептеп,

Сөзімді ұғар елім жоқ.

Моласындай бақсының

Жалғыз қалдым — тап шыным!», – дейді.

Ал, ақиқатында, Абай жеті ағайынды болған. Олар: Құнанбайдың бәйбішесі Күңкеден – Құдайберді (1829-1866), екінші әйелі Ұлжаннан – Тәңірберді (1834-1906), Абай (1845-1904), Ысқақ (1847-1901), Оспан (1852-1892), үшінші әйелі Айғыздан – Халиолла (1849-1870), Смағұл (1852-1932) дүниеге келген. Яғни, барлығын қосқанда – жетеу.

Абайдың «Анадан төртеу» деп тұрғаны – анасы Ұлжаннан туған төрт ұл: Тәңірберді, Абай, Ысқақ, Оспан. Ал «атадан алтау» дегені кімдер? Әкесі Құнанбайдан туған балалары жетеу екенін көріп отырмыз. Неліктен «Атадан жетеу» емес?

Егерде бұл өлең тұңғыш ағасы Құдайберді қайтыс болғаннан кейін жазылды десек (1866), онда Абай небәрі 21 жаста болады. Бұл – уақытқа да, қисынға да келмейді.

Енді кейбір ғалымдар Халиолла қайтыс болғаннан кейін жазылған дейді. Бұл да шындыққа жанаспайды. Өйткені Халиолла қайтыс болғаннан кейін жазылса (1870), онда Абай өлеңді «атадан бесеу» деп жазар еді. Өйткені Халиолла Құдайбердіден кейін дүниеден озған.

Әдебиетте «ассонанс», «метафора» деген ұғым бар. Бұл ұғымдар әсіресе жыраулар поэзиясында кеңінен қолданылады.

Ассонанс  (французша assonance, латынша assono – үйлесім) – өлең сөзде дауысты дыбыстардың үндесе қайталануы. Ассонанс сөздің интонация-музыка мәнін, экспрессивтік-эмоционалдық бояуын күшейтіп, ерекше елеулі тұстарды дыбыстандырып, ой-сезімнің әсерлілігін арттырады. Өлеңде немесе прозада бір тектес дауысты дыбыстарды қайталау. Бұл әдеби тілдің өркен-кестесіне әдемі ажар, айшық қосады. Сөздің айтылу әуезін, мәнін арттырып, бояу мен әсерлілігін күшейтеді.

Осы орайда, Жиембет жыраудың: Еңсегей бойлы ер Есім, Есім, сені есірткен - Есіл менің кеңесім, – деп басталатын толғауындағы "е" дыбысынан өрнек жасауын айтуға болады. Мұнда Жиембет ақын «ассонанс» тәсілін қолданып тұр. «Атадан алтау» сөзіндегі бас әріптердің үйлесуіне назар салыңыз.

Метафора (грек metaphora – ауыстыру) – троптың (құбылтудың) бір түрі. Құбылыстар мен заттардың ұқсастық белгілері негізінде астарлы мағынада қолданылуы. “Метафора табиғатында жұмбақтылық бар” (Аристотель).

Сөз өнерінде метафораның символикалық, эмоционалдық ерекше мәні бар. Абай өлеңдеріндегі “жастықтың оты”, “жүректің көзі”, “дүние есігі” деген метафоралармен қатар дәстүрлі қолданыстағы метафоралар кездеседі: жан азығы, табиғат-ана, өмір-өзен, өмір сыбағасы, асау толқын, т.б. Осылайша, ойды әсерлі жеткізу мақсатында метафора қолданылады.

Қазақ халқында сөзді астарлап сөйлеу һәм ауыстырып, құбылтып сөйлеу бағзыдан қалыптасқан дәстүр. «Алты» сөзіне байланысты «Алты Алаш», «Алты қанатты киіз үй», «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді» деген сөз тіркестер мен мақал-мәтелдер бар.

«Алтау» сөзінің жыраулар поэзиясында да кең қолданысқа ие екенін тілге тиек етіп кеткен жөн. Мысалы, «Қобыланды батыр» жырында:

...Қаладан атын қарғытып,

Кіндіктен атын сырғытып,

Қаланың аузын қан қылып,

Қақпаның аузын шаң қылып,

Тұлымдысын тұл қылып,

Айдарлысын құл қылып,

Солқылдаған мырзасын,

Табанға салып жүн қылып,

Алтын артты шанаға,

Қарамай қатын-балаға,

Өтірік емес, жан аға,

Қырық қақпалы Қазанды,

Он сегіз күн дегенде,

Бұзып-жарып батырың,

Малын-жанын ызғытып,

Қақпаның аузын аштырып,

Айдап шықты далаға.

Есіктің алды мойыл-ды,

Ашыққан қият тойынды.

Жаманның ісі бола ма?

Олай болса, «алтау» сөзінің түп негізі – көпшілікті, ағайынды білдіреді.  Осы тұста, Абайдың өзі де «Ағайын бек көп» деп жырлағанын еске салайық. Түсінікті тілмен айтқанда:         

«Атадан алтау (ағайыным көп),

Анадан төртеу (төрт құбылам тең),

Жалғыздық көрер жерім жоқ», – деп тұрғандай. Сөйтіп, «Ағайын көп болса да, ақырында жалғыз қалдым» деп қынжылады Абай.

Сөздің байырғы қолданыстарында және ақынның өлеңді әдемі әрі үйлесімді жеткізуінде «жетеу» сөзі құрбандыққа шалынып кеткендей әсер қалдырады. Өйткені «Атадан жетеу, анадан төртеу» десе, өлеңнің және сөздің үйлесімі бұзылады. Ал өлең деген – музыка, гармония, арудың алқымына тағылған біркелкі әрі жұп-жұмыр моншақ іспетті. Оны бұзуға болмайды. Тіпті, ақын бұл өлеңде тек жалғыз басының қамын емес, бүкіл «алты Алаштың» бірлігі әлсіз екенін, ынтымағы құрып бара жатқанын меңзеп отыр.

Осылайша, өзін айту арқылы бүкіл қазақтың басындағы алауыздықты өлеңмен өрнектеп тұр.

Түйін:

Жоғарыда айтылған жұмбақты ақынның көңіл-күйіне, тұтастай өміріне және әр сөзді астарлап сөйлейтін қасиетіне қарап шешуге тырыстық. Бұл – бір ғана тұжырым. Басқа да айтылар ой немесе ғылыми дәлелдер болса, қабылдауға дайынбыз.

 

АБАЙ АЙТҚАН БА, АЙТПАҒАН БА?

  «Соңғы кездері Абай есімін алдына қалқан етіп ұстап, ақыл-ойға сыймайтын ертегі-аңызшылардың пайда болуына қалайша немқұрайды қарайсың?! Олардың қатары көбейіп кетсе, қоғамдық сана, ұлттық руханият үшін қауіпті құбылыс», - дейді. Осылай жанайқайын білдіре келе, сондай жайттардың біріне тоқталып: «Бірер ай бедерінде теледидардан қазақ мәдениеті төңірегінде өзінше ой бөліскен бір «шешен» сөзінің дәмін келтіру ниетінде Абайды куәға тартып: «Су ішкен құдығыңа түкірме» деді емес пе ұлы Абай, бұл кәрінің де, жастың да есінде болуы керек», - деп кіжіне, екілене сөйледі. Сеніп қала жаздадым. Абайды оқымайды, ұқпайды екенбіз ғой деп өз-өзіме налыдым. Ерінбей-жалықпай қос томдықты бірнеше рет аударып шықтым, ондай сөз жоқ екен. Абайды өзінің қажетіне сәйкес бұрмалап түсіндіріп, көлденең көк атты ұлы ақын айтпаған сөзді айтқызып, тұнығымызды лайлап, жадымызды шимайлап жатса, абыройдан айырыламыз. Абайдың әр сөзіне абай болайық!» (28-бет)  - деп көтерген көкейкесті мәселенің әлі де күн тәртібінде тұрғанын ұмытпауымыз керек.

  Әр кезде әрқалай қайталанып тұратын осындай келеңсіздіктерге уағында қарсы тұрмасақ, Абай сөздерін бұрмалап, хәкім атын әркім қолжаулыққа айналдырары анық. Бұл шындығында қауіпті.

Осыған орай, біз де Абай айтпаған сөзді айтты қылып жүргендерге арнайы тоқтала кеткенді жөн көрдік.

  Бас газетіміздің бірі – «АНА ТІЛІНДЕ» (4-наурыз, 2009) «Жаратушы тұрғанда, жаратылғаннан не сұрайсың?» атты мақала жаряланды. Авторы - Айдос Құрамысов. Тақырыптағы сөз оның жазуынша Абайдың сөзі. Жалпы қазіргі күні кез келген жазарман «Абай осылай деген, Мұқағали былай деген» десе, оның сөзін тексермейміз, екшемейміз. Тақырып болсын, сөз ішінде болсын, бере береміз. Әрине, мұнымыз дұрыс емес.

  Бұл – бір, екінші - «АСТАНА» телеарнасынан (2014 жылы) ақын Қалқаман Сариннің «Кеш емес» ток-шоуы «Жаратылғаннан сұрағандар» деген тақырыпта арнайы хабар жасады. Сөз соңында жүргізуші ток-шоуды: «Жаратушы тұрғанда, жаратылыстан не сұрайсың?» - дейді Абай атамыз», - деп аяқтайды.

  Айтулы айтыскер ақынымыз Мұхамеджан Тазабеков те республикалық «ҚАЗАҚ ҮНІ» газетіне (М.Тазабеков: «Идеология – оқсыз қару», 23-тамыз, 2010) берген сұқбатында: «Абай атамыз болса «Жаратушы тұрғанда жаратылушыдан не сұрайсың» дейді», - деген екен.

  Олар бұл сөзді Абайдың қай кітабынан алып отыр?! Абайдың толық жинақтарын тағы да қарап шықтық, бірақ мұндай сөз жоқ. Ашығын айтқанда, бұл сөзді неліктен Абайдың ауызымен айтқызып отырмыз?

  Абайдың о заманда ортаға әруақ мәселесі туралы дәл осылай сауал тастай қоюы да екіталай нәрсе. Оу, олар бұлайша ойларынан сөз құрағанша, дана қазақтың «Алладан сұрағанның екі бүйірі шығады, адамнан сұрағанның екі көзі шығады» деген сөзін келтірсе де болмай ма? Әлде бұл жеткіліксіз бе? Біз біреудің сөзін біреу ұрласа, онысын «плагиаттық» дейміз ғой, ал біреудің айтпаған сөзін айтқан деп айтушыларды кім дейміз сонда?!

  Жалпы кез келген дауға мұндай сөзді жазбаған Абайды араластыру – оның атына қол сұғушылық, бұл – «ата даңқымен сөз өтетінін» біліп, ақын даңқын пайдаланушылық, басқа ештеңе де емес. Абайды өзіміздің мұндай талас-тартысымызға қолжаулық қылмайық, ағайын.

  Біз Абай айтпаған сөзге байланысты өз уәжімізді айттық. Ал енді әдебиетшілер арасында Абай айтқан дүниелерді «Абай ауызына да алмаған» дейтіндер де қылаң бере бастады.

  Мәселен «АҢЫЗ АДАМ» (№5, 2010, 51-бет) журналының тұтас Абайға арналған нөмірінде ақын Жарылқасын Аманов Абайға қатысты мынадай бір оқшау пікір айтып қалады. Ол:

  «Осы Абай Абылайды ауызына алмаған. Орта жүздің ханына бір ауыз өлең арнамаған», - деген сөз.

  Ақын ағамыз 1933 жылы Мұхтар Әуезов құрастырып шығарған «Ақын Абай» кітабындағы ақын Көкбайдың естелігінен хабардар болмауы мүмкін, тіпті М.Мырзахметов 1997 жылы құрастырған «Абайды білмек парыз ойлы жасқа» (Алматы, «Санат» баспасы) атты Ибраһим Құнанбайұлының ғұмырнамалық кітабын да бір шолып шықса, бар қазақтың панасы болған Абылай хан хақында, бәлкім, бұлай демес пе еді.

  Сол 1933 жылғы Абайдың ең алғашқы толық жинағында Мұхтар Әуезұлына берген естелігінде Көкбай Жанатайұлының былай дейтіні бар:

  Көрдіңіз бе, Көкбай сөзінен һәкім Абайдың Абылай жайынан жақсы хабары барлығын аңғардық, бар ғана емес, оны құрмет тұтқанын да сездік.

  Бұдан бөлек тағы бір дерек келтірсек. Ғалым А.Еспенбетов: «Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы Орталық ғылыми кітапханасының қолжазбалар қорын ақтарғанда Мұсылманқұл Жиреншин (абайтанушы Әбіш Жиреншиннің әкесі – Б.Б) тапсырған төмендегі 8 деректі кездестірдім», - дейді де, барлығын тізіп көрсетеді. «Көрсетілген нұсқалардың ішінде екі жәдігерді Мұсылманқұл ақсақалдың тікелей Абай айтуынан («Абылайдың жас күніндегі өмірі», «Абылай туралы жинақ») жазып алуы мұраның құндылығын айғақтайды» (61-бет), - деп жазады ғалым А.Еспенбетов.

Яғни, Әбіштің әкесі Мұсылманқұл да Көкбай сияқты Абылайға қатысты деректерді Абайдың өз ауызынан естіген.

Ендеше, Абай хақында бірдеңе айтқымыз келгенде абай болсақ, ағайын!

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Аbai Qunanbajulь «Tolьq gьjnaq», 1933, «Kazagьstan baspasь».

«Абайды білмек парыз ойлы жасқа». Алматы, «Санат», 1997, Құраст.: М.Мырзахметов.

Абай (Академиялық жинақ) І-ІІ том. Алматы, «Жазушы», 1995.

А.Еспенбетов «Шығармалары», 2-том, Астана, «Фолиант», 2014.

«Ана тілі» газеті. 2009 жыл, 4-наурыз. А.Құрамысов «Жаратушы тұрғанда, жаратылғаннан не сұрайсың?»

«Қазақ үні» газеті. М.Тазабеков: «Идеология – оқсыз қару», 23-тамыз, 2010.

«Аңыз адам» №5, 2010.

Бауыржан БЕРІКҰЛЫ

Abai.kz

Құнанбай қажыға ескерткіш қойылады

  Абай ауданында Құнанбай қажының ескерткіші салынып, ұлы Абай ақынның туған күніне орай 2017 жылдың тамыз-қыркүйек айларында ашылу жоспарланып отыр. Ескерткіш жергілікті кәсіпкерлердің қаржысына тұрғызылмақ.                                                                                                         

  Ескерткішке жұмсалатын қаржы сомасы 15 млн теңгені құрайды. Оның 8 млн теңгесі ескерткіштің тұғырына, қоршауы мен абаттандырылуына жұмсалса, 7 млн теңгесі мүсіннің өзін тұрғызуға жұмсалмақ. Абай ауданында Құнанбай қажының ескерткішін орнату туралы идеяны алғаш болып кәсіпкер, аудан мәслихатының депутаты Ардақ Сағадиұлы ұсынған.

   - Мен ескерткіш орнату туралы идеяны көтергеніммен, шешімді халықтың өзі қабылдады. Бұл халықтың таңдауы мен қолдауы, көкейде жүрген ойы болатын. Ескерткішті орнатуға да ауданымыздың іскер азаматтары мен аудан халқы атсалысуда. Қолдау көрсеткісі келетін адамдар әлі де қорға қаражат құя алады, - дейді «Құнанбай қажы» қорының директоры Ардақ Сағадиұлы.

  Мәслихат депутаты ескерткіш салуға арнайы 2016 жылы «Құнанбай қажы» қорын құрған. Қорға жиналған ақша ескерткіш салуға жұмсалады. Қазірдің өзінде ауданның бірнеше ірі кәсіпкерлері қорға көлемді қаржыны да салып үлгерген. Павлодар қаласындағы Құнанбай қажының туыстары, танымал «Жеті ағайын» компаниясы 1 млн. теңге, Семей қаласының тұрғыны, Құнанбай қажының туысы Майбасар ұрпағы Бейсенғазы Мәлікұлы 2 млн. теңге, Абай ауданының Құрметті азаматы, Құнанбай қажының туысы Манатбек Толғанбаев 1 млн. теңге, Лондондағы Абай ауданының тумасы, меценат Медғат Құлжанов 2 млн. теңге, «Ақшың» корпорациясының президенті Марат Серікжанұлы 500 мың теңге, жеке кәсіпкер Нысанбек Дінсләмұлы 1 млн. теңге құйған.

  Сонымен қатар, Абай ауданының мемлекеттік қызметкерлері де бір күндік еңбек ақыларын – 1,5 млн теңгені қорға аударған.

  Ескерткіштің үлгісін Абай ауданының екі сәулеткері жасап, өз жобаларын ұсынған. Оның бірі – Жарма ауданында Зере анамыздың ескерткішінің жобасын жасаған Ертіс Татиев болса, екіншісі – Алматы қаласында «Д.Қонаев» қола бюстін жасаған Нұрбол Қалиев болды. Еңселі ескерткішті тұрғызуға саржалдық сәулетші Нұрбол Қалиевтің мүсін жобасы ақсақалдар алқасы тарапынан қолдау тапқан. Нұрбол Қалиев 2014 жылы Қазығұрт ауданында «Бабаларға тағзым» қола ескерткішін, 2014 жылы Алматы қаласында «Ахмет Жұбанов» қола бюстін, 2016 жылы Алматы қаласында «Александр Селезнев» қола бюстін орнатқан.

  - Ескерткіштің биіктігі 3,5 метр, астыңғы тұғырының ені 2,8 метр, биіктігі 2,7 метр, ал аумағы 600 шаршы метр болады. Ескерткіш Қарауыл ауылындағы Ералы – Шәкәрім көшелерінің қиылысында орнатылады, - дейді Абай ауданының сәулет бөлімінің басшысы Нұрлыбек Шалтабанов.

  Аудан әкімі ескерткіштің Құнанбай қажының отырған қалпында қоладан құйылатындығын айтқан еді.

  Бұған дейін жергілікті халықтың, кәсіпкерлердің қолдауымен Кеңгірбай бидің, Әнет бабаның, Мамай батырдың, Шәкәрім қажының ескерткіштері орнатылған.

 

Қымбат Слямбеков