Азат елдің ономастикасы – мемлекетіміздің рухани қазынасы атты ғылыми-тәжірибелік конферецияның материалдары

87 
 
Жалын (көше атауы) – көне түркі тілінен бері жұмсалыстағы бар тілдік таңба. «Көне 
түркі сөздігінде» jalin – жалын, алау: ot jalini – от жалыны [14, 229 б.]. Қазіргі қазақ тілінде 
бұл  лексема  бірнеше  мағынада  қолданылады.  Мысалы,  «1)  «жанған  оттың  лапылы,  ыстық 
қызуы»;  2)  «отын  жанған  кезде  жоғары  температурадағы  ортада  ыстық  газбен  бірге  қатты, 
сұйық және тозаң түйіршік түрінде пайда болатын зат» деген кен саласындағы мағынасы; 3) 
«бет қаратпай қатты соғып тұратын жел» деген диалектілік мағынасы; 4) осы мағыналардан 
туындаған  «күш-жігер,  қайрат»  және  5)  «жігер,  екпін,  қызу»  деген  эмотивтік  мағыналары 
кездеседі [12, 682-683 б.]. Жалқылық сипат алуда «от, алау» деген мәні ұйытқы болған деуге 
болады.    
Жасыл (көше атауы) – түркілік элемент. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бұл сөздің 
үш  түрлі  мағынасы,  атап  айтқанда:  «1)  түстік  мағынасы;  2)  «шөптің,  өсімдіктің  қурамаған, 
сарғаймаған  көк  балауса  кезі»  деген  мағынасы;  3)  сөйлеу  тіліндегі  «жасын,  найзағай,  жай 
оты» деген мағынасы» анықталған [15, 170-172 б.]. М. Қашқаридың еңбегінде jaшыl (иашыл) 
деп  келеді  де,  қанық,  қою  жасылды  jap  jaшыl  «иап  иашыл»  дейді.  Бұл  сөз  juшul  «иұшұл» 
сөзімен  қосылып,  jaшыl  juшul:  «иашыл  иұшұл»  деп  те  айтылады  деп  келтіреді  [5,  30  б.]. 
«Көне  түркі  сөздігінде»  jasil  лексемасының  екі  түрлі  мағынасы  тіркелген.  1-мағынасы 
«жасыл,  көк»  деген  түстік  мағынасында;  2-мағынасы  өзен  атауы  ретінде  географиялық 
сипатта – jasil oguz» түрінде берілген [14, 246 б.]. Онимдік сипат алуда осы көрсетілген екі 
мағынасы да – түстік әрі көктік (шөп) мәндері ұйытқы болғанға ұқсайды.  
Қырат  (орам  атауы)  –  «жер  бетінің  төңірегімен  салыстырғандағы  көтеріңкі  бөлігі» 
мағынасында  келетін  түркі  сөзі.  Көне  түркі  тілінде  аталмыш  бірлік  sыrt  (сырт)  түрінде 
келеді,  «оғыздар  төбе  мен  адыр,  қыраттарды  сырт  дейді»  [5,  400  б.].  Т.  Жанұзақ  Алматы 
облысындағы Сырт жайлауының этимологиясын талдай келе, Э. Мурзаевтан мынадай дерек 
келтіреді:  «Көне  түркі  тілінде  sirt  «биіктік»,  өзбек  тілінде  сирт  «сырт»,  «жал»,  «жоғарғы», 
«әзірбайжан  тілінде  сырт  «жал»,  «бір  нәрсенің  жоғары  жағы»,  «тегіс  жазықтық»,  қазақ 
тілінде  сырт  «ішкі»,  «сыртқы»,  «арқа», қырғыз тілінде  сырт  «сыртқы жақ»,  «алыс, қашық 
жер» (ауыспалы мағынада – «биік тау үсті, биік таудағы кең жер)»; хакас тілінде сыр «төбе», 
«жота», «тік, қия бет», «тау жалы»; түркімен тілінде сырт «жота, төбе», «дөң»; түрік тілінде 
sirt «арқа, жон», «тау жалы»; моңғол тілінде сэр «арқа тұс», «омыртқа», ауыспалы мағынада 
«төбе»,  «дөң»  дегенді  білдіреді»  [2,  372  б.].  Сырт  көнелік  элементтен  қалыптасқан  бұл 
атаудың  елорда  ономастикасынан  көрініс  табуы  заңды,  себебі  жайлаулы  кең  даласы  мен 
қыратты,  үстіртті,  дөңесті  қазақ  ландшафтының  онимдік  қатарға  шығуының  өзіндік 
семантикалық уәжі бар. 
Жалпы есімдердің жалқы есімдік сипат алуында белгілі бір қосымшалардың да өзіндік 
орны  бар  екендігі  зерттеулерде  анық  көрсетіледі.  А.  Əбдірахманов  топонимдерге 
этимологиялық  зерттеу  жүргізуде  онимдердің  жасалуына  негіз  болған  бірқатар  көне 
жұрнақтарды атап өтеді. Сондай қосымшалардың бірі – -лы//лі, -ды//ді (Даған+ды, Зерен+ді, 
Қаза(л) +лы, Қарқара+лы, Қарта(л) +лы),  -ты//ті (Алма+ты, Арғана+ты, Ебей+ті, т.б.) [3, 48 
б.]. Астана ономастикасынан да аталмыш қосымшалар арқылы келген көше, орам атаулары 
кездеседі. Мысалы,  
Боталы (көше атауы)  – көне түркі тілінен қолданыс тапқан бірлік. Көне түркі тілінде 
бұл сөз botuқ (ботұқ) формасында жұмсалып, «бота, ботақан» мағынасын берген [5, 297 б.]. 
Ес  білер  ескі  заманнан  қолданыс  тауып  келе  жатқан  көшпелі  түркі  дүниесі  үшін  «боталы 
жер,  бота  жайлаған  жер,  өріс»  ұғымдарының  мәні  ерекше.  Урбанонимдік  қатарға  ауысуға 
тиек болып тұрған да осы мағынасы екендігі даусыз.  
Қамысты  (көше  атауы)  –  түркі  сөзі.  Көне  түркі  тілінде  қамышlығ  (қамышлығ)  деп 
қолданылған.  Мысалы,  Қамышlығ  jer:  қамышлығ  иер  [10,  553  б.].  Яғни,  «қамысты  жер, 
қамысы мол жер» дегенді білдіреді.  
Оғыланды (орам атауы) – түркілік негіз. Көне түркі тілінде «біреудің баласы, ұрпағы, 
құл  және  жауынгер»  мағыналарында  жұмсалған  [5,  277  б.].  Қазіргі  тілімізде  ұлан  тұлғасы 
белсенділік  танытады  да,  оғыланды  нұсқасы  тарихи  қабаттың  еншісі  болып  табылады.  Тек 
соңғы  кезең  тілдік  жұмсалысында  не  болмаса  тарихи  лиро-эпостық  жырлар  мен  көркем 

88 
 
әдебиет  стилінде  жиілік  сипатқа  ие.  Оғыланды  тілдік  таңбасын  жалпылықтан  жалқылық 
сипатқа  көшірудегі  бірден-бір  діттелген  мақсат  –  ұлттық  қайнар  көздерді  аршып,  тарихи-
мәдени  құндылықтарды  жаңғырту  деп  түсінеміз.  Себебі  апеллятивтерге  қарағанда  жалқы 
есімдердің бойында ұлттық-мәдени реңк, бояу басым болып келетіні белгілі.   
Бұл қатардағы Боталы, Қамысты, Оғыланды деген годонимдердің бойындағы -лы//лі, -
ты//ті,  -ды//ді  жұрнақтары  қазіргі  қазақ  тілінің  морфологиялық  құрылымында  белсенді 
жұмсалады.  М.  Қашқаридың  сөздігінде  атап  көрсетілгендей,  қазіргі  қамысты  лексемасын 
көне  түркі  тілінде  қамышlығ  (қамышлығ)  деп  қолданған:  қамышlығ  jer  →  қамысты  жер. 
Сонда  -ты//ті  қосымшасының  көне  нұсқасы  lығ  (лығ)  түрінде  көрініс  тапқан.  Шамасы, 
топонимдердің жасалуына тірек болған қосымшалардың осы көне түркі тілінен келе жатқан 
нұсқасы болса керек. 
Топонимдену  үдерісі  нәтижесінде  ұлттық  атаулар  қорын  жаңғыртып  отырған  тілдік 
ресурстың бірі деп алдыңғы кезең (кеңестік дәуірге дейінгі және кеңестік дәуір тұсындағы) 
онимденуінің нәтижесінде пайда болған онимдік бірліктер деуге болады. Астана қаласының, 
әсіресе, кеңестік кезеңінде символдық мәнде орын тепкен годонимдер жүйесі (көше, даңғыл 
атаулары)  –  Цветочная  –  Балауса,  Озерная  –  Өзен,  Набережная  –  Жағажай,  Мира  – 
Бейбітшілік,  Дружба  –  Достық,  Трудовая  –  Еңбекшілер,  Шахтерская  –  Кеншілер, 
Няфтяников – Мұнайшылар деп қазақшаланып, ұлттық нақышты жаңа атау тақты. Сонымен 
қатар,  онимденген  бірліктер  арасында  кеңестік  ойлау  стереотипімен  ассоциацияланған 
Коммунистическая, 
Коммунальная, 
Пионерская, 
Октябрьская, 
Зональная, 
Социалистическая 
секілді 
номинациялардың 
көпшілігі 
меморативті 
онимдерге 
ауыстырылды.  Яғни,  қазіргі  таңда  Астана  қаласының  годонимдер  қабатын  бұлар  секілді 
дәуір  символдары  болып  табылған  онимдердің  орнын  ұлтқа  қызмет  еткен  және  әлемдік 
мәдени-саяси кеңістікте өзіндік орны бар ірі тұлғалардың есімдері иеленді.  
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.  Никонов  В.А.  Этнография  и  ономастика  (на  материале  Украины)          //  Советская 
этнография. — 1971, № 5. – С. 25-36. 
2.  Жанұзақ  Т.  Жер-су  атаулары  (этимологиялық  анықтамалық).  –  Алматы:  «Өнер», 
2011. – 496 б. 
3.  Əбдірахманов А. Топонимика және этимология. – Алматы: «Ғылым», 1975. – 207 б.  
4.  Астана ономастикасы. – Астана: «Астана полиграфия», 2012. – 248 б. 
5.  Қашқари М. Түрік сөздігі. Үш томдық. Т. 3. – Алматы: «ХАНТ», 1998. – 600 б. 
6.  Сыздықова  Р.  Сөздер  сөйлейді  (Сөздердің  қолданылу  тарихынан).  –  Алматы: 
«Санат», 1994. – 272 б. 
7.  Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. – Алматы: «Арыс», 2006, 1-том. – 752 б. 
8.  Астана көшелері. Улицы Астаны. Жинақ. – Алматы: «Сардар», 2011. – Б. 376. 
9.  Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: «Дайк-Пресс», 2008. – 968 б. 
10.  Қашқари М. Түрік сөздігі. Үш томдық. Т. 1. – Алматы: «ХАНТ», 1998. – 590 б. 
11.  Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. – Алматы: «Арыс», 2006, 2-том. – 744 
б. 
12.  Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. – Алматы: «Арыс», 2007, 5-том. – 752 
б. 
13.  Сулейменов  О.  Язык  письма.  Взгляд  в  доисторию  –  о  происхождении 
письменности и языка малого человечества. – Алматы-Рим, 1998. – 497 с. 
14.  Древнетюркский словарь. – Ленинград: «Наука», 1969. – 677 с. 
15.  Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. – Алматы: «Арыс», 2007, 6-том. – 752  
 
 
 

89 
 
ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ ЕЛДІ-МЕКЕН, ЖЕР-СУ АТАУЛАРЫНЫҢ 
ОНОМАСТИКАСЫ 
 
Жасанова Ә. Қ., Ақтөбе қ., Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік 
университетінің 1-курс студенті; 
Ұлықпанова Ә.Ж.,  Ақтөбе қ., Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік 
университетінің аға оқытушысы, г.ғ.м..
 
Ақтөбе қаласы 
 
Қазақстан  жерінің  ономастикасы  –  бүгінгі  құбылыс,  ертеңгі  тарих.  Ең  алдымен 
Қазақстан  Республикасындағы  қала  атауларына  тоқталып  өтейік.  Республикамыздың  бас 
ордасы  Астана  қаласының  атауы  бұрыңғы  Ақмола  қаласы  екені  бәрімізге  мәлім.  Ақмола 
атауындағы  «ақ»  тек  түсті  емес,  ауыспалы  мағынада  «таза»,  «қастерлі»,  «адал»  дегенді 
білдіреді.  Ал  «мола»  сөзі  қабыр  мағынасында  ғана  емес,  өткен  дәуірдегі  ата-
бабаларымыздың  жатқан  киелі  жері  мағынасында  болып  келеді.  Демек,  Ақмола  ата-
бабаларымыз жатқан киелі орда деген мәнге ие. 
Мәдениет  пен  өнер  тоғысқан  өлке  –  Алматы.  «Қала  –  «алма  жемісінің  отаны» 
болғандықтан  Алматы  аталған  деген  пікір  Ғ.Қоңқашбаев  [1.],  А.Əбдірахмановтың  [2.] 
еңбектерінен  кездеседі.  Алма  сөзіне  жалғанған  қосымша  жайлы  Е.Қойшыбаев  «ты 
қосымшасын өз алдына жеке компонент – көне түр, тау ұғымын беретін ту тұлғасының келе-
келе, қазақ тілі базасында, -ту немесе  -ты формасын қабылдауы. Бұл – заңды құбылыс» [3, 
45 б.], - деген пікір айтады.  
Телғожа Жанұзақов Алматы өлкесінің дерегі жөнінде бұл орданың 1921 жылдан бастап 
Алма-Ата  аталған  атауын  тереңірек  жазып  қалдырды.  Оның  пікірінше  «жұрттың  айтып  та, 
жазып  та  жүргеніндей,  Алма-Ата  қазақ  тіліндегі  Алматы  атының  бұрмаланып  жүрген 
орысша  транскрипциясы  емес  және  оның  орысша  баламасы  «отец  яблоки»  де  емес.  Бұл  18 
ғасырда өмір  сүрген Алма ата, қазақтың  «Мичурині»  атанған кісі есімі. Алма ата жүздеген 
сүйекті  өсімдіктерді  будандастырып,  алманың  жаңа  сорттарын  шығарған  және  шипагерде 
болған  кісі. Ғалым Алма-Ата аталуының себебі  – сол кездегі  зиялылар Алма атаны құрмет 
тұтудан болу керек деген пайымдауға келді.  
Еліміздің батыс бөлігінде орналасқан ордалардың ең үлкені – Ақтөбе өңірі. Шаһардың 
Ақтөбе деп аталу себебі «алыстан аппақ боп көрінетін, ақ топырағы, ақ тас, кварцы шығып 
жатқан биік төбемен байланысты» деген дерек бар. 
Ақтау ордасы 1964 жылдан бастап Шевченко аталып келді. Тәуелсіздікке қол жеткізген 
кезден бастап, ономастикамыз өз қалпына келе бастады. 1992 жылы Ақтау атауы қуанышқа 
орай  қайта  қалпына  келді.  Ақтау  атауы  Каспий  теңізі  жағасындағы  ұлу  тастарының 
үйіндісінен пайда болған тау жыныстарының түсіне сай қойылған. 
Маңғыстау – Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауындағы мекен және биіктігі 556 
м-ге жететін тау атауы. Маңғыстау қаласының ономастикасын зерттеген ғалымдардың пікірі 
әр түрлі болды. А.Вамбери Маңғыстау өлкесінің мән-мағынасы «мың қыстақ» деп келтірсе, 
Ғ.Мұсабаев «қой қыстауы» деген түсінік берді. Ал А.Əбдірахманов Маңғыстаудың алғашқы 
формасы  «Маңғышлақ»  -  оғыз  тілдерінде  жасалған  тарихи  түрі,  қазақтар  «қыстау»  сөзімен 
жанастыру әсерінен Маңғыстау аталып кеткен деген тоқталымға келді. 
Орал  қаласының  атауы  «ор+ал»  деген  екі  сөзден  жасалған.  Оның  бірінші  бөлігіндегі 
«ор»  түркі  тілінде  «өзен»  ретінде  берілсе,  «ал»  сөзі  орай-алтай  тілінде  «қызыл»,  ауыспалы 
мағынада  «алтын»  сөзінде  болып  келеді.  Сол  себепті,  Орал  қаласы  кейде  «алтын  шыққан 
жерден ағатын өзен» деп те аталады. 
1992 жылдан бастап Каспий маңындағы қала Атырау атала бастады. Бұл атау жөнінде 
Ə.Нұрмағамбетов  Атырау  «саға»  сөзінің  ұғымына  жуықтайды  деген  пікір  қалдырды.  Бұл 
пікірді «атырау – араб тілінде өзеннің теңізге құятын сағасы» деген түсінік дәлелдейді. 
Жетісу  –  республикамыздың  оңтүстік-шығысындағы  «жер  жәннаты»  атанған  өлке. 
Осындай  табиғаты  бай,  көркем  орданың  атауындағы  жеті  сулар  туралы  дерек  Əшім 
Тұрлыбаевтың  еңбектерінен  кездеседі.  Олар:  Аягөз,  Лепсі,  Ақсу,  Қаратал,  Іле,  Шу,  Талас. 

90 
 
Осы  жеті  сулардың  өзіндік  ономастикасы  бар.  Аягөз  өзенінің  шығу  төркінін  С.Нұрқанов, 
Е.Қойшыбаев,  А.Əбдірахманов  атты  ғалымдар  зерттеді.  Бірінші  құрамындағы  «ая»  сөзі 
«әдемі» деген мағына беретіндіктен, Аягөз «ерекше өзен»,  «сұлу өзен» деген мағынада деп 
қарастыруға болады.  
Белгілі  ғалым  Э.К.Пекарский  Лепсі  өзені  жөнінде:  «көне  түркілердің  сай,  өзен,  жыра 
мәндеріндегі лаба, лапа тұлғалары қазіргі якут, чуаш тілдерінде күні-бүгінге дейін сақталып 
келеді»  деп  жазды.  Осы  пікірлерге  сүйене  отырып  Телғожа  Жанұзақов  «Лепсі  өзені  «өзен 
бойы», «сайдағы өзен», «су жағасы» дегенге саятындай» [4, 78 б.] деп пікір қалдырды.  
Ақсу – ұзындығы 305км болатын, Алматы облысындағы өзен. Ақсу атауындағы ақ сөзі 
зерттеушілердің  пікрінше  түстің  ақ  түсін  білдірмейді.  Оның  ағынын  тау  басынан  өз 
арнасымен төмен қарай ағып келетін қардың суы екендігін көрсетеді.  
Зерттеуші  ғалым  Телғожа  Жанұзақов  Қаратал  атауын  Қарағаш  атауымен  теңестіріп, 
екеуінің шығу мәні «қалың ну, өскен тал» мағынасын береді» деген дерек келтірді.  
Сонау заманнан бері келе жатқан Іле өзенінің атауы туралы да тарихи деректер аса мол. 
Бұл атаудың шығу төркіні жайлы пікірлер де әр түрлі. Телғожа Жанұзақов Іле «үлкен өзен, 
дария» деген қорытынды жасайды. 
Шу  өзенінің  атауын  зерттеген  ғалым  А.Əбдірахманов:  «Шу  сөзін  «су»,  «өзен» 
мағынасындағы көне түркі диалектілерінің бірінде жасалған гидроним деп атаймыз»- деген 
дерек қалдырды. 
Талас  –  Қырғызстан  Республикасынан  өтіп,  Қазақстан  Республикасына  келетін  өзен. 
Бұл атаудың мән-мағынасы «биік таудан ағатын өзен». 
Көкшетау  –  1824  жылы  негізі  қаланған  қала.Көкшетау  атауындағы      бірінші 
бөлігіндегі «көк» сөзі «аспан» және екінші бөлігіндегі «ше» қосымша қызметін атқарып тұр. 
Демек, Көкшетау өңірінің толық мағынасы: «көкпеңбек, сұлу тау». 
Қостанай  облысының  атауы  туралы  пікірлер  де  бірталай.  Б.Ілиясовтың  зерттеуінше 
Қостанай  сөзі  екі  тіркестен  құралады.  Бірінші  бөлігіндегі  «қостан»  сөзі  керей  тайпасынан 
шыққан  Қостан  Əлмәнбетұлы  атты  батырдың  есімі.  Екінші  бөлігіндегі  «ай»  тіркесі 
таңдануды,  таңырқауды  білдіретін  қосымша.  Б.Бектасованың  пікірінше:  «Қостанай  атауы 
«қос  өзен»  мағынасын  береді»    [5,  34  б.].  Себебі,  Қостанай  сөзіндегі  алғашқы  «қос»  сөзі 
«екі»,  «тең»  деген  мағына  берсе,  «танай»  сөзі  скифтың  тілдерінен  аударғанда  «өзен»  деген 
мағына береді. Б.Бектасова «қос өзен» деп атауына сол жерде қатар ағып жатқан Тобыл мен 
Обаған өзенін дәлел ретінде келтіреді.  
Отырар  –  ежелгі  заманда  Қазақстанда  пайда  болған  ірі  қалалардың  бірі.  Отырар 
атауының  шығу  төркіні  жайында  Локошиннің  зерттеулері  аса  құнды  ақпарат.  Оның 
пікірінше атаудағы «от» «жалын» деген мағына береді. Демек, Отырар жалыны ұшқындаған 
қала. 
Тараз  атауы  иран-түркі  тілдері  негізінде  зерттеп  қарағанда  «тау  өзені»  деген  мән-
мағына береді. 
Шымкент  –  Оңтүстік  Қазақстан  облысының  орталағы.  Шымкент  атауының  шығу 
төркініне  түсінік  берушілердің  бірі  А.Əбдірахманов  «өсімдікті  қала,  көк  майса  қала»  деп 
пікір  қалдырды.  Е.Қойшыбаевтың  пікірінше  «соғды-иран  тілдеріндегі  «чім»  және  «кент» 
сөздерінің қосындысынан қалыптасқан «қорған қала» мәніндегі атау. Түрлі пікірлерге қарап 
отырып  атаудың  «көк  майсалы,  бау-бақшалы  шыммен  қоршалған  бекіністі  қала»  деген 
мағынаға ие екенін байқаймыз. 
Қазақстандағы  миллиондаған  жер-су,  өзен-көл,  елді-мекендердің  өзіне  тән 
ономастикасы  қалыптасқан.  Олардың  бірі  ұғымды,  құлаққа  жылы  естілетін  атаулар  болса, 
енді  бірі  мағынасы  түсініксіз,  бұрын-соңды  естіп  көрмеген  ескіріп  қалған  көне  атаулар. 
Мәселен: Хантәңірі, Анқаты, Быжы тағы басқа жер-сулар.    
Тянь-Шаньның  ең  биік  шыңы  –  Хантәңірі  атауының  мән-мағынасы  көпке  беймәлім. 
Хантәңірінің  ономастикасы  бірнеше  ғалымдарға  ой  салды.  Е.Қойшыбаев:  «Хантәңірін  көне 
түркілердің  «аспантау»  мағынасындағы  атауы  деп  айта  аламыз»  деп  жазды.  Белгілі  ғалым 
Клоссон «тенгір» сөзін «аспан», «әулиеге балаған көк» деп түсіндіреді. Түркі тілінде «тәңірі» 

91 
 
-  «көк  аспан»,  «құдай»,  моңғол  тілінде  «тэнэр»  -  «көк  аспан»  мағыналарын  білдірген. 
Сонымен, «Хантәңірі» атауы – «аспанмен таласқан көкке тірелген биік тау», «аспан тәңірісі, 
құдайы» деген мағынаны білдіреді. 
Шалқар  көліне  құятын  өзен,  Ақжайық  ауданындағы  елді-мекенннің  атауы  –  Анқаты. 
Бір  естігеннен  «осындай  да  атау  болады  екен-ғой»    деп  таңдану  орынды.  Атаудың  бірінші 
құрамындағы,  «анга»  сөзі  бурят,  эвенк  тілдерінде  «сай,  жыра,  су  қазған  шұңқыр»  мәнінде 
айтылса, Томск облысында «өзеннің ескі арнасы», «екі өзенді жалғастырған мойын» мәнінде 
қолданылады.  Демек,  Анқаты  атауының  мағынасы  «екі  өзенді  жалғастырған  мойын», 
«өзеннің тармағы, саласы» дегенге толық сай келетіндей. 
Елімізде  Асы  деп  аталатын  өзен  де,  жайлау  да  бар.  Осы  атауды  зерттеген 
ғалымдартүрлі  пікір  айтты.  Негізгі  мағынасы  көне  түркі  тілінде  «jazi»  -  «дала»,  «жазық», 
«көк  алқап»  дегенді  білдірсе,  өзбекше  «яси»  –  «жазық»,  түрікменше,  әзәрбайжандарша 
«язы», «язи» - «дала», «жазық». Алайда Ə.Байбатша ғалым Ю.Зуев пікіріне сүйене отырып, 
оның сөзін: «Ассақтар, яғни асы тайпасы б.д.д 5-4 ғасырларда құрылған «ұлы жүз» одағының 
бірі  болып,  үйсін  мемлекетінің  құрамына  енген»  [6,  87  б.]  деген  сөзіне  жүгінген. 
Ə.Марғұланасылардың  Сарыарқаны  мекендегенін  айтса,  археолог  Т.Сенигова  Асы  өзенінің 
бойынан  осы  тайпалардың  қоныстарын  тапты.  Осы  пайымдауларға  сүйеніп,  асылар  Қазақ 
даласын мекендеген сақ тайпаларының үлкені деген пікірге келе аламыз.  
Ономастикасы ерекше тағы бір өзен аты – Быжы. Быжы – Көксу өзеніне құятын өзен. 
Көне  тілдер  көрінісінде  «бажа»  сөзі  қазақтың  «саз»  немесе  «саздау  жер»  деген  сөздеріне 
сәйкес келетіндей. 
Қазақстан жеріндегі көптеген жер-су атттары жоғарыда атап өткенімдей құпияға толы. 
Мағынасы  түсініксіз  жер-су  атауларын  зерттеген  ғалымдардың  пікіріде  бір  ойдан  шығып 
отырған  жоқ.  Олардың  қатарына:  Ақтоғай,  Алтай,  Арал,  Аягөз,  Балқаш,  Дегерес,  Ертіс, 
Жүнжүрек, Каспий, Кеген, Қазалы, Қапал, Обаған, Тобыл, Шу жер-су, елді-мекендері кіреді. 
Зерттеушілер  осы  атаулардың  шығу-төркінін  зерттегенде  пікірлері  әр  алуан  болды.  Көбіне 
А.Əбдірахманов пен Е.Қойшыбаевтың жер-су атауларын зерттеу  саласындағы еңбектері екі 
түрлі  мағынада  жазылған,  екі  түрлі  пікір  қалдырған.  Бұл  жағдай  атауы  ескіріп  қалған, 
түсініксіз  сөздермен  берілген,  құпияға  толы  атауларға  жаңа  атау  беру,  ономастикасын 
өзгерту қажеттігін туғызып тұрған болар. 
Шығу төркіні құпия атаулардың бірі баршамызға танымал Қазақстандағы ең ірі теңіз – 
Каспий.  Осы  күнге  дейін  Каспий  атауы  түрлі  өзгеріске  ұшырады.  Мәселен  4-6  ғасырларда 
Гиркан  теңізі  аталды,  ал  8-10  ғасырларда  Хазар  теңізі  аталған.  Каспий  теңізінің 
ономастикасы  бірнеше  ғалымдарды  қызықтарды.  Белгілі  ғалым  П.В.Жило  Каспий  теңізінің 
жетпіс  аты  болғанын  анықтаса,  өзбек  топонимисі  Х.Хасанов  оның  ондаған  атын  тағы  да 
анықтаған.  Каспий  теңізі  ертеректерде  Хвалин,  Гуз,  Хорасан,  Табаристан,  Алан,  Дербент, 
Козғун, Абесқұн, Георгиев, Сарай, Бұхар, Хиуа деген атауларға да ие болған. 
Жүнжүрек  – Алматы облысы, Алакөл  ауданындағы ауыл, таулы жайлау, өзен аттары. 
Бұл  ономастиканың  мән-мағынасы  жағынан  зерттеушілердің  пікірі  әр  алуан. 
А.Əбдірахманов «Жүнжүрек – шығыстағы суретті тау деген мағынаны білдіреді» деп жазса, 
Е.Қойшыбаевтың еңбегінде бұл атау «жонды жүрек» мағынасын береді. Телғожа Жанұзақов 
«Жүнжүрек» атауының мағынасы «биік жартастағы сурет» деп қорытынды жасады. 
Қазалы – Қызылорда облысы, Сырдария өзені бойындағы 1867 жылы іргетасы қаланған 
қала. Бұл атаудың шығу төркіні жайлы ғалым А.Əбдірахманов «Бұл атау, біздіңше, арабтың 
«ғазал»  деген  сөзі  мен  түркі  тілінің  туынды  сын  есім  жасап,  сол  нәрсенің  барлығын 
білдіретін –лы  жұрнағы қосылу арқылы жасалған. Шынында да, Қазалы қаласы орналасқан 
Арал  теңізінің  жағасы  ертеде  киіккке,  құланға  өте  бай  болған»  деп  жазды.  Бұл  жерде  екі 
ғалымның  ойы  тағы  да  бір  жерден  шықпай  Е.Қойшыбаев  қазалы  сөзін  екіге  бөліп 
қарастырады.  Əнес  Жақыпов  «Қазалы»  атауы  балық  ұстауға  арналған  құрал  қазамен 
байланысты қойылғанын меңзейді. Телғожа Жанұзақ «Қазалы атауында қаз тайпасының аты 
сақталғанын және алы тұлғасы түркі тіліндегі  «биік»,  «шоқы, жота»  сөзінің қысқарған түрі 

92 
 
деп қарастырып, Қазалы  –  «қаз шоқысы, жотасы»  деген мәндегі  атау  болуы мүмкін» деген 
пікірге тоқталды. 
Обаған – Қостанай облысынын аумағында орналасқан көл. Бұл көлдің атауы жөнініде 
де ғалымдар арасында түрлі пікір айтылды. Ғ.Қоңқашбаев Обаған сөзіндегі тек «оба» жайлы 
зерттеп,  «жотаға  не  жазық  жерге  жинаған,  үйілген  тас»  мәнін  береді  деп  пікір  қалдырса, 
Б.Бектасова «Обаған екі компоненттен тұрады: моңғолша оба – «қорған», «ескі мола» және –
ған/-хан  сөз  жасаушы,  «бір  заттың  барын»  білдіретін  аффикс.  Обаған  –  «қорған,  ескі  мола 
бар  жер»  деген  мағыналы  атау.»  деген  ақпарат  берді.  Белгілі  ғалым  Ə.Нұрмағамбетов 
«Обаған өзені дегеніміз – «ойпат өзені» болып шығады» деген дерек қалдырды.  
Міне,  қазіргі  кездегі  ономастиканың  өзекті  мәселелерінің  бірі  ескіріп  қалған  жер-су, 
құпияға  толы  атауар  жөнінде.  Əрбір  қазақ  өзінің  ономастикасын  дәріптеуге,  зерттеуге, 
қастерлеуге  толық  құқылы.  «Ел  үшін  аянба  –  ерлігіңе  сың,  жұрт  үшін  аянба  –  жігіттігіңе 
сың» деп айтқан нақылдың сөздің иесі Бауыржан Момышұлының сөзін жерге қалдырмайық.  
Қазақ  ономастикасын  зерттеп,  зерделей  отыра  біз  елімізге  де,  жұртымызға  да  үлкен 
септігімізді  тигізе  аламыз.  Жалпы  Қазақ  ономастикасы  болашақ  ұрпаққа  қалып  жатырған 
тәуелсіздігіміздің, дербестігіміздің жалғасы, ата-бабаларымыздан бізге қалған, біздерден жас 
ұрпақтың үлесіне тиіп жатқан асыл мұра. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.  Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины: автореф. ... канд. географ. 
наук – Алма-Ата, 1949. – 23 с. 
2.  Әбдірахманов А., Қазақстан этнонимикасы,А., 1979. 
3.  Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. - Алматы: «Мектеп», 1985. - 256с. 
4.  Жанұзақ Т. Қазақ 
ономастикасы. Атаулар сыры. Алматы
: «Дайк-Пресс», 2007. – 524 б. 
5.  Бектасова  Б.  «Қостанай  облысының  қысқааша  жер-су  аттарының  сөздігі»  Қостанай: 
«Балауса», 1994. 
6.  Байбатша Ә.  Қазақ даласының ежелгі тарихы. Алматы: «Санат», 1998 
 
 
ҚҰМКЕШУДЕГІ  КИЕЛІ  МЕКЕНДЕР  МЕН,  ҚАСИЕТ  ҚОНҒАН  ТҰЛҒАЛАР: 
АҚИҚАТ ПЕН АҢЫЗ 
 
Жүрсиналина Г .Қ., А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік 
университетінің филология ғылымдарының кандидаты, 
Романұлы С., журналист мамандығының студенті, 3курс
 .
Қостанай қаласы 
 
Туған  жерінің тарихын білу әр пенденің парызы. Өскен өлкенің табиғатын аялап,  бар 
байлығын  көзінің  қарашығындай  сақтау  міндет.  Бағзы  заманнан  бүгінге  жеткен  тарихи 
жерлер мен сыры кетсе де сыны қалған көне ғимараттар өткеннен сыр шертеді. Киелі Торғай 
аймағында  тылсым  дүниелер  мен  таңғалдыратын  жәйттер  сондай-ақ  қандай  да  жағдайдын 
орын  алуына  байланысты  қойылған  жер-су  аттары  көптеп  кездеседі.  Біраз  адамдар 
дүниежүзіндегі,  өз  еліндегі,  туған  облысы,  ауданындағы,ауылындағы  жеке  географиялық 
атаулардың,  тіптен  көше,  алаңдардың,  өзен-көл,  жоталардың  аталу  себептерін,  шығы 
тарихын біле бермейді. Жас болсамда өз басым туған жерімнің атауларының тарихы жайлы 
білуге әуеспін.  
Мен  туған  жер  Амангелді  ауданынан  Торғайға  қарай  30  шақырым  Кұмкешу  ауылы. 
Сол өңірдің өзінде бірі білсе, бірі білмейтін көптеген тапонимдер мен ойконимдер кездеседі. 
Ауыл  атының  өзі  табиғаттың  тылсым  мінезіне  орай  «Құмкешу»  деп  аталған.  Ауыл 
іргесіндегі  тас  жолдың  бойын  жағалай  үйілген  майда  құмдар  төбе-төбе  болып  бір  жерден 
екінші  жерге  желмен  көшіп  тұрады.  Бүгін  көрген  төмпешік  құмды  екі-үш  күн  өткен  соң 
көрген  жеріңнен  таппай  қаласын.  Жел  үрлеп  басқа  жерге  үйіп  тастаған.  Бірақ  бір  қызығы 

93 
 
шеңбер  сызып  белгілеп  қойғандай,  ауылды  айналып  үдере  көшеді.  Құмкешу  аталуы  киелі 
құмды ата-бабмыздан бастап, күні бүгінге дейін ауыл халқының тобығынан кешуі себеп.  
Сөзімді  жандандыру  үшін  дәлелдер  келтіре  кетейін.  Ауылдың  шығыс  беткейінде  1 
шақырым жерде бөгет бар. Ертеректе ауылдық жерді тасқын судан қорғау және шабындыққа 
су жіберу мақсатында мектеп оқушыларының көмегімен салынған. Ауыл ақсақалы Төленов 
Ғалымжан  атаның  айтуынша  оқушылар  қапқа  құм  салып  оны  қалап  жасаған.  Күні  бүгінге 
дейін  бөгет  бұзылмай  қалпын  жоғалтпаған.  Сондықтан  халық  бұл  жерді  «Балабөгет»  деп 
атап кеткен.  
Құмкешуден  үш  шақырым  шығысқа  қарай  жерде  сұпы  там  болған.  Сырттан  келген 
жолаушыға  өзеннің  бергі  бетінде  отырған  ақсақал:  «Сен  судан  өтпе,  үш  күннен  бері  су 
«Жанқара-Жанқара» деп шақырып жатыр деген. Қарияның сөзін тыңдамай, тасып жатыған 
судан  өтем  деп  суға  кеткен.  Көп  уақыттан  кейін  судан  денесі  шыққан.  Троицкіге 
қалыңдығына  кетіп  бара  жатқан  дәулетті  азамат  болса  керек.  Ауқатты  Жаңқара  есімді 
азаматтың  қымбат  заттарын  жанына  қоса  көмсе  керек.  Бүгінде  зираты  жермен  жексен 
болған.  Ол  тамның  дәл  қайжерде  болғанын  білетін  үлкен  кісілер  өмірден  озған.  Тек  ауыл 
халқы жобалап біледі. 
Құмкешуден  18  шақырым,  көтерме  жолдан  5  шақырым  батысқа  қарай  «Әулиетұз 
ойпаты» бар. Жағалай қара батпақ, жоғарғы жиегінен тұщы су ағады. Емдік қасиеті бар. 80-
ші  жылдары  зерттеп,  емдік  санаторий  ашу  жоспарланып  сметасы  жасалған.  Бірақ  әлі  жоба 
жүзеге асырылмай жатыр.   
Осындай қасиетті мекендермен қарат, бұл өлкені қасиет қонған кісілер де мекен еткен. 
Күмісбай  әулие  ХІХ  –  ғасырда  қазіргі  Қызбел  ауылында  ―Жылықайдар‖  әулетінде 
дүниеге келген (Жанкелді ауданы). Жас кезінде әулиелігін ағайындары елемей сырт қараған.   
Əулиенің  істеген  ісін,  жүріс  тұрысын  ағайындары  жақтырмағанға  ұқсайды.  Ағайынға 
ӛкпелеп  Қоңыраулы  ӛзенінің  тасып  жатқан  кезінде  әйелін  жетектеп,  баласын  әйеліне 
арқалатып, тасқын суға келіп ―Құдай мықты болсаң, кӛкке тарт, Сүлеймен мықты болсаң, 
суға тарт‖ деп судың үстімен жерді басқандай жылжып жүре берген. 
Суға кетеді деп сырттай бақылап тұрған ағайыны Күмісбайдың тегін адам емес әулие 
екендігіне көзі жетіп қамығып қапаланып  істеген істеріне ұялып жерге қарайды. Əулие сол 
бетімен осы Құмкешу маңындағы Торғай өзені жағасында отырған жергілікті халықтың бірі 
қарамойын Елғонға келіп бала болып тұрақтап қалады.  
Арада  жылжып  жылдар  өтеді.  Қартайған  шағында  өмірден  озатынын  айтып  өсиет 
жасайды. Өсиетінде осы жерге аманат деп жерлеңдер. Мен өлген соң 18 жылдан кейін осы 
Құмкешуден  біреу  қажыға  барып  келеді.  Мешіт  салдырады.  Міне  сол  кезде  мені  қайта  сол 
мешіт  жанына  жерлеңдер  деп  өсиет  айтқан.    Болжаған  мезгілінде  дүниеден  озып  әулиені 
Торғай  өзені  жағасына  «аманат»  деп  жерлейді.  Арада  уақыт  өте  береді.  Əулиенің  өсиеті 
ұмытылады.  Сол  кезеңде  көрші  Торғай  елі  жағынан  осы  елге  бала  бақсы  келеді.  Сөз 
арасында осы арада аманат айтқан бір әулие жатыр неге қайта жерлемегенсіңдер деген.   
Сонда  ғана  Күмісбай  әулие  өсиеті  еске  түсіп  ауыл  үлкендері  әулиенің  денесін  ашып 
көрден алады. Ашып қараса әулиенің денесі сол қалпы сақталған тек бір үлкен башайының 
басы сәл қарайған екен дейді. (22)  
Қайтадан  кебіндеп  қажыға  барып  келген  Құлкей  қажының  маңына  жерлеген.  Əулие 
денесі жиырма жылға жуық жерде жатсада өзгермеген.  
Сол  Күмісбай  әулие  басына  бүрмелі  шағын  саман  там  орнатылған.  Бүгінде  кесегі 
езілген, шөккен. 
Ауыл  азаматы  Мырзабайұлы  Рамазан  басына  құлыптас  орнатқан.  Оған  Шағайұлы 
Күмісбай әулие 1888 жылы қайтты деп жазылған. 2006 жылы үлкен табиғи тастан қашалған 
үлкен құлыптас қойылды әулиеге. Астында ескерткіш Кенжеахметовтер әулетінен делінген. 
Сейт  ағамыз  болар  орнатқан.  Кешегі  Ұлы  Отан  соғысы  кезінде  ауылдың  бір  азаматы 
әулиенің  Сұпы  тамына  ер  тоқымын,  керекті  заттарын  аманат  деп  қалдырып  ӛзі  соғысқа 
кеткен.  Сол  азамат  соғыстан  аман  оралып  қойған  затын  сол  қалпында  шығынсыз  азбаған 
қалпында алған (23) 

94 
 
Өткен ғасырда өмір сүрген Тобаяқтың Мұханбетжаны өте киелі, әулие ұста болған 
адам екен. Əкесі Игісін де аса шебер киелі адам болған. Ол кісі ХІХ ғасырда кедейшілікпен 
ғұмыр  кешкен.  Бірақ  шебер  атағы  Торғай  аймағынан  әрі  асқан.  Қолына  түскен  қаңылтыр, 
темір кесінділерін қорытып неше түрлі алмас қылыштар, тұрмыстық заттар жасаған.  
Жыланшық  бойындағы  бір  байға  жалданып  шелектен  асыл  пышақтар,  балта,  кетпен 
жасаған  адам.  Шеберлігіне  халық  тәнті  болып  кӛрмекке  құмартқан.    Құмкешуде  отырған 
кезеңінде  дәулетті  бір  бай  адам  Игісін  ұстаны  көріп  сәлемдеспекке  жолға  шығады.  Мезгіл 
қыс кезі болса керек. Жобалы жерге жетіп ұстаның үйін таба алмай айнала адасады. Сөйтіп 
торығып келе жатқанда алдынан көріксіздеу мыжырайған қисық аяқ /Тобан аяқ дейді қазақ 
бұндай адамды/ шағын шал кездеседі. (23) 
Ат айдаушы бұрылып жөн сұрамаққа жинақтала бергенде бай жақтырмай қой мынадан 
жөн  сұрағанша  адасып  өлгеніміз  жақсы  шығар  деп  жаңағы  кездескен  кісіні  қорашсынып 
менсінбей басқа жаққа бұрыл деп пәрмен береді. Əрі адасады, бері  адасады. Өлдім-талдым 
дегенде  айдалада  тұрған  жалғыз  үйге  тап  болады.  Өздері  адасқан,  тоңған  жолаушылар 
амалсыз бәкене, көріксіздеу үйге кіреді. Кірсе төрде манағы өздері  жолда кездестірген шал 
отырады. Амал жоқ тілдесіп, өздерінің атақты ұста Игісіннің үйін іздеп жүргендерін айтады. 
Сонда  төрде  отырған  көзге  қораш  әулие  шал  қарағым  іздеген  адамың  мен  боламын  деген 
екен. Бай өзінің астамшылығына қатты қысылып шеберден кешірім сұраған. Сол Тобаяқтың 
/Игісін/  баласы Мұханбетжан да өте киелі  шебер ұста адам болған. Кешегі  50-ші  жылдары 
колхозда ұста болып бүкіл елдің қажетін шығарған. Өте дәлдікті қажет ететін үзіліп кеткен 
ДТ-54 тракторының коленвалын отқа салып қыздырып отырып біріктіріп жұмысқа жаратқан.   
Бір шәйдің үстінде келген ер адамға пышақ, әйел болса күміс сақина соғып береді екен. 
Сол  кісінің  қолынан  шыққан  күміс  сақиналар  Құмкешу  ауылы  тұрғындары  қолынан 
кездеседі.  Ұстаханасы  ауылдан  2  шақырым  жерде  Тоқанай  сайы  бойында  болған.  Ол  кісі 
өмірден  озғаннан  кейінде  ұстаханадан  түнде  балғаның  соққан  гүрсілі  естіліп  тұратын  еді 
дейді ауыл қарттары. (24) 
Құстөбеден Қарабидайыққа дейін қолдан қазылған арық. 20-30шы жылдары тартылған. 
Кеңдігі сондай ішінде машина түсіп жүре алады. Ұзындығы 6-7 шақырым. Осы тегіс алқапқа 
алғашқыда  тары  еккен.  «Әли  арық»  атауы  Әліби  Жанкелдиннің  құрметіне  қойылған.  Бұл 
туралы Байдақ Молдашевтың мына өлең жолдарынан дерек келтіруге болады.  
Жұлдыздай жалтылдайды отты жылдар, 
Тер сүртіп маңдайларын өпті самал. 
Бас арық бітер күні сол ауылға, 
Жанкелдин келеді-деген жетті хабар. 
  
Ей, жұртым, ие болдың жерге, міне, 
Əлидің қуанамыз келгеніне. 
Ол бізге астық алып келе жатыр, 
Біз оның не сыйлаймыз еңбегіне? 
  
Деп Молдаш елге қарап тұрып қалды, 
Көп ойлар Əлиге айтар сұрыпталды. 
-Е, бәсе, не сыйлаймыз?-деп халайық, 
Еске алды ата жолы-ғұрыптарды. 
Сөз алды Уәли, Мұрат, ата кілең, 
Құттықтап келе жатқан сапарымен. 
-Айтайық қазып жатқан осы арықты 
Əліби Жанкелдиннің атағымен. (Б.Молдашев) 
Бұл арықты ұйымдастырып басқарған Молдаш Құдабаев. 
Осындай киелі адамдар Құмкешу топырағында көп болған. Көбісі естен шығып ұмыт 
болған. Болмаса іздеушісі болмай елеусіз қалған. 
 

95 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.  «География  және  табиғат»  ғылыми-педагогикалық  журналы  2006  №5,  2009№1, 
2011№3 
2.  Б.Молдашев «Батырдың ұрпақтары» Алматы «Жазушы» 1987ж. 
3.  Е.Қойшыбаев. Қазақстаның жер-су аттары сөздігі. 1985ж. 
4.  Ш.Байділдин «Санаулы ғұмырымдағы саналы ойларым. 2010 ж. 
 
 
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ГОДОНИМОВ Г. АРКАЛЫКА 
КОСТАНАЙСКОЙ ОБЛАСТИ 
 
Ибрагим А.Е.,  Магистр гуманитарных наук Аркалыкского государственного 
педагогическиого  института  им. И.Алтынсарина, г. Аркалык 
 
Ономастика  –  раздел  лингвистики,  изучающий  собственные  имена,  историю  их 
возникновения и преобразования в результате длительного употребления в языке-источнике 
или в связи с заимствованием у других языков общения. В более узком смысле ономастика – 
собственные имена различных типов (ономастическая лексика). 
Данная статья посвящена одному из разделов ономастики – топонимике. Топонимика – 
это  наука,  изучающая  географические  названия,  их  происхождение,  смысловое  значение, 
развитие,  современное  состояние,  написание  и  произношение.  Объектом  исследования 
топонимии  является  топоним.  Исследование  заключается  в  разработке  модельного 
(рамочного)  комплексного  подхода  к  изучению  топонимов  определенного  региона  (на 
примере 
г. 
Аркалыка) 
как 
системы, 
имеющей 
этнолингвистическую 
и 
лингвокультурологическую ценность.  
В настоящее время анализ топонимов ведется в двух направлениях: семасиологическом 
и  ономасиологическом.  В  работах  первого  направления  поиск  идет  от  готовой  единицы  к 
анализу  словообразовательной  структуры,  с  учетом  плана  содержания  и  плана  выражения 
составных, частей. В исследованиях второго – попытки смоделировать сам процесс создания 
топонимов.  При  всей  привлекательности  ономасиологического  подхода  нельзя не  отметить 
существенный недостаток: исключение субстратных гидронимов, чья семантика может быть 
объяснена гипотетически и неоднозначно. 
Семантический  аспект  изучения  топонимической  лексики  региона  базируется  на 
рассмотрении основных принципов номинации, являющихся основанием для связи имени с 
называемым объектом. Традиционно в топонимике выделяется три принципа в соответствии 
с мотивировочными признаками, положенными в основу топонимов: 
1) признаки, присущие самому объекту; 
2) признаки, определяемые по соотнесению к другим объектам; 
3) признаки, проявляющиеся по отношению к человеку. 
В настоящем исследовании предлагается модифицировать данную схему: 
1)  выделить  антропоцентрический  принцип  номинации  объектов  (по  отношению  к 
человеку); 
2)  объединить  принцип  номинации  по  признакам,  присущим  самому  объекту,  и 
признакам,  проявляющимся  по  отношению  к  другим  объектам,  в  единый  принцип 
характеристики пространства; 
3) выделить дополнительный признак в семантике топонимических единиц – временная 
характеристика. 
Одной из самых распространенных  классификаций географических объектов является 
лексико-семантическая.  При  этой  классификации  большое  внимание  уделяется  изучению 
компонентов, из которых состоят топонимы. 
Каждый географический объект имеет целую систему признаков и свойств – величину, 
форму,  цвет,  назначение  и  т.  д.  Но  какой  бы  из  названных  признаков  не  был  положен  в 

96 
 
основу  названия,  в  нем  отражается  неразрывная  связь  с  обществом,  культурой  народа, 
природой, он исторически закономерен.  
В  топонимической  науке  различные  классификации  географических  названий 
представлены  в  работах  А.  Абдрахманова,  А.М.  Емельяновой,  Ф.Г.  Гариповой,  А.А. 
Камалова,  Е.К.  Койчубаева,  Г.К.  Корнилова,  Л.М.  Кунаккужиной,  Н.А.  Ласыновой  О.Т. 
Молчановой,  Ф.  Миклошича,  В.А.  Никонова,  З.М.  Раемгужиной,  Ф.  Полацкого,  Г.Ф. 
Саттарова,  А.И.  Соболевского,  А.М.  Селищева,  А.В.  Суперанской,  В.Н.  Топорова,  А.Ю. 
Фильковой, И.И. Файзуллиной, Ф.Г. Хисамитдиновой, А.Г. Шайхулова, Р.З. Шакурова и др. 
Что  касается  исследования  общих  и  частных  ономастических  проблем,  базовые 
топонимы  региона,  и  отдельные  районные  (городские)  топонимы,  включая  местные 
географические  названия  (в  первую  очередь,  названия  сел  и  поселков,  в  разное  время 
вошедшие  в  состав  области)  привлекли  к  себе  внимание  казахстанских  ученых-историков 
Кузембайулы  А.,  Абиль  Е.А.  и  др.  [1,  2,  3]  являющимися,  пожалуй,  первыми  авторами, 
которые рассматривали проблемы изучения региональной топонимии Костанайской области 
на масштабном уровне. 
Большую  значимость  для  регионального  исследования  топонимии  Костанайской 
области  имеют  работы,  ориентированные  на  изучение  различных  аспектов  топонимов  в 
рамках  филологических  и  исторических  исследований:  Ахметова  Б.З.  [4],  Ксенжик  Г.  [5], 
Наурызбаев Ж. [6, с.113-118], Орманов К.Т. [6, с.115], Сиривля М.А. [7], Тошоманова Д.О. 
[8] и др. 
В исследуемую топосистему были включены микротопонимы (на примере годонимов). 
Микротопонимы  Костанайской  области 
–  самый  многочисленный  класс, 
представленный  картографированными  лексическими  единицами.  Их  преобладание 
объясняется  тем,  что  это  наиболее  подвижная  часть  топонимов,  изменяющаяся  «особенно 
быстро, потому что сам человек постоянно вмешивается в естественный процесс их развития 
и  формирует  их  изменение».  Географические  названия  любой  территории  имеют  свою 
историю. Одни названия живут тысячелетиями, а некоторые всего несколько десятков тысяч 
лет.  Это  зависит  от  многих  факторов:  общественно-исторических,  политических, 
экономических. Многие изменения в обществе находят отражение в топонимии. 
Мы  рассмотрим  микротопонимику  одного  из городов  Костанайской области  –  города 
Аркалык. 
История  названия  города  имеет  двойственный  характер.  Арка  –  «север»,  «задняя 
сторона», «тыл». Аркалык имеет также значение «аркинец» от именной основы арка, а также 
переводится как «спина», «хребет». 
В  группе  годонимов  наименований  улиц    г.  Аркалыка  около  240  наименований, 
закрепленных  на  основании  решения  акимата  г.  Аркалыка.  Большая  часть  названий  улиц 
города Аркалык образована от антропонимов.  
При классификации годонимов в лексико-семантическом плане их можно разделить на 
следующие группы: 
К  первой  группе  мы  отнесли  номинации  улиц,  данные  по  фамилиям  выдающихся 
людей  (44,5%).  В  названиях  улиц  увековечены  фамилии  казахских  писателей,  поэтов, 
общественных  деятелей  (Майлина,  Мауленова),  русских  писателей  и  поэтов  (Пушкина, 
Лермонтова, 
Некрасова), 
казахстанских 
просветителей, 
ученых 
(Алтынсарина, 
Байтурсынова,  Абая,  Валиханова),  деятелей  народных  восстаний  (А.  Иманова),  фамилии 
Героев  Советского  Союза  (Павлова,  Гастелло,  Комарова,  Гагарина),  деятелей  науки  и 
культуры (Джамбула, Гагарина, Мичурина), исторических личностей (Крупской и т.д.). 
Исторический  подход  является  основным  законом  ономастической  номинации, 
поскольку  годонимы  отражают  разные  исторические  события.  Поэтому  вполне 
закономерным  является  тот  факт,  что  9,2%  улиц  Аркалыкского  региона  носят имена  своих 
земляков: А. Волкова, Т. Баймаганбетова, О. Козыбаева, В. Горбачева, Р. Маясовой. [9, с.35-
52]. 

97 
 
Таким  образом,  потомки  отдают  дань  уважения  людям,  погибшим  во  время  Великой 
отечественной  войны, геройски  защищавшим  свою  страну,  а  также  внесшим  значительный 
вклад в развитие родного города, в его спортивную историю. 
Вторую  группу  –  9%  названий  улиц  Аркалыкского  региона  включают  наименования, 
свидетельствующие  о  значимости  общественно-политической  деятельности  в  советский 
период:  ул.  Пионерская,  ул.  Пролетарская,  ул.  Красноармейская.  В  этих  номинациях 
сохранена  история  СССР,  хотя  большинство  подобных  наименований  переименовано. 
Например:  ул.  Комсомольская  –  ул.  С.  Мауленова,  ул.  60  лет  Октября  –  ул.  Шакшака 
Жанибека и др. 
Проведённый  анализ  выявил  ещё  пять  семантических  групп  онимов,  среди  которых 
самой многочисленной являются группа номинаций по внешним особенностям улицы (13%) 
(Лесная, Зелёная, Огородная, Цветочная, Степная, Солнечная). 
Малочисленные группы онимов составили номинации по объектам, расположенным на 
улице или поблизости от неё (10%) (Набережная, Озёрная, Заречная, Садовая, Школьная и 
т.д.),по  промышленному  производству,  развитому  в  р-не  Аркалыка  (4,2%)  (Строителей, 
Энергетиков,  Элеваторная,  Промышленная,  Заводская,  Первоцелинников,  Хлеборобов, 
Автомобилистов  и  т.д.),  от  абстрактных  наименований  (4%)  (Дружбы,  Мира,  Труда, 
Победы,  8  марта  и  т.д.),  по  названию  населённых  пунктов  (2,5%)  (Ленинградская, 
Рудничная,  Киевская,  Тургайская,  Московская  и  т.д.).  Подобные  номинации  вызваны 
стремлением  дать  наименование  образовавшейся  улице,  т.е.  отражают  творчество  авторов 
названия и позволяют судить о стремлении разнообразить языковую картину улиц. 
Также  при  классификации  годонимов  в  лексико-семантическом  плане  их  можно 
разделить на следующие группы: 
1. Годонимы, содержащие в своем составе антропонимы; 
2. Годонимы, содержащие в своем составе фитонимы; 
3. Годонимы, содержащие в своем составе зоонимы; 
4. Годонимы, содержащие в своем составе этнонимы. 
Рассмотрим каждую группу в отдельности. 
1.  Годонимы,  содержащие  в  своем  составе  антропонимы.  Как  мы  ранее  упомянули, 
большую  часть  годонимов  включают  антропонимы:  107  лексических  единиц  (44,5%). 
Например: ул. Шакшак Жанибека (г. Аркалык), ул. Павловой (поселок Новый), ул. Джамбула 
(поселок Родина), ул. Аубакирова (с. Аңғар) и др. 
2. Годонимы, содержащие в своем составе фитонимы. Представлен единично (0,41%): 
ул. Малиновая (поселок Ақбидай). 
3.  Годонимы,  содержащие  в  своем  составе  зоонимы.  Такие  годонимы  встречаются 
также очень редко. В нашем случае, мы обнаружили всего 1 лексическую единицу (0,41%): 
ул. Қараторғай (с. Жаңақала). 
4.  Годонимы,  содержащие  в  своем  составе  этнонимы.  Эти  годонимы  получили 
названия  различных  казахских  ру  (1,25%).  Например:  ул.  Тоңаша  (с.  Қайыңды),  ул. 
Құлымбет (с. Қайыңды), ул. Шайхы (с. Қайыңды). 
Большая часть годонимов г. Аркалыка на русском языке (около 57,1 %): ул. Целинная, 
ул.  Московская,  ул.  Заречная,  ул.  Центральная,  ул.  40  лет  Победы  и  другие,  а  остальные  – 
казахские  названия  (42,9%):  ул.  Бейбітшілік,  ул.  Қызыл-Жұлдыз,  перекресток  Қайнар, 
перекресток Жастар и другие. 
Отсюда  следует,  что  проведенный  нами  лексико-семантический  анализ  классов 
топонимов Костанайской области на примере годонимов г. Аркалыка как элементов единой 
топонимической  системы  показал,  что  географические  названия  содержат  сведения  о 
культуре  и  быте  народа,  проживающего  на  данной  территории.  Большая  часть  названий 
антропоцентрична,  и  по  сравнению  с  другими  видами  онимов  топонимы  тесно 
соприкасаются  с  микромиром  (с  самим  человеком).  Они  содержат  наиболее  полную 
языковую  и  фоновую  информацию  о  каких-либо  исторических,  социальных,  культурных 
событиях  в  жизни  народа  –  носителя  языка.  Рассмотрение  топонимов  территории 

98 
 
Костанайской  области  как  единой  системы  в  едином  лексико-семантическом  аспекте 
показало, что они отражают в себе: 
-  историю региона (края);  
-  географические условия, в частности, большой объем названий различных водных и 
ландшафтных объектов; 
-  активную  и  созидательную  деятельность  человека,  что  наиболее  ярко  отразилось  в 
названиях улиц и т. д. 
В структурно-грамматические особенности годонимов г. Аркалыка рассматриваются их 
способы  образования,  проводится  структурный  анализ,  выявляются  продуктивные 
словообразовательные модели. 
Годонимы составляют лексемы с топоосновами различной языковой принадлежности – 
славянской  (русской)  и  тюркской  (казахской).  Однако  большую  их  часть  составляют 
единицы славянского (русского) происхождения – около 137 ед. (57,1 %).  
Казахским  топонимическим  типом  доминирует  морфологический  способ  в  его 
аффиксальной  разновидности  (-тық,  -гер,  -іс,  -шілік,  -ды  и  др.).  Например:  ул.  Достық,  от 
каз.яз.  «дос»  -  друг,  «-тық»  -  аффикс,  т.е.  с  помощью  суффикса  образуется  новое  слово 
«дружба»  (с.  Фурманов);  ул.  Тыңгерлер,  от  каз.яз.  «тың»  -  целина,  «-гер»  -  суффикс,  с 
помощью  суффикса  «гер»  образовалось  новое  слово  «целинник»,  «-лер»  -  окончание 
мн.числа (с. Фурманов); ул. Жеңіс, от каз.яз. «жең» -победи, «-іс» - суффикс, с помощью его 
образуется  новое  слово  «победа»  (с.  Фурманов);  ул.  Бейбітшілік,  от  каз.яз.  «бейбіт»  - 
мирный,  «шілік»  -  суффикс,  с  помощью  его  образуется  слово  «мир»  (с.  Қайыңды);  ул. 
Боранды, от каз.яз. «боран» - буря, «-ды» - суффикс, образовалось новое слово «бурный» (с. 
Молодежный). 
Рассматривая русскую языковую принадлежность годонимов, составляющие около 137 
ед.  (57,1%),  имеют  следующие  особенности.  Морфологический  анализ  показал,  что  самой 
распространенной  частью  речи,  используемой  для  образования  топонимов,  является  имя 
прилагательное  –  около  96  ед.  (40  %):  ул.  Набережная  (с.  Целинный),  ул.  Степная  (с. 
Үштөбе),  ул.  Новая  (с.  Молодежный),  ул.  Комсомольская  (с.  Мирный),  ул.  Школьная  (с. 
Матросов), ул. Целинная (с. Көктау), ул. Восточный (с. Жаңақала). 
Малочисленны  группы  существительных,  участвующие  в  топообразовании, 
представлены в основном именами собственными  – личными именами, фамилиями (25 ед., 
10,4 %):ул. Ленина  (с.  Целинный),ул. Гагарина  (с. Көктау),  ул. Конкишева  (с. Жаңақала),  ул. 
Комарова  (поселок  Нефтебаза).  Также  малочисленна  группа  топонимов,  образованных  от 
нарицательных  существительных  (9  ед.,  3,8%):  ул.  Мира  (с.  Восточный),  ул.  Дружба  (с. 
Аңғар), ул. Космонавтов (поселок Родина) и другие. 
Рассмотрение  компонентного  состава  годонимов  двух  языковых  принадлежностей 
свидетельствует  о  том,  что  большую  часть  представляют  однословные  номинации  –  228 
единиц, или 95 % всех исследованных годонимов. Они подразделяются на: 
-  однокорневые  (21  ед.,  9,2%):  ул.  Абай  (с.  Целинный),  ул.  Жаңа  (с.  Фурманов),  ул. 
Шайхы (с. Қайыңды), ул. Мира (с. Восточный), ул. Наурыз (поселок Родина) и другие. 
-  производные  (207  ед.,  90,7  %):  ул.  Молодежное  (г.  Аркалык),  ул.  Октябрьская 
(поселок  Новый),  ул.  Пятилетка  (с.  Ақбидай),  ул.  Интернациональная  (с.  Ашутасты),  ул. 
Животноводческая (с. Ашутасты), ул. Боранды (с. Молодежный) и другие. 
Составные топонимы представлены двухсловными и трехсловными единицами (12 ед., 
5%):  ул.  Шакшак  Жанибека  (г.  Аркалык),  ул.  8  марта  (г.  Аркалык),  ул.  Жауке  Батыр  (г. 
Аркалык),  ул.  Кейки  Батыра  (поселок  Новый),  ул.  60  лет  Казахстана  (с.  Ашутасты)  и 
другие.  
Следует  отметить,  что  словообразовательный  аспект  занимает  подчиненное  место  в 
топонимии,  главными  же  являются  экстралингвистические  связи  и  отношения  объектов. 
Словообразовательный  процесс  определяется  как  внешними,  социально-экономическими  и 
историческими  факторами,  так  и  внутренними.  Специфику  годонимов  указанной  нами 
территории  не  только  с  точки  зрения  семантики,  но  и  ее  структурных  и 

99 
 
словообразовательных  типов,  безусловно,  определил  комплекс  природно-климатических  и 
историко-социальных факторов. 
Морфологический  анализ  показал,  что  самой  распространенной  частью  речи, 
используемой для образования годонимов, является имя прилагательное. 
Рассмотрение компонентного состава годонимов свидетельствует о том, что большую 

жүктеу/скачать 2,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: