ӨНДІРІСТІК-ТЕХНИКАЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ ТАРИХНАМАСЫ

Қазақстандағы инженер-техникалық интеллигенцияның әлеуметтік даму тарихнамасын саны, құрамы, зерттелу деңгейіне байланысты бірнеше кезеңдер мен сатыларға бөліп қарастыруға болады.

Бірінші - маркстік-лениндік ұстанымдарға, таптық көзқарасқа негізделген кеңестік кезең;

Екінші – қазіргі кезең; Отандық тарихнамада инженер-техникалық интеллигенцияның әлеуметтік даму тарихын теориялық-методологиялық ұстанымдар тұрғысында жаңаша зерделеуге қолайлы мүмкіндіктер туып отыр. Сондықтан тарих ғылымында инженер-техникалық интеллигенцияның әлеуметтік даму тарихнамасын зерттеу ғылымға жаңа серпін береді.

Осы уақытқа дейін интеллигенция тарихына арналған еңбектерде инженер-техникалық интеллигенцияның әлеуметтік дамуы тарихнамасы бір жүйеге келтіріліп, сараланбаған.

Мәселенің тарихнамасының бірінші кеңестік кезеңін үш сатыға бөліп қарастыруға болады.

1930 жылы саяси қайраткер Т. Рысқұловтың «Түрксіб» атты кітапшасында «Түрксіб құрылысына жергілікті ұлт өкілдерін тарту мәселесіне тоқталады. Түрксіб біткеннен кейін де, онда жұмысшы кадрларын даярлау маңызды мәселе екендігін көтере отырып, бұл жұмыстың өз дәрежесінде жүргізілмей отырғандығына реніш білдіреді» [345].

М. Шоқайдың өндірістегі ұлттық мамандар жайлы «Туркестан под Властью советов» деп аталатын еңбегінде «Риддер заводында мыс, қорғасын, қалайы өндіріледі. Соңғы уақытта завод аумағында алтын да табылды. Заводтағы барлық жұмысшылар мен қызметкерлердің барлығы 2.800 адамды құраса, оның ішінде 370-і қазақтар. Тек бір жұмысшы-қазақ маманданғандардың санатында, сонда барлық қалғандары жай жұмысшылар немесе дәлірек айтқанда - қара жұмыскерлер. Завод жанында маманданған жұмысшылар дайындайтын фабрика-завод мектептері болғанымен, онда қазақ тілін білетін оқытушылардың жоқ болуына байланысты, қазақтарға рұқсат етілуі қиын. Заводқа жіберілген қазақ жастары фабрика-завод мектептерін аяқтағаннан кейін, қара жұмыскерлер қатарына қабылданады. Бірдей маманданған орыс және қазақ жұмысшылары бірдей жалақы алмайды: орыстар көп, қазақтар аз алады» деп қазақ мамандарына деген жанашырлық сезімін білдіріп, ұлттық теңсіздіктің сақталып отырғандын айтады. М. Шоқай қазақтар елді басқаруға кеңінен қатысуда деген өтірікке ашынады [164, 370-373 б.].

А. Хавин «Перемещение промышленности на Восток должно повлечь создание на Востоке новых очагов формирования инженерно-технических кадров, в особенности национальных. Но из этого следует, указал т. Сталин, что старых очагов формирования инженерно-технических сил уже недостаточно, что необходимо создать целую сеть новых очагов на Урале, в Сибири и Средней Азии» деп атап көрсетіп, жұмысшы табының өз өндірістік-техникалық интеллигенциясы болу керек деген көзқарасты қолдайтындығын білдіреді [315].

1930-шы жылдары жарық көрген экономикалық-статистикалық, анықтамалықта, журналдарда жарық көрген публицистикалық, ғылыми-көпшілік кең көлемдегі еңбектер мен «Народное хозяйство Казахстана», «Революция и национальности», «Большевик Казахстана» журналдарында жарық көре бастады. Мақалаларда республиканың индустриалдық дамуының маңызды көрсеткіші, ескі сарқыншақтарды жойып, өнеркәсіпке еңбекші қазақтарды тартылуында деп қарастырылып, фактілік материалдарының кең ауқымдылығымен құнды болып есептеледі. Онда бірінші бесжылдық жылдары жергілікті ұлт өкілдерінен жұмысшылдардың, инженер-техникалық қызметкерлердің және қызметкерлердің едәуір бөлігі қалыптасты. Олардың үлестік салмағы әсіресе бірінші бесжылдық жылдары артып, 1926 жылғы 19,8 пайызға қарағанда, 1932 жылы 36,5 пайызға, 1935 жылы 43 пайызға жетті деген қорытынды жасалды [346, 239, 126 б.]. Ф. Работалов «Болшевик Казахстана» журналында жарық көрген мақаласында «Өлкеде индустрияландырудың тез қарқынмен дамуы жаңа инженер-техникалық күштерге деген сұранысты қажет етті. 1931 жылы өнеркәсіпке қосымша қажетті инженер-техникалық қызметкерлер 549 адамды құрайтындығын, ал 1931 жылғы 1 қаңтардағы мәлімет бойынша олардың 218 адам ғана екендігін айтады. Ал 1931 жылдың соңында инженер-техникалық қызметкерлер бар-жоғы 232 адамға жеткен. Әрине мұндай көрсеткіш өнеркәсіп, құрылыс жоспарын орындауға, сапасына кері әсерін тигізді» [193, 40-41 б.].

1920-30 жылдары біз қарастырып отырған мәселе төңірегінде арнайы зерттеу жүргізбесе де біраз мәлімет Г. Березаның кадрларға байланысты еңбегіне кіріпті. Ол Қазақстандағы кадрларға деген сұраныстың 1929/30 жылдары жоғары екендігін оның ішінде өнеркәсіпке әртүрлі мамандықтағы 2261 инженерлердің керектігін айтады [185, 20-21 б.]. Инженер мамандармен толықтырудың қайнар көзі қазір РСФР мен басқа республикалардың тез арада жоғары оқу орындарын бітірген мамандармен қамтамасыз етілу қажеттігін де деп атап көрсетеді.

Осы пікірдің растығын 1932 жылы 13-18 қаңтарда өткен ВКП (б) Қазақ Өлкелік Комитетінің Кеңейтілген Пленумы қарарларында қарастырылғандығын аңғарамыз. «...18. Қарағандыны басшы және техникалық кадрлармен қамтамасыз ету мақсатында партияның Орталық Комитетінің алдына байырғы көмірлі аудандардан (Донбасс және басқалар) Қарағандыға ең шешуші учаскелерге жұмысқа жіберу үшін басшы және инженер-техник қызметкерлерді мобилизациялау туралы мәселе қойылсын.

...24 Пленум Донбасстың пролетарлық көмегін – шахта құрал-жабдықтарын тиеген эшелондармен бірге 400 маман жұмысшы мен инженер-техник қызметкер жіберген көмегін лениндік ұлт саясатының дәйектілікпен жүзеге асыруының үлгісі ретінде қанағаттанғандықпен бағалай отырып, байырғы көмір бассейндерінің барлық партия ұйымдарынан олардың өз тарапынан Қарағандыға пролетарлық көмекті күшейтулерін сұрайды.

25 Өлкелік комитеттің пленумы Қарағандының партия, кәсіподақ және шаруашылық ұйымдарына байырғы бассейндерден келген кадрларды дұрыс пайдалануды және оларға қажетті өндірістік, тұрмыстық жағдайлар жасауды ерекше тапсырады» [309, 156-157 б.]. Біз пленум материалдары деректік негіз ретінде саналатындықтан, кадр мәселесінде сырттан көмекке келген мамандарды лениндік ұлт саясатының үлгісі деп асыра бағалағандығын байқаймыз.

1935 жылғы 22 қазандағы КСРО Орталық Атқару Комитетінің ҚАКСР-ның 15 жылындағы Кенестік, шаруашылық және мәдени құрылысы жөніндегі №73 қаулысында «мал мамандары, агрономдар, инженерлерден ұлттық кадрлардың өсіп келе жатқандығы атап көрсетілген» [347, 141 б.]. Осы қаулыда «Халыққа білім беру саласы мен мамандарды даярлау» жөнінде б) қазақтардан мамандар даярлауды күшейтіп, маманданған білікті зоотехниктер, мал дәрігерлері, агрономдарды даярлауға да ерекше көңіл бөлу қажеттігі көрсетілген. Құжаттар мемлекет тарапынан ұлттық мамандарды даярлауға көңіл бөліп отырғандығын дәлелдейді [347, 146 б.].

1936 жылы «Қазақстан өнеркәсібіндегі мамандардың ұлттық құрамы» атты жарық көрген еңбекте 1927-1935 жылдардағы Қазақстан өнеркәсібіндегі жұмысшылар мен қызметкерлердің саны, ұлттық құрамы, оның ішінде қазақтардың үлес салмағы жайлы мәлімет берілген [348].

Екінші сатысы 1930-шы жылдардың соңы мен 1950-ші жылдардың соңына дейінгі аралықты қамтып, көрнекті ұлттық интеллигенция өкілдері қуғын-сүргінге ұшырап, олардың аты, еңбектерін атауға тиым салынып, зерттеу жұмыстарына қатаң партиялық-мемлекеттік бақылау орнықты. Сондықтан да 1940-шы жылдары инженер-техникалық интеллигенцияның әлеуметтік дамуы жайлы жарық көрген еңбектер аз болды.

1945 жылы «Большевик Казахстана» журналындағы «О социалистической индустриализации Казахстана» деп аталатын мақалада ұлттық кадрлардың қалыптасуын жіктей отырып, Ұлы Қазан төңкерісіне дейін бірде-бір инженер-қазақ болмады. Қазір халық шарашылығының әртүрлі салаларында кеңестік жоғары оқу орындарында даярланған, еңбекшілер арасынан шыққан 10 мыңнан астам мамандар бар. Ұлттық жұмысшы табы мен өндірістік-техникалық интеллигенцияның тез қарқынмен осылай артуы, мемлекеттің оларды даярлауды өз мойнына алып, олар әрбір қадамында сталиндік қамқорлықты сезеді деп жазады [349, 34-35 б.]. Идеологиялық өктемдіктен аса алмаған мақаладан мамандар даярлау мемлекеттің арқасында шешілді деген түсінік қалыптасты.

1950-ші жылдары Х.З. Ақназаров интеллигенция қатарын толықтырудың, халық шаруашылығының барлық салаларының басшы кадрларын қалыптастырудағы мықты күш - партия, кеңестер, кәсіподақ, комсомол және тағы басқа қоғамдық ұйымдар деп топшылайды [2, 11 б.].

Автор интеллигенцияның кәсіби құрамында өзгерістер болғандығын, соның көрнекті өкілдерінің бірі – инженер-техникалық кадрлар болып саналатындығын зерделейді [2, 12 б.].

Кеңестік тарихнамада Шығыс халықтарының даму жолында капиталистік емес даму жолы таңдалды деген концепция қалыптасты. Сондықтан ғалым-экономистер П. М. Алампиев[211], С. А. Нейштадт[212], С.Б. Бәйішев [132] еңбектерінде индустрияландырудың, мәдени революцияның дамуы мәселерімен қатар ұлттық өндірістік-техникалық мамандардың қалыптасуы жайлы да қарастырылды. Олар Қазақстанда ұлттық өндіріс мамандарының қалыптасуы Кеңестер Одағы халықтарының арасындағы экономикалық теңсіздіктің жойылуымен байланысты деп атап көрсетеді.

1958 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясының баспасынан Орта Азия мен Қазақстанның социализм дәуіріндегі тарихына арналған бірлескен ғылыми сессия өткізіліп, оның материалдары жинақ ретінде жарық көрді. Онда көптеген ғалымдар баяндама жасап, ғылыми ойларын ортаға салды. С.Б. Бәйішев «Закономерности и особенности социалистического строительства в республиках Средней Азии и Казахстане» деген тақырыптағы баяндамасында социалистік индустрияландыру, мәдени революяцияның жүзеге асуы нәтижесінде саны жағынан көп ұлттық жұмысшы табы мен, өзіміздің жеке өндірістік-техникалық интеллигенцияның қалыптасу мәселесі шешілді деген тұжырым жасайды [350, 232 б.]. С.Б. Бәйішев Орта Азия мен Қазақстанның халық шаруашылығын дамыту үшін тек алғашқы бесжылдық жылдары мыңдаған жоғары маманданған орыс жұмысшылары мен инженер-техникалық қызметкерлері келіп, социалистік өнеркәсіпті дамытуға, ұлттық жұмысшы табы мен ұлттық өндірістік-техникалық интеллигенция кадрларын даярлау ісінде көмекке келді деп саралайды [350, 234 б.]. С.Б. Бәйішевтың пікірімен Б.Н. Әбішева ойлары үйлесіп жатыр. Осы сессияда баяндама жасаған ғалымдардың бірі – Б.Н. Әбішева да «Қазақстанның өте артта қалған жағдайында, әсіресе өнеркәсіптік дамуы жағынан және республикада социалистік индустрияландыруды жүзеге асыру үшін шешуші рөл атқаратын ұлттық жұмысшы табы мен инженерлік-техникалық интеллигенциясы жоқтың қасы болып отырған кезеңде социалистік индустрияландыруды жүргізу үшін Одақтың өнеркәсіп аудандарының жұмысшы табы, әсіресе орыс жұмысшы табының көмегі үлкен рөл атқарды деген көзқарасын білдіреді.

Социалистік индустриализация негізінде 1917 жылы Қазақстан өнеркәсібіндегі инженер-техникалық қызметкерлер арасында небәрі 14 қазақ болса, 1932 жыл мен 1937 жылдар арасында республиканың жоғары оқу орындары мен техникумдары 13 мың мамандарды шығарса, оның тең жартысына жуығын қазақтар құрады деген мәліметтерді келтіреді [350, 296-297 б.].

Осы сессияда жарыссөзге қатысқан ғалымдардың бірі – А.Н. Нүсіпбеков егер бірінші бесжылдықтың қарсаңында Қазақстандағы барлық жұмысшылар мен қызметкерлер саны 170 мыңды құраса, бесжылдықтың соңында оның саны 605 мыңға жеткендігін, 1937 жылы – 700 мың, ал 1939 жылы – 820, 6 мың адамға жеткенін соғыс қарсаңындағы бесжылдық жылдары республикадағы жұмысшылар мен қызметкерлер 1926 жылмен салыстырғанда 5 есе артқанын айтады.

Сонымен соғыс қарсаңындағы бесжылдық жылдары республикадағы жұмысшылар мен қызметкерлер 1926 жылмен салыстырғанда 5 есе артқандығын айтады.

Республика өнеркәсіп орындарын топтап және онда қамтылған жұмысшылар қызметкерлер осы кезеңдегі өнеркәсіп кадрларының шоғырланғанын білдіреді дейді. Арнайы есеп бойынша 1936 жылдың 1 қаңтарында жұмысшылары 1000 адамнан асатын өнеркәсіп орындарының 5,2 пайыз құрап, ондағы жұмысшылар саны 37, 2 пайызға жеткендігін үлкен табыс ретінде бағалады

Бірінші және екінші бесжылдық жылдары Қазақстанның жұмысшылары мен қызметкерлерінің құрамында елеулі құрылымдық өзгерістер болғандығын айтып, халық шаруашылығының негізгі салаларында: өнеркәсіпте, транспортта, құрылыста және байланыстағы жұмысшылар мен қызметкерлер саны 1928 жылы - 37 пайызды, 1932 жылы - 41 пайыз, 1936 жылы - 45 пайыз құрап отырғандығын деректер арқылы дәлелдейді [350, 405 б.].

Инженер-техникалық интеллигенцияның әлеуметтік дамуы тарихнамасында Ғ. Әбішевтің еңбегінің де өзіндік орны бар. Ғалым 1950-ші жылдарың соңында жазған еңбегінде Отан соғысы күндерінде Қазақстан интеллигенциясының қатары жаңа шығармашылық күштермен толықты деп пайымдайды. Республикаға эвакуцияланған өнеркәсіп орындарымен бірге өндірістік интеллигенцияның үлкен тобының қатарында – талантты инженерлер, конструктолар бар екендігін жазады. Автордың мұның Қазақстанның халық шаруашылығының барлық салаларын көтеруге үлкен ықпал етті деген көзқарасын аңғарамыз [267, 99 б.].

Сонымен біз қарастырып отырған мәселенің осы кезеңде өндірістің, өнеркәсіптің, мәдени революцияның дамуымен байланысты маркстік-лениндік методологияға негізделді деп қорытынды жасауға болады.

Үшінші сатысына 1950-ші жылдардың соңынан бастап, 1980-ші жылдардың соңына дейінгі кезеңде жарық көрген еңбектер жатады.

Бұл аралықта зерттеу тақырыптарының аясы кеңейіп, олардың деректік базалары артты, мұрағат материалдарын пайдалануға кең мүмкіндік туып, тарихнамалық еңбектер де жарық көре бастады. Алайда 1960-шы жылдардың басында әлі де болса мемлекет тарапынан қойылатын талап, цензура өз күшінде болды. 1960-шы жылдардың бірінші жартысында профессор М.С. Жүнісовтің басшылық етуімен жарық көрген еңбектердің бірінде «сол кезеңде республиканың халық шаруашылығында жоғары және орта арнаулы білімі бар 260 мың мамандардың қамтылғанын, оның ішінде республиканың инженер-техникалық қызметкерлерінің 5 мыңнан астамы қазақ инженерлер мен техниктері» екендігі жайлы мәлімет келтіреді. Еңбекте 1960 жылдардың басындағы инженер-техникалық мамандардың ұлттық құрамы жайлы біраз мағлұмат бар [137, 169 б.].

Ж. Қарағұсов 1960 жылы жарық көрген еңбегінде «Қазақ халқы жұмысшы мен шаруа қатарынан шыққан мыңдаған инженерлер мен техниктер, дәрігерлер, агрономдар, зоотехниктер, мұғалімдер, ғылым, әдебиет және өнер қызметкерлерін тәрбиелеп өсірді деп тұжырымдайды. Орта Азия ұлттық республикалары мен Қазақстанда социализмнің жеңісі арқасында көптеген кеңестік ұлттық интеллигенция кадрлары құрылды. Бұрын артта қалған ұлт аймақтары дамыған елдердің тұрақты, риясыз көмегіне арқа сүйесе, қазір социализм құрылысына капитализмге соқпай өтуінің арқасында нәтижеге жетіп отыр», - деп саралайды [3, 5 б.]. Қазақстан өнеркәсібі инженер-техникалық кадрлармен үнемі толығып, 1938 жылы халық шаруашылығы 2625 инженерлермен қамтылса, олардың саны 1940 жылы 4200-ге жетті. Өнеркәсіп орындарында 7,2 мың орта арнаулы білімі бар техниктер еңбек етті. Олардың негізгі бөлігі қазақ техникалық интеллигенциясы Коммунистік партияның көреген саясатының арқасында тәрбиеленді деп пайымдап, ресми методология сарынымен жазылса да, фактілік деректерінің шынайылығы мәселені зерттеуге үлкен ықпал етті [3, 62 б.].

1964 жылы зерттеуші Р. Меликова 1929 жылдың соңында Қазақстан халық шаруашылығында 280 мың жұмысшылар мен қызметкерлер жұмыс істесе, оның 90 мыңы өнеркәсіп, транспорт және құрылыста істеді (оның 35 пайызын қазақтар) құрады. Жергілікті ұлт өкілдерінен шыққан инженер-техникалық қызметкерлердің әлеуметтік топтары әлдеқайда артты. Егер де ескі Қазақстанда инженер-қазақтар болмаса, бірінші бесжылдықтың соңында инженер-қызметкерлер арасында қазақтардың үлестік салмағы: көмір өнеркәсібінде – 20 пайызды, мұнай өнеркәсібінде - 20,4, тау-кен өнеркәсібінде – 30,3 пайызды құрады деген мұрағат құжаттарын ұсынады [331, 220 б.]. Автор мұрағат құжаттарындағы материалдарды ұсынғанмен ресми методологиядан аса алмаған. Әрі біз ұлттық мамандардың қатарын орталық теңестіруге тырысқаны. Орталықтың өктемдігімен жүргізілген саясаттан кеңестік отаршылдықтың одан әрі жалғасқандығын аңғардық.

Осы жылы жарық көрген ғылыми мақаласында ғалым Э. Елшібеков те лениндік ұлт саясатының арқасында кеңестік республикаларда көптеген маманданған ұлттық жұмысшылар мен қызметкерлер пайда болды. Егер де 1927 жылы Қазақстандағы жұмысшылар мен қызметкерлер арасында қазақтар 66 мыңды ғана құраса, 1934 жылы 244 мыңға жетті. Осы кезеңде жұмысшылар мен қызметкерлер арасындағы қазақтардың үлестік салмағы 30- 40 пайызға жетті.

1937 жылы Қазақ ССР-інде 700 мың жұмысшылар мен қызметкерлер болса, оның 40 пайызын қазақтар құрады. Қазақстанды индустриализациялау қазақ ауылындағы патриархалдық-феодалдық қатынасты жоюда, республиканың алып өндіргіш күштерін игеруде, халықтың экономикалық және мәдени деңгейін көтеруде, қазақ жұмысшы табы мен техникалық интеллигенциясының қалыптасуында шешуші рөл атқарды деп негіздейді [351,352, 235 б.]. Автор техникалық интеллигенцияның қалыптасуына индустриализациялау ықпал еткенін дәйектей алды.

Кеңестік тарихнамада сталиндік өктемдіктен босап, жаңа идеологиялық концепциялардың келуіне, ғылыми дәлелдердің орын алуына әкелді. Сондай еңбектердің қатарына М.Қ. Қозыбаевтың 1964 жылы жарық көрген «Компартия Казахстана в период Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.) монографиясын жатқызуға болады. Онда соғысқа дейін жергілікті халық есебінен жұмысшы табы мен өндірістік-техникалық интеллигенция қалыптасты деген қорытынды жасайды [268, 16 б.]. Соғыс қарсаңында республикада 210 мың жұмысшылар мен 12 мың инженер-техникалық қызметкерлер болғандығы жайлы мәлімет келтіреді. Соғыс жылдарында маманданған кадрларды даярлауда Қазақстанға эвакуацияланған жоғары және орта арнаулы оқу орындары үлкен көмек көрсеткендігін жазады. Москва тау-кен институтының оқытушы-профессорлар ұжымы Қарағанды көмір бассейнінің дамуының кешенді мәселелерін шешуге қатысса, Москва ветеринарлық институты ірі маман К.И. Скрябиннің басшылығымен Солтүстік Қазақстан облысының колхоздарына көрсеткен көмегі жайлы жазады. Мұрағат материалдарын саралай отырып, соғыстың ең ауыр кезеңінде батыс магистралдарынан эвакуацияланған теміржолшылардың республикаға келуі кадр мәселесін шешуде үлкен маңызға ие болғандығына көңіл бөледі. Түрксібтегі 1064 инженердің 517-нің елдің батыс магистралдарында жұмыс істегендерін айтады. Біз автордың соғыс жылдары инженер-техникалық кадрлардың қатары эвакуацияланған кадрлармен толықты деген көзқарасымен толық келісеміз. Ал село кадрларының толығуы жастар мен әйелдер есебінен жүрді деген көзқарасы шындыққа сәйкес келеді [268, 221 б.].

1966 жылы А.Н. Нүсіпбековтің монографиясында кеңестік кезеңдегі республикадағы маман жұмысшылардың қалыптасуы, даярлау жолдарына тоқтала отырып, ұлттық мамандармен толықтыру, кәсіби даярлығы жайлы атап өтеді [264].

Егер төңкеріске дейін Қазақстан өнеркәсіп орындарындағы инженер-техниктер арасында қазақтар жоқ болса, 1929 жылдың 1 қаңтарында олардың үлестік салмағы - 3 пайыз, ал 1933 жылдың 1 қаңтарында – 8,4 пайыз құрап отыр деген деректер келтіреді. 1968-ші жылдары өнеркәсіп тарихы жайлы жарық көрген еңбектердің бірі - Н. Киікбаевтыкі. Ұлттық жұмысшы табы мен инженер-техникалық интеллигенцияның пайда болуы, олардың қазақ ұлтының құрамындағы үлестік салмағының артуына, қоғамдық дамудың шешуші саласы болып саналатын өнеркәсіп өндірісіндегі теңсіздікті нақты жоюдың айқын көрінісі болды деген ой қорытады [352, 142-143б.]. Әрине бұл көрсеткіш теңсіздікті жоюдың жарқын көрінісі бола алмайды, автордың сол кезеңдегі ресми орныққан теорияға қарсы келе алмағандығын аңғарамыз.

Қазақстанда индустриялизацияны өнеркәсіп жұмысшы кадрлары мен инженер-техникалық интеллигенциясы жоқ шаруалар елінде бастау қиындық әкелді деп саралайды Н. Киікбаев. Бұл қиындық ұлы орыс халқы мен еліміздің басқа халықтарының бауырлас көмегі арқылы шешілді. Москва, Ленинград және Кеңестер Одағының басқа өнеркәсіптік қалалары жүздеген маманданған жұмысшыларды, инженерлерді, техниктерді жіберді. Тек қана 1931 жылы Қазақ ССР-іне Ленинград тұрақты жұмысқа 545 инженер-техник қызметкерлерді; 500 Москва метрополитенінің алдыңғы қатарлы екпінділері Балқаш мыс қорыту заводының құрылысында еңбек етті. Қарағандыға көмектесу үшін Кеңестік Украина тұрақты жұмысқа 400 маманданған жұмысшылар мен инженер-техникалық қызметкерлерді жіберді деген мұрағат құжаттарын ұсынады [352, 130-137 б.]. Демек, автор инженер-техникалық қызметкерлердің қатары соғысқа дейінгі бесжылдық жылдары жоғары және орта арнаулы оқу орындарымен қатар, сырттан келген мамандар арқылы толықты деген де пікір білдіреді. Қазақстанда индустриализациялану барысында ұлттық инженер-техникалық интеллигенция қалыптасты деген ойын ортаға салады [352, 137-141 б. ].

С.Б. Нұрмұхамедов, В.К. Савосько, Р.Б. Сүлейменовтың ұжымдық зерттеуінде Қазақстан өнеркәсібіндегі ұлттық мамандардың қалыптасуының әр қырлары жөнінде нақты баға берілген [353, 142-143 б.].

Қазақстандық тарихнамалық зерттеулер қатарында 1960-шы жылдары жарық көрген Г.Ф. Дахшлейгер еңбегін ерекше айтқан жөн. Қазақстан тарихнамасында қазақ кеңестік интеллигенциясының қалыптасуын мәдени құрылыс тарихымен байланысты қарастырған [4, 94-95 б.].

Зерттеушілер О.М. Малыбаев [133], Н.Н. Дауылбаев [278], Д.А. Шаймұханов [354], А. Иваненко [355], Т.Т. Мұстафин [356], Ш. Құсанова [357] еңбектерінен Қарағанды қаласы, Қазақстандағы социалистік өнеркәсіпті құрудың КСРО-ғы үшінші Қарағанды көмір бассейні тарихына арналып, партияның ұлт саясатының тарихи тәжіріибесіне арналса да, тарихи материалдары өндірістік-техникалық интеллигенцияның ұлттық құрамы, тұрмысы, еңбек жағдайы жайлы біраз мәлімет алуға болады.

О.М. Малыбаев Қарағанды көмір бассейні соғыс жылдары инженер-техникалық қызметкерлермен едәуір толыққандығын дәлелдеді. Еліміздің үшінші көмір базасы болып есептелетін Қарағанды көмір бассейнін зерттеуге көптеген геолог-барлаушылармен қатар З.П. Семенова, Б.Л. Афанасьев, Л.И. Циг, Л.П. Жебенов, П.И. Кирюхин, Н.С. Ермоленко, С.П. Гридина, М.Ф. Дашко, А.П. Выходцев, А.А. Костоливцев сияқты инженерлердің еңбек еткендігі жөнінде мәлімет береді. Зерттеуші еңбегінен мемлекеттің берілген тапсырмасын орындау олар үшін міндетті болғандығын көреміз.

Қарағанды көмір бассейнінде тәжірибе алмасу үшін жұмысшылар мен инженерлер бригадаларын іссапарларға жіберу дәстүрге айналды. Осы жөнінде О.М. Малыбаев 1934 жылы Донбасқа жіберілген осындай топ донецкілік шахтерлардың алдыңғы қатарлы іс-тәжірибелерімен таныса отырып, Серго Орджоникидзеге хат жолдады.

КСРО Халық Комиссарлар Кеңесінің қаулысына сәйкес Қарағандыға Донбасстан 3200 маманданған тау-кен жұмысшылары мен 2000 жұмысшылар шахта құрылысына, 45 инженер-техникалық қызметкердің жіберілгендігі жайлы мұрағат құжаттарын ұсынады [133, 252 б.]. Республиканың көмір өнеркәсібі кәсіпорындары инженер-техникалық қызметкерлермен бұрынғыдан да жақсырақ толыға түсті деген қорытынды жасайды. Егер 1931 жылдың басында барлық бассейнде 3-ақ инженер мен, 4 техник болса, 1948-1950 жылдары Қарағанды көмір бассейніне 200 тау-кен инженері мен 600-ден аса тау-кен техниктері келгендігі жайлы деректерді береді [133, 255 б.]. Біз автордың инженер-техникалық интеллигенцияның әлеуметтік даму тарихнамасындағы «даму эволюциясы» теориясын байқаймыз. Әрине еңбек ресми методологиядан аса алмаса да, тарихнамада алар орны бар.

Егер соғысқа дейін 98 инженерлер мен 86 техниктер болса, 1943 жылы олардың саны 853-ке жетіп, оның 483-і инженерлер мен 370-і техниктерге жеткендігі жайлы фактілік материалдарды ұсынады [133, 252 б.].

1926 жылғы бүкілодақтық халық санағы мәліметі бойынша Қазақстанда 20,3 мың адам инженер-техникалық қызметкерлер, педагогтар, дәрігерлер болса, оның небәрі 2,5 мыңы қазақтар болды. 1936 жылы осы қызметкерлер қатары 63 мың адамға жетіп, оның 18,8 мыңы қазақтар, яғни 29,5% -ын құрады.

Соғысқа дейінгі бесжылдықтарда Қарағанды көмір бассейнінде ірі шахтерлер ұжымы құрылып, қазақ өндірістік-техникалық интеллигенциясы пайда болды. Көмір өнеркәсібіндегі ұлттық өндірістік-техникалық интеллигенцияның қалыптасуы кеңестік Қарағанды құрылысының негізгі жетістіктерінің бірі болғандығын көрсетеді [133, 244 б.].

Д.А. Шаймұханов кәсіпорындарға жас мамандардың келуімен байланысты, қажетті тәжірибе жинақтаған соң, оларды жауапты қызметтерге жоғарылатып, мәселен, Қазақ металлургия заводында 1950 жылы 26 жас осындай басшылық қызметтерге жіберілгенін жазады [354, 45 б.].

Ғалым Ш. Кұсанова еңбегі еңбекшілердің бұқаралық ұйымдастыру жұмыстарына партиялық басшылыққа арналып, ресми методология тұрғысында жазылғанымен, мұрағат құжаттарымен өте құнды мәліметтерді келтіруімен ерекшеленеді. Еңбек тоқырау кезеңінде жазылғанымен тарихнамада инженер-техникалық мамандардың қатарын толықтыру, әлеуметтік дамуы тарихнамасында да өзіндік орны бар. Ш. Кұсанованың көзқарасы инженер-техникалық мамандардың қатарын еліміздің орталық аудандарынан, одақтас республикалардан келген мамандармен толықтырды деген алдында көрсетілген авторлардың көзқарастарымен сәйкес келеді. Ш. Құсанова 1927 жылдың қыркүйегінде Орталық Ресейден Түрксіб құрылысына 100 адам, 1931 жылы Ленинградтан Қазақстан республикасына тұрақты жұмыс істеу үшін 545 инженер-техникалық қызметкерлер келді. Ал, Кеңестік Украинадан Қарағандыға 400 маманданған жұмысшылар мен инженер-техникалық қызметкерлер, Москва метрополитенінің алдыңғы қатарлы екпінділері Балқаш мыс қорыту зауыты құрылысына келді деген мәліметтерді келтіреді [357, 102 б.]. Автор кәсіби білікті мамандар даярлауда партия және кәсіподақ ұйымдары Маркс пен Энгельс нұсқауларын негізге алды деп қорытындылайды.

Республиканың индустриалдық аудандарының бірі болып саналатын Шығыс Қазақстанда электрификациялау тарихын кешенді түрде зерттеуге үлес қосқан зерттеушілер 1970 жылдары С.Б. Нұрмұхамедов, Н.Г. Пан, Ю.И. Романовтар кең көлемдегі деректерді пайдалана отырып, Алтай өңіріндегі энергетика саласын дамытудың лениндік міндеттері орындалды деп пайымдайды. Шығыс Қазақстанның ұлттық энергетика кадрларын қалыптастыруда, демографиялық көрсеткіштерге өзгерістер жасауда үлкен рөл атқарды деп зерделейді. Бірақ авторлар энергетик-инженер кадрлардың қалыптасу процесін зерттеуге жете көңіл бөлмеген [358]. Еңбек ресми методология тұрғысында жазылғанымен, кейбір ой тұжырымдарының тарихнамада алар орны бар екендігіне көзіміз жетті.

Теміржолшы кадрлардың қалыптасу тарихын зерттеген М.Х. Асылбеков өте құнды, аз зерттелген деректерді ғылыми айналымға тұңғыш рет енгізе отырып, Қазақстандағы теміржол жұмысшылары мен инженер-техникалық қызметкерлерінің саны жөнінде салиқалы ой түйеді [335].

1970-ші жылдардың басында жарық көрген А. Игенбаев, А.Х. Хасенов, А.Л. Прокофьев, И.А. Ибрагимов, А. Ержановтардың зерттеу еңбегінде де Қазақстандағы ғылыми-техникалық, инженер-техникалық қызметкерлердің саны өскендігі туралы мәліметтер кездеседі [359]. Қазақстан өнеркәсібі тарихын зерттеуші ғалымдардың бірі А. Игенбаев мұрағат деректерінің негізінде Қазақстанды индустриаландыруда соғысқа дейінгі бесжылдықтарда ұлттық техникалық интеллигенция кадрларын қалыптастыруға көңіл бөлінгендігіне назар аударады. Республикада социалистік индустриаландыру жылдары өндірістік-техникалық интеллигенцияның үлкен тобы өсті. 1940 жылы республиканың халық шаруашылығының әртүрлі салаларында 11, 4 мың инженерлер мен техниктер еңбек етті деген деректерді келтіреді [359, 127 б.].

1974 жылы жарық көрген А. Ержановтың еңбегінде инженер-техникалық интеллигенцияның санының артқандығы жайлы фактілер келтірілген. Ол 1959 жылы республикада 85,3 мың жоғары және орта арнаулы білімі бар инженерлер мен техниктердің еңбек етіп жатқандығын айтып, жоғары білікті мамандардың бұрынғыдан да көп дайындалып жатқандығына назар аударған еді. Мамандардың толығуы жоғары және орта арнаулы оқу орындары арқылы жүзеге асып жатыр деген көзқарасын көрсетеді [359, 56 б.].

Б.Н. Әбішеваның еңбегінің де өндірістік-техникалық интеллигенцияның әлеуметтік тарихнамасында алатын өзіндік орны бар. Автор 1950-ші жылдардың соңы мен 1960-шы жылдарың басында ой еңбегі мен дене еңбегі арасындағы айырмашылықтардың азая бастағанын, жұмысшылар мен инженер-техникалық қызметкерлер арасындағы білім деңгейі мен жалпы мәдениеті арасындағы айырмашылықтардың жойылу процесі интенсивті түрде жүріп жатыр деген көзқарасын білдіреді [275, 120-121 б.].

Қазақстан халқының әлеуметтік таптық құрылымын зерттеген ғалымдардың бірі М. Әженов 1975 жылы жарық көрген еңбегінде 1930-шы жылдардың екінші жартысынан бастап, Қазақстанның әлеуметтік құрылымы жұмысшылар мен шаруалардан тұратын екі тапқа және әлеуметтік топ-интеллигенцияға жіктелетіндігін алға тартады. Соған орай екі тап пен бір әлеуметтік топтың санын және олардың толығу көздерін, құрамындағы өзгерістерді қарастыруды автор мақсат етіп қойған. Еңбекте социалистік құрылыстың артықшылықтары ғана дәріптеліп, интеллигенцияның, оның ішінде инженер-техникалық интеллигенцияның ұлттық құрамындағы, сан және сапа жағынан артуындағы келеңсіз құбылыстардан айналып өткен. Автордың мәліметі бойынша 1939 жылмен салыстырғанда 1969 жылға дейінгі 30 жыл ішінде интеллигенция саны 24, 3 пайызға артқандығын көрсетеді [142].

Қазақстан өндірістік-техникалық интеллигенцияның әлеуметтік дамуы мәселесі отандық тарихты кешенді түрде зерттеу мәселесімен байланысты қарастырылды. Кеңестік дәуірдің 1970-1980 жылдары кеңестік қоғамның әлеуметтік-таптық құрылымы жайлы көптеген зерттеулер жарық көріп, онда кеңестік қоғамдағы таптар мен әлеуметтік топтар талданды. Осы ретте В.С. Семенов, М.Н. Руткевич, Н.А. Аитов және тағы басқа ғалымдардың еңбектерін атауға болады. Әлеуметтік құрылымға арналған зерттеулерде идеологиялық бағыттылық үстемдік еткендіктен, зерттеушілерге әлеуметтік-таптық құрылым жөнінде жан-жақты талдау жасауға сол кезеңнің ғылыми талабы мүмкіндік бермеді. Біз қарастырып отырған мәселені зерттеушілер КОКП ОК-нің бағдарламалық құжаттарына сүйене отырып, кеңес қоғамы екі туыс, бауырлас таптан – жұмысшылар мен колхозшы шаруалардан және әлеуметтік топ – интеллигенциядан тұрады деп тұжырымдады. Халықтың қалған топтары қарауымыздағылар (иждевенцы) деп есептелді. Сондықтан инженер-техникалық интеллигенцияның әлеуметтік даму тарихы осы тұрғыда зерттелді. 1980-ші жылдары әлеуметтанушылар кеңес қоғамы жоғарыда көрсетілген таптармен шектелмейтіндігін түсініп, қоғамда жұмысшы табына да, колхозшы шаруаларға да, интеллигенцияға да жатпайтын басқа да әлеуметтік топтардың бар екендігін түсіне бастады.

«История индустриализации Казахской ССР» зерттеу еңбекте 1931 жылы қазанда Қарағандыға еріктілердің өз ынтасымен Хрустальское кен басқармасынан жіберілгендігін жазылып, 1931 жылы Донбасстан 500 еріктілер, 1932 жылы жазда құрамында 300 адамы бар үшінші топтың, кейінірек үшінші толқынымен 400 маманданған жұмысшылар мен инженер-техник қызметкерлердің келгендігі жайлы дерек берілген [360, 245 б.]. Тарихнамада өндірістік-техникалық интеллигенцияның қатары еріктілер арқылы да толықты деп негізделген.

Қазақстан инженер-техникалық интеллигенциясының әр түрлі тарихи кезеңдердегі даму ерекшеліктері мен құрамы алдағы тарауларда көрсетілген Ж. Қарағұсовтың, Р.Б. Сүлейменовтың, К.Ж. Жаманбаевтың, А. Қанапиннің, Ш.Ю. Тастановтың, т.б. еңбектерінде көрініс тапты. Авторлардың барлығы дерлік интеллигенцияның толығу көздері жоғары және орта арнаулы оқу орындарында даярлануын жатқызады. Олар кеңес өкіметінің жоғары және орта арнаулы оқу орындарында жетістіктеріне көңіл бөлді. Сол кезеңдегі ресми идеологияға сәйкес зерттеушілер интеллигенция санының артуына ешқандай жағдай кедергі келтірген жоқ, керісінше барынша қолайлы жағдай туғызды деп есептеді. 1920-1930 жылдардағы әлеуметтік дамуы жайлы кең мәлімет бермеді, тіптем 1940-50-ші жылдары жеке басқа табынушылықтың, «жылымық жылдарының», тоталитарлық басқару жүйесінің инженер-техникалық интеллигенцияға тигізген әсері жайлы зерттеушілер орныққан саяси ұстанымдарға сәйкес еш нәрсе айтпауға тырысты. Дегенмен де, кеңестік дәуір тарихын зерттеген ғалымдар Қазақстан инженер-техникалық интеллигенциясының саны мен құрамындағы өзгерістер жайлы көптеген дерек көздерін ғылыми айналымға тартты. Сондықтан бұл еңбектер құнды болып саналады.

Кеңестік дәуірдегі әлеуметтік құрылымдағы таптар мен топтардың дамуын зерттеген ғалымдар К.Ж. Жаманбаев [281] Қазақстан интеллигенциясының дамуын кезеңдерге бөлуде жоғары оқу орындарының артуымен байланысты қарастырса, Р.Б. Сүлейменов [5, 196-197 б.] еңбегінде елде жүрген мәдени процестердің ерекшеліктерін басшылыққа алуды ұсынады. Авторлар сол кезеңдегі орныққан теориялық ұстанымға сәйкес әрекет етіп, одан артық объективті талдау жасай алмады. Уақыт талабы солай еді. Өндірістік-техникалық интеллигенция қатарының өндірістен қол үзбей еңбек ете отырып, жұмысшылар мен колхозшылардың орта арнаулы және жоғары оқу орындарына түсіп білім алуымен де толықты деген концепциясын ұсынады. 1936 жылы Қарағандының жұмысшылары мен қызметкерлерінің өндірістен қол үзбей оқып жатқандардың саны тау-кен техникумында 200 адам, кен училищесінде 400, мамандықты жетілдіру институында 163, десятниктер курстарында да оқып жатқандардың бар екендіктерін жазады.

Алдыңғы қатарлы еңбек етіп, практиктерден Қарағандыдағы өндірістен қол үзбей жалпы және техникалық білімдердің негізін алып, туысқан республикалардың жоғары оқу орындарына жіберілгендердің қатарында Бахтығали Маулетовтың, Файзулла Серғазин, Бағымбек Спатаев, Абылқас Сағыновтардың бар екендігін саралайды.

1970-ші жылдардың соңында зерттеуші Ю.И. Романов инженер-энергетиктердің санының артып, оның ұлттық құрамындағы қазақтардың үлестік салмағының артуына Қазақстанға келген кадрлардың географиясының кеңеюі едәуір әсер етті деген көзқарасты көрсетеді. 1967 жылы энергетика құрылысы саласы бойынша инженер-техникалық қызметкерлер құрамындағы қазақтардың бар жоғы – 5,1 пайызды құрағандығын, ал электр энергетикасының дамуы осы саладағы инженер-техникалық қызметкерлердің сан жағынан артуына ықпал еткендігін, 1960-1970 жылдары олардың саны 4,3 есе артты деген тарихи деректерді келтіреді.

Ю.И. Романов 1960-шы жылдардағы энергетика кадрларының сан жағынан артуы, өнеркәсіптегі өнеркәсіп-өндіріс персоналының үлестік салмағының артуына әкелді деген пікірге келеді [337, 248-249 б.]. Мамандардың сан жағынан ғана емес, сапалық құрамында да едәуір өзгерістер болғандығын саралайды. Зерттеуші техникалық прогрестің инженер-техникалық қызметкерлердің үлестік салмағының артуына үлес қосты деген көзқарасын білдіреді. 1960 жылы инженер-техникалық қызметкерлердің үлестік салмағы 15,1 пайызды құраса, 1965 жылы -16,6, 1970 жылы ол 20,5 пайызға жеткендігін көрсетеді. Инженер-техниктердің құрамы сан жағынан емес сапа жағынан артты деген қорытынды жасайды [337, 251 б.].

1930-шы жылдардағы техникалық мамандардың қатары өзге республикалардан келген мамандармен толыққандығы жөніндегі деректерді Ш.Ю. Тастанов ұсынып, 1934 жылы Ресейдің түрлі халық комиссарлары республикаға 34 инженерді тұрақты жұмыстарға жібергендігін жазады [273, 81 б.].

Ғылыми-техникалық революцияның кеңінен қанат жаюы кезеңінде жоғары маманданған инженер-техникалық кадрларға деген сұраныс едәуір артқандығын саралаған М.Қ. Қойгелдиев «Мұның негізгі себебі интеллектуалдық еңбектің рөлінің артуы мен оның ауқымының одан әрі кеңеюіне, ең алдымен мамандардың сан және сапа жағынан өсуінде деп түсіндіреді. 1959-1970 жж. аралығында республикадағы қант заводтарындағы инженер-техникалық қызметкерлер саны 390 адамға артты, немесе 27,2% деп көрсетеді. Заводтардың инженер-техникалық қызметкерлерінің жалпы санына шаққанда жоғары және орта арнаулы білімділер 68,47% деген мұрағат құжаттары негізінде деректер келтіреді [361, 23-24 б.].

1980-ші жылдардың соңына қарай тұңғыш рет демограф ғалым Ә.Ғалиев 1897-1926 жж. халық санақтарының қорытындыларына негізделген, республика халқының ұлттық, әлеуметтік, мамандардың құрамына арналған диссертациясын қорғады. Бұл зерттеудің жаңалығы сонда, Қазақстан халқының этнодемографиялық ерекшеліктері, географиясы, әлеуметтік құрылымы мен мамандардың құрамы зерттелген [362].

1980-ші жылы ғалым Х.М. Мадановтың Қазақстандағы аграрлық саясатты жүзеге асырудағы Компартияның қызметіне арналған монографиялық еңбегі жарық көрді. Автор 1950-ші жылдардың соңында 1960-шы жылдардың басында өзінің білімін, тәжірибесін республиканың химия өндірісі өнімін одан әрі кеңейтуге арнаған кадрлардың құрамында инженерлер мен техниктер артып келеді деп тұжырымдайды [288, 122 б.]. 1961-1966 жж. химия өнеркәсібіндегі жұмысшылар мен инженер-техник қызметкерлер екі есеге жуық артты деген фактілерді келтіреді [288, 123].

Интеллигенция тарихнамасында елеулі еңбек сіңірген ғалым В.К. Янулов 1960-шы жылдардың соңына дейін Қазақстан интеллигенциясы тарихын зерттеу мәдени құрылыс мәселелерімен ғана байланысты қарастырылғандығын ескертеді [363, 100 б.].

Д.И. Дулатованың тарихнамалық еңбектерінде революцияға дейінгі Қазақстан тарихы мәселелерімен қатар, өнеркәсіп орындарының пайда болуы, патша өкіметінің қоныс аудару саясатының халықтың әлеуметтік құрылымына тигізген ерекшеліктері көрсетілген [364].

Тоқырау заманындағы зерттеулер сол кезде орныққан ережелерге, саяси ұстанымдарға, теориялық қағидаларға қарсы келе алмады. Уақыт, заман талабы оны көтермеді. Дегенмен де ғылыми зерттеулерде социалистік идеяларға сәйкес келмейтін ойлар әр жерден байқалып жатты. Сондықтан бұл еңбектер теориялық және методологиялық негіздік бағасын ешбір жоймақ емес.