Бағдарламасы бойынша шығарылып отыр Қалдыбаев Ә. Қ- 24 Мен апамның баласымын / Роман. Астана: Фолиант

Осы сәт көзімді жапқан қан арасынан етекте ұшып келе жатқан апам мен әпкемді көрдім.

Екеуі Шәкен екеуміз тұрған қияға сүрініп-қабынып зорға жетті.

Қызыл-жоса қан болып тұрған мені көргенде екеуінің естері шығып кетті.

– Ойбай-ау, бұл не сұмдық?! Сүйегің аман ба? Бір жерің кеткен жоқ па?

– Апыр-ай, құдай сақтаған екен!

– Апа, мен домалағанда тастан озып кеттім! Тастан адам жылдам домалайды екен.

– Қойшы, құрысын!

–Ия, сөйтті. Артында домалап бара жатқан тас бір тасқа тиіп секіріп, Алданыштың басына тиер-тимес болып өтті. Тигенде... Құрысын...

– Тіпә-тіпә! Жеті күлше құдайы!

– Айналайын құдайым-ау, не,жазығымыз бар еді?

– Бұл бала – бетіне қараған бес тасым менің. Пәленің бетін аулақ қыла көр, ақ құдай!

Әпкем мен апам өстіп зар қақты.

Сол сәт мен өзімнің мүшкіл халімді ұмытып, екеуін қатты аяп кеттім. Мен үшін бұлар өлімге дайын!

Мұндай пәлеге ендігәрі ұрынбаспын деп едім сонда, міне, енді мынау болды.

Жазым, әрине. Дегенмен, шығасысына - иесі басшы. Маған екі жағдайда да шамшылдығым зиянын тигізді. Бірінде Шәкеннің тасы, екіншісінде Вованың аты озғанына төзгім келмеді. Жоқ бұл болмайды екен. Асылы, аспаған-саспаған жөн шығар.

Апам мен әпкеме қайғы жұтқыза бергенім жетер. Тегі, үлкеннің тілін алу керек.

Түннің бір уағында дәл жанымыздан Лашынның ырылдағаны естілді.

– Тәйт әрі, қара басқан ба? - деп зекіді әпкем.

– Әміржан келді ғой, - деді апам.

– Қалайсыңдар, тоңған жоқсыңдар ма?

– Жоқ. Өзің ше, қорыққан жоқсың ба? Қасыңдағы кім?

– Қайдан қорыққан Лашын барда. Сонда да абай болсын деп, Базаркүлді ертіп алдым.

Базаркүлдің есімін естісімен жүрегім бір аунап түскендей болды. Қыз алдында шоңқиып отыру қандай бақытсыздық еді десеңші!

Базаркүл – ерекше қыз!

Әттең!..

Әпкем бір көмбеш нан, бір кесе кілегей, бір шәугім шай, бір көрпе алып келіпті.

Лашын бізді танымай, айбат қылып ырылдағанына ыңғайсызданды білем, арсалаңдап еркелеп, менің сұлқ жатқан аяғымды басарман болып өңмеңдеп жақындай берген, апам:

– Мынау қайтеді-ей, баланың аяғын ауыртар ма екен? Бар, жоғал! - деп ұрсып тастады.

Қарауыз өзіне қайта-қайта дауыс көтергенге ренжіп, дүрдиіп тұрып қалды.

Әй, Лашын-ай, түсінбейсің ғой, түсінсең, менің аяғымның сынып қалғанын білсең, біреу оны басып ауыртпақ болып жатса, сен де ашуланар едің. Білемін, сен әуелі мені ренжітпек болған адамды аямайсың, қауып аласың. Сен енді сіркесі су көтере алмай тұрған адамдарға ренжімегін. Менің аяғым жазылмай, шыбын жандарын қоярға жер таппайды бұл екі мұңлық енді. Азапқа салдым мен біздің үйдің ішінің бәрін.

Апам шәугімді шоққа қойып, әпкем орамал жайып, нан турай бастады.

Екеуі осындай тірлікпен алаң болып жатқанда Базаркүл оң құлағыма:

– Аяғың ауыра ма, Алданыш? -деп сыбырлады.

– Ия, сынып қалды.

– Қап, оқудан қалатын болдың-ау!

– Қайдам, жазылатын шығар.

–Жазылады, әрине. Жазылған соң келесің оқуға. Сен қашан келсең де үлгересің.

– Кім біледі?

– Мен білемін. Сен біздің кластағы ең жақсы оқу... оқушы... баласың!

– Базаркүл, рас айтасың ба?

• 
  Рас айтам.
  

– Алданыш!..

– Базаркүл!..

Біз енді не айтарымызды білмей қалдық

Құдай жарылқап сөзге апам араласты:

– Алданыштың аяғы, құдай қаласа, бас-аяғы бір айдың ар жақ-бер жағында жазылады. Сынық жыл санайды. Әлдеш (біздің үйдің адамдары, мені осылай атайды. Шіркін, біздің қазақ жанама ат қоюға қандай шебер! Қараңдаршы Шәкеннің шын аты Шаһарбек, Ізбаланы Здән, Бағдагүлді Бағдаш, Бекежанды Бекен дейміз бәріміз) он төртте. Сынған сүйегі он төрт күнде ілігеді. Ар жағында, немене, бала тұрып кетеді. Жарайды, бұл әңгімені қоя тұрайық шай ішейік.

Әпкем шай жасап жіберіпті.

– Ал, екеулерің шай ішіңдер, біз қайтайық - деп орнынан тұрды.

– Қайтыңдар.

– Тоңып қалмаңдар, отты аямай жағыңдар.

– Жағамыз. Алаң болма, бара бер.

– Базаркүл, жүр. Лашын, кә!

– Алданыш, тез кел, ертең кел, - деді Базаркүл.

– Қайтіп келем, аяғым сынық

– Келесің, әкеледі.

– Ия, сөйтеді, барамын.

Әпкемдер кеткен соң қоңылтақсып қорқа бастадым.

Бұл маң – шүйкедей кемпір мен шоңқиып отырып қалған бала тұрмақ ер адам қорқарлық жер. Дәл іргемізде ішіне қараңғылық тұнған қой қора, есік-терезесі жоқ орны үңірейген Өмірбек қойшының үйі тұр. Аяқ жағымыз қалың қорыс. Одан әрідегі арсиған-арсиған адыр басындағы басаттар етегіндегі бөктерді баса-көктеп төне түседі. Желке тұсымыз – күнгей бет – тас атаулысы түгел қап- қара болып күйіп кеткен ұзын-ұзын жыра. Биік төбелердің басындағы обалар, үлкен-үлкен тастар құбыжық болып сүлбеленеді, үрей, ызғырық шашып құйқаны шымырлатады.

Апам отты өшірмей, маздатып жағып отыр.

Саршатамыз аяқталып, түн суыта бастаған кез емес пе, от жаққан жағымыз жылып, тыс жағымыз тоңазып отырмыз. Апам әпкем әкелген шапанды маған жауып, етегін қымтап қойды, өзін ұмытқан.

Бір қауым уақыт өткен соң апам:

– Ұйықта, балам. Көзің кішкене ілінсе, жақсы болады, таң да атып қалады, — деп менің оң тіземе басын қойып қисайды.

Көз ілу қайда-а-а!

Сонау жоғарғы Шатыртөбе үстінен қып-қызыл жалқық жайпақ табақ көтеріле берді. Сөйтті де жалқық сөніп, ай бейнеленіп, сүттей болып ағарып шыға келді. Ай бетінен төгілген ақ сәуле түн түнегін тіліп, төңірек қылаң тартты.

Аспанда шүпірлеген майда моншақ – жұлдыз таққан алып белбеу – Құсжолы созылып жатыр. Мың сан жұлдыз жымың қағады.

Дәл осы түнгідей сәулелі ай, жарық жұлдыз бұдан бұрын да болмаған шығар бұл дүниеде, кейін де болмас.

Дүние қандай ғажап едің!

Қимас сезім қылаң бергені несі?

Е-е, пәле аяқта екен ғой. Аяқ жазылса, жақсы, жазылмаса, мына тәтті түн, әдемі әлем ғайып болады. Жоқ олар емес, мен ғайып боламын. Бұл дүниеге адамдар келеді, кетеді, аспан мен жер тұра береді. Кербұлақтың тау-тасын кердеңдеп басқан қара бала жалғыз мен емес, олар бұрын да болған, алдағы уақытта да болады.

Мен – көптің бірімін, ал, мына әлем – жалғыз әрі мәңгі. Адам – бұл дүниеге қонақ, мен — сол қонақтың бірімін. Ендеше мен бұл дүниеге көбірек қонақ болуым – өмір сүруім керек. Оған мына сынып жатқан аяқ қырсық қылмай ма? Бұл жазылар ма екен өзі?.. Қой, жазылады... Кім біледі, қара саннан сынған оңай ма? Жағдай қиын, мына дүниеге қонақ болуым тоқтауы-өмірім үзілуі мүмкін.

Тілім - тасқа!

Мен өлмейін, өлсем, көрге менен бұрын мына бүрісіп жатқан анам, жаңағы артына жалтақ-жалтақ қарай-қарай кеткен әпкем түседі. Айналайын а құдай, көмектесе көр! Мен баламын ғой. Маған аяқ ауадай қажет. Мен жүгіріп ойнауым, қадалып оқуым керек. Өстіп шоқиып отырып қалсам, не шойнаңдаған ақсақ болсам, апам мен жездемнің үміті үзіліп, арманы кесіледі. Әрине, әпкем де, ағам да, іні-қарындастарым да менің жақсы адам болғанымды қалайды, алайда, апам мен жездемнің жөні бөлек, олардың менен күтері – көп.

Мен өмір сүруім керек!

Мен — апамның арманымын. Апамның есіл-дерті – мен жігіт болсам, әйел алсам, үй болсам, сөйтіп Ыдырыс ағамның түтінін қайта түтетсем.

Нағашы ағам Әлдижан үйленіп, апам арманына жеткен. Бірақ соғыс құрғыр әбден титықтатып жіберген екен, ағам көпке бармай қайтыс болып, апам сорлап қалды. Бір апам емес, бәріміз қайғы жұтып, қан құстық.

Әлдижан ағамның өлімі маған жан шошырлық қорқынышты түстей елестейді. Ағамның анасын қимай, оң емшегін оң қолының уысына қысып жатып көз жұмғанын, саусақтары бүріскен күйі тас болып қатып қалып, оны әпкемдердің зорға жазғанын мен "Шаншар атай" хикаятымда жазғанмын.

Содан кейінгі менің есімде қалғаны — жеңгемнің қан сорғалаған беті. Байы өліп, шерменде болып қалған жас қатынның бетіне қол салғанын, бұл алғаш рет көруім еді, қазаға қайғырудың мына сұмдық көрінісі төбе шашымды тік тұрғызды.

Кім қалай жібергенін қайдам, Шәкен екеуміз көр басына барыппыз.

Оралған ақ киізден ақым аузына сырғып түсіп бара жатқан ақ кебін киген Әлдижан ағамның мәйітіне көзім түсіп кетіп, еңіреп жылап жібердім. Шәкен: "Қой. Әлдеш! Жаман болады", — деп құшақтай алды. Өзі де жылап тұр. Үлкендер шу ете қалды: "Балаларды әрі тартыңдар! Кім жолатып жүр бұларды мұнда?!"

Біреу Шәкен екеумізді дереу топтан жетектеп алып шығып, көрден алыстатып тастады.

Өлік шыққан үй жетіскен бе, бәріміз көпке дейін еңсеміз түсіп, езіліп жүрдік. Сынық көңіл, жарымжан болып қалдық. Жылап-сықтауда есеп жоқ. Апам, әпкем, жеңгем келгенге де, кеткенге де көз жасын төгеді. Бұл адамдар қызық көбісі жылаған болып дауыс шығарады, көздері құрғақ. Өтірік. Құры әшейін апамдарды жылату үшін келетін сияқты біздің үйге. Шын жаны күйіп, қабырғасы қайыспаған соң өлікке барып, емешейі езілген болып өтірік азан-қазан қылудың қажеті қанша екен?!

Бәріміз енді-енді ес жиып, ертеңгі шайды ішіп отырмыз.

Алдымыз дастарханнан шеттей бастағанбыз.

– Әлдижанның түбіне жеткен Тасқайнардың суы, - деді әпкем көкірегі қарс айырылып.

– Қалайша? — деп елең ете қалды апам.

– Әлдижан ес-түсін білмей жығылды ғой. Содан келесі күні ертеңгілік басын сәл көтеріп, маған біртүрлі қимай қарады да ақырын былай деді: "Әпке, маған пәле Тасқайнардан жабысты. Шөлдеп келіп ішіп едім, суы тастай екен, шекемнен өтіп, қара табаныма жетті. Соғыстан өзі құрып келген денсаулықты бүлдірді". Айтқаны рас болды. Суалып қалғыр, Тасқайнар, сорлатып тынды.

– Ол пәленің суы сондай суық екенін қалай байқамады екен байғұс бала. Қап-қап! —деді апам аһ ұрып.

Әңгіме бұдан әрі өрбіген жоқ

Ауыл алдындағы саздың ортан беліндегі аумағы бір қора қойдың орнындай ойдым жерді алып жатқан Тасқайнар бір ғажап. Жан-жағы шылқылдаған саз батпақ ортасында үлкендігі төрт қанат үйдей тас жатыр. Кәдімгі бір біреу мына әдемі сазға әдейі тіккен үй тас болып қатып калған дерсің. Үй тастың дәл төбесінде кішкене астаудай шұңқыр бар. Шұңқырдың дәл ортасындағы көзден мөлдір су қайнап шығып жатады. Қой тастың бір бүйірі адам шығарлық жайпақтау. Жұрт сонымен астауға жақындап, мөлдір суды ожаумен ыдысқа құйып алады. Мойныңды созып еңкейіп суық суды қылқылдатып жұтуға да болады.

Талай-талай қой тастың төбесіне шығып, суын қаншама рет қанып ішкен Тасқайнар Әлдижан ағамның ажалына себепші болыпты.

Шәкен екеуміз үн-түнсіз Тасқайнар қайдасың, деп тартып отырдық. Алда Шәкен, соңында мен саз батпаққа тасталған тастарды секектеп басып, Тасқайнардың ернеуіне жақындадық. Көзден шымырлап шыққан су астау бетін сәл-пәл дірілдетіп, мөлдір моншақтар ернеуден асып, төмен қарай домалап жатыр.

Неге екенін қайдам, мен Тасқайнарға етбеттей үңілдім. Астау ішіндегі мөлдір су түбінде Әлдижан ағамның сұлбасы тербетіліп, маған қадала қарап жақындап келеді.

Зәрем кетті.

Құлындағы дауысым құраққа ұшты.

– Аға-а!

Қой тастан сырғып түсіп безе жөнелдім. Былайырақ шығып артыма қарадым.

Шәкен тұр қой тастың үстінде серейіп.

– Әлдеш, не болды? Неден қорықтың?

– Қайнардың түбінде Әлдижан ағам жатыр.

Шәкен қарқылдап күлді.

– Ол-суға түскен өз бейнең ғой. Міне, кел, қара. Еңкейіп, үңілсем, менің бейнем де көрінеді.

– Жоқ бармаймын. Тасқайнарға мен енді қайтып өмір бақи жоламаймын.

– Неге?

– Әлдижан ағамды өлтірген — Тасқайнар.

– Неге қоямын, солай. Жаңа әпкем айтты ғой.

– Апам жаны қиналған соң айтып отыр.

– Мейлі. Айттым ғой, Тасқайнардың ішінде Әлдижан ағам жатыр. Сен қала бер, мен кеттім.

Шәкен Тасқайнарға төніп, ішіне түсермен болып еңкейе берді де бері қарай тұра жүгірді.

– Алданыш, шынында, анда ағам жатыр.

Екеуміз жарыса жөнелдік.

Былайырақ ұзап шыға таңданыстық:

– Шәкен, шынымен көрдің бе?

– Шынымен көрдім.

– Апамдарға айтамыз ба?

– Қой. Апамдарды жылатып қайтеміз?

– Жарайды, айтпасақ айтпайық.

Шәкен екеуміз біраз уақыт ала бұртып жүрдік.

Мен Тасқайнарды шындап жек көріп кеттім, алыстан айналып жүретін болдым.

Сөйтіп жүргенде біз жоғарғы Барлыбай ауылына көшіп кеттік те Тасқайнар алыста қалды. Мейлі, Әлдижан ағамның ажалына себепші болған, Тасқайнар, мен сені қайтейін?!

Тірі адам тірлігін істейді. Бірте-бірте келімді-кетімді кісі азайды. Бәрімізді еңсе езер ауыр ойлар басқан, бір-бірімізді аяйтын жасқаншақ өмір басталған. Әр адам қайғыны әртүрлі көтереді екен. Өйткені, өліктің адамдарға салар салмағы әртүрлі.

Әлдижан ағамның өлімі, сөз бар ма, алдымен, апама, одан соң әпкеме қатты батты. "Атамды атсаң, ат, құдай, ботамды атпа!" — деп бұрынғылар тегін айтты дейсің бе?! Апамның жалғыз ұлы жер жастанып, әпкемнің жалғыз бауыры жалпасынан түсті ғой. Екеуінің еңірегенде етегі жасқа толды.

Әлдижан ағамның өлімі тағы бір адамды керемет есеңгіретеді екен. Ол кісі — ағамның жесірі. Қазір ол жеңгемнің түрі-түсі есімде жоқ Шудың Ақсу деп аталатын алыс ауылынан болатын ол. Қойшы әкесі Жайсаң жайлауына келгенде ағаммен кезігіп, келін болып түскен.

Алғаны өлген әйелдің күні құрысын! Қазақ ұғымында ол — жаңа босағаға құт болып емес, жұт болып келген. Байының басын жұтқан жалмауыз. Бұл ауыр сөз оған айтылар-айтылмас, қаралы қатын мұны өзі-ақ өзегі өртене сезінеді, беті күйіп жүреді. Шыдағандары байының жылын күтеді, шыдамағандары төркінін табады. Күйеу інің жылын күткен әйел — құдайға қараған, айналайын, күтпегені — имансыз, жүзі қара. Менің жеңгем осы екеуінің қайсысы, мен оны білмеймін. Ол кезде мен оны түсінерлік жасқа жетпегенмін.

Бар болғаны мына бір жай есімде қалып қойыпты.

Шілде айы. Біздің есіктің алдындағы жездемнің есімімен аталатын, яғни Қалқабайдың құйына шомылып, әбден шаршап келсем, үйде жеңгемнен басқа ешкім жоқ екен. Терезе тұмшаланған, үй іші тастай қараңғы. Есікті ашқан заматта жеңгемнің:

– Келдің бе, тетелес, — деген даусы шықты төсек жақтан.

– Келдім. Апам қайда?

– Әпкемдікінде.

Жеңгемнің даусында діріл бар ма, қалай?!

– Тетелес, бері келші.

Мен шырттай қараңғы үйде түк көре алмай, бірдеңеге соғысып қалармын деп жасқаншақтап, екі қолымды алға созып, жеңгемнің төсегіне жақындай бердім.

Жеңгем де екі қолын созған екен, алақанымыз айқасып қалды. Жеңгем мені жерден жұлып алып, түкпір жаққа бір-ақ атып ұрды.

Бұл — мен емес, Әлдижан ағам жататын жер. Ағам жоқ өлген. Жүрегім зу етіп тас төбеме шықты. Тұрып кетпек болып бұлқындым, жеңгем тас қылып құшақтап алған, жібермейді. Лезде тұла бойым от боп күйіп өртеніп барамын. Жеңгемнің ыстық жұмсақ алақаны тиген жерін тітіркендіріп, төмен қарай жылжи берді. Зәрем зәр түбіне кетіп, жаным атқақтап аузымнан шығып барады.

– Уһ... Қарағым-ай, бала екенсің ғой! Мен — қарабет!.. Сен мені кешір! —Жеңгем ә дегенде егіліп жылап еді, енді өксіп солқылдап жатыр. — Сен неге сонша кеш тудың екенсің?! Ат тұяғын тай басардың ауылы алыс екен. Мен Жібек, сен Сансызбай емес екенбіз. Айналайын, сен әлі-ақ үлкен жігіт боласың. Әлдижан ағаң сияқты жақсы жігіт боласың. Мен ол күнді көре алмаймын, басқалық боламын. Мен апамды да, әпкемді де, басқаларды да сағынармын, бірақ сенің жөнің бөлек. Мен сені ерекше сағынатын боламын. Ағаң өліп, қара жамылып жүргенде қарайлаған, қарағым! Алданыш болғаныңа рахмет! Ойбүй, атыңды атап қойғанымды қара! Мейлі енді. Ағаң өліп, бетім бір күйіп еді, міне, енді екі күйді. Бұдан да өлгенім жақсы!

Мен төсектен секіріп түстім, есікті бетке алдым.

– Тетелес!..

Жеңгемнің бұдан әрі не дегенін естігенім жоқ үйден атқып шығып, құйыға қарай жүгіре жөнелдім.

Жеңгемнің қолы тиген жер от боп күйіп тұр.

Жеңеше, сіздің ғана емес, менің де өлгенім артық.

Жүгіріп аққан бойы келіп, құйыға қойдым да кеттім.

Ағасы өлген адамға өмір сүріп керегі жоқ су түбінде шіриін!

Малту білген пәле екен, тұншығып бара жатқан соң сопаң етіп су бетіне шыға келдім.

Қашан келіп қалғанын, жағада балалар шешініп жатыр. Бәрі шу ете қалды:

– Өй, мынау су перісі ме, немене?

– Пері де емес, жын да емес, Әлдеш қой!

– Бағанадан бері бұл қалайша тұншықпай жатқан су түбінде?

– Мен не дерімді білмедім: есім шығып, есеңгіреген күйдемін.

Менің адам қызығарлығы жоқ бұл халім ешкімнің ойына кіріп-шыққан жоқ бәрі лап беріп, суға қойып-қойып кетті. Демнің арасында құйы беті опыр-топыр болып, кәдімгі суға шомылу деп аталатын кәнігі тірлігіміз басталды.

Бесін әлетінде үйге келсем, апам көңілсіз екен. Түсіне қойдым: жеңгем кетіп қалған. Апам да, мен де ләм-мим дегеніміз жоқ. Нәтижесі осындай болуға тиіс, еске түссе, есеңгіретер бір тірлік еді. Кінәлі-ағамның өлімі. Алла басқа салды, пендесі көнді. Басқа лаж жоқ. Содан ғой, біздің үйдің адамдарының ешқайсысының сол кезде де, кейін де жеңгемді кінәлап сөйлегенін естіген емеспін. Өйткені ол ағамнан бұйырмаған бақытын өзгеден іздеп кетті ғой...

Мен — жездемнің үмітімін.

Менің жездем, жо-жоқ әкем — ұзын бойлы, аққұба адам. Өмірі ұсталық жасаумен келе жатқан оның бітім болмысы — елден ерек. Салалы саусақтарының әрқайсысы анау-мынау адамның білегіндей жуан, алақаны — бұжыр-бұжыр мүйіз. Аяғы онша-мұнша етік шақ келмейтін үлкен. Екі иығына екі кісі мінгендей еңселі, мойны ұзын, шықшыты жұдырықтай, селдір мұртты, қой көзді кісі. Өңінде қандай да бір сұс тұрады. Біз, соғысқа кетіп оралмаған Бекет ағамды санамағанда, бір отбасында үйелмелі-сүйелмелі үш ұл, бес қыз өстік. Бала болған соң бір нәрсені бүлдірмей тұрмайсың, сондайда жездемнің бір қарағаны-ақ жетіп жататын. Біздің қылығымызға сай жаза боларлық сол қарасқа төтеп беру өте қиын еді! Оның қасында әпкемнің жер-жебірімізге жетіп ұрысканы айналайын болатын.

Қазақ — сыншы халық. Адамдардың, әсіресе, балалардың болмыс-бітімін бір жүйеге түсіріп суреттеп, бейнелеп қойғаны ғажап-ақ! Маған, анығырақ айтсам, мен тәрізді балаларға арналған сөзі мынау: басы бақырдай, маңдайы кере қарыс, балпанақтай қара бала.

Мұндай баладан елдің күтері — көп. Содан да мен әркез жақсы болуға тырысар едім.

Осы тұрғыда маған мына бір жай ерекше әсер етіп еді.

Жотадағы қырманнан бидай әкеле жатқанда болды бұл әңгіме.

Мен қара бураға артқан үш қап бидайдың үстінде шоқиып отырмын.

Жездем жаңа ғана қара бураны жолға салып жіберіп, қырман басында қалып қойған.

Қара бура енді асықпайды, бірсыдырғы жүрісінен танбай тартады да отырады.

Оны тоқтату, жолдан шығару — қиын, тіптен мүмкін емес. Барар жерін, соған жетпей үстіндегі зіл батпан жүктен құтыла алмайтынын жақсы білетін есті жануар аял қылуды қаламайды. Қара бураның мұрны мұрындық жыра-жыра кеңсірігінен түк қалдырмаған кетік. Мұрындық бұйда дегеннің не екенін әлдеқашан ұмытқан әбден бас білгі қара бураны қара жолға салып, қамшымен қара борбайдан бір тартсаң болғаны, бір бақырып алып, төрт аяғын ақырын маң-маң басып жүріп береді. Енді оны жылдам, не ақырын жүргіземін деп әуре болмай-ақ қой, үф, тоқпақта, еститінің — бақыру, мейлің таусылып ұрысқын, мейлің, ішқұса болып езіліп біткін, оған бәрібір, жүрісінен айну жоқ. Мұны бәріміз білеміз, білеміз де анда-санда "Айт, шу, жануар!" — деп қойып үстінде екі аяқты салбыратып отыра береміз.

Қара бура — үстіне артылған жүк аумайтын белді жануар. "Кербұлақта" үш түйе бар: қара бура, сары атан, қара атан. Үшеуінің ең қарулысы, үлкені — осы қара бура. Екі атан — жуас, ал, қара бура ашушаң, анау-мынау адамды маңына жолатпайды. Бізді үлкендер үстіне мінгізіп қойған соң қара бурада амал қайсы, жұлып тастайын десе, аузы жетпейді, ашуланып бақыруын көбейткеннен басқа шарасы жоқ "пенде" болады.

Менің қара бураның үстінде жалғыз өзім келе жатқаным бір бұл емес, егін орағы басталғалы бергі тірлігім — осы. Араға екі күн салып, жотаға барып үш қап бидай әкеліп, соны ұн қылып тартып, егіншілерге азыққа жеткізіп береміз. Қырманға жездем боз байталға, мен қара бурага мініп, бірге барамыз. Қайтарда жездеме әйтеуір бір шаруа табылып, мен жалғыз қайтамын. Жотада, жазық жерде ештеңе емес, қара бураның изеңіне әбден көнгенмін, қайта қайдағы- жайдағыны ойлап қиял құсын қалықтатып, рахат күй кешемін. Ал, қайтарда басатқа жақындағанда мазам кетеді.

Көпбай сайының басына іліккенде сонау төменде көкпеңбек болып Кербұлақ өзені жатады. Кербұлақты ел бір-ақ сөзбен "өзен" дейді. Сол "өзен" деген сөзге көктемде қар ерігенде, күзде жаңбыр жауғанда жөңкіп ағатын, ал, жаздай үнсіз жылжып жататын кішкентай тау өзенін ғана емес, соның екі жағындағы қысы-жазы көкпеңбек реңінен бір айнымайтын кең қарын саздарды да, самсаған қалың қамысты қорыстарды да сыйғызып айтар еді. Тіпті өзен дегенде ел суды ғана емес, өзен бойындағы бар тіршілікті сезінер еді.

Жайсаң жотасынан диірменге үш жолмен келуге болады. Төменгісі — жотадан өзенге Сабалақ сайымен түседі, жоғарғысы — Шатыртөбе айналады, ең төтесі — біздің ауыл тұсындағы Көпбай сайымен құлдилайды. Сабалақ және Көпбай сайларындағы жолдарды ел қолмен шапқан. Ешқандай қопарғыш затсыз, тау-тасты қашап, қазып, қия жерлеріне тас қалап тегістеп арба жүретін жол салған. Сабалақ сайындағы жол тегістеу де, Көпбай сайындағы жолдың қиясы, тік өр, ылдиы кеп. Шатыртөбе айналатын жол тегіс, бірақ алыс. Содан да арбалы жолаушы жота мен өзен арасына көбіне Сабалақ сайымен қатынайды, ауыр жүк артқандар Шатыртөбе айналады, атты-түйелілер Көпбай сайымен төтелейді. Рас, Көпбай сайындағы жолмен арба жүре алады, бірақ жотаға шыққанда болмаса, өзенге түсетіндер шанда бір болмаса, бұлай қарай көлік басын бұрмайды.

Міне, мен сол Көпбай сайының басындағы біраз жер қиялап барып құлайтын қасқа жолға таяп келемін. Түйенің өзі биік, оның үстіне теңкиген қап үстінде шоқиып отырған, төмен қарасаң, табаны сонау тереңде жатқан қиямен құл- дайын деп келе жатқан балаға үрейден басқа не жолдас болсын. Зәрем зәр түбіне кете бастады. Үнемі осылай, сай аузына шыққанша қауып-қатер көп. Түйеден түсе қаша алмайсың, тапсырылған шаруа бар. Ылдиға қарай өр ады- мын сақтықпен санап басып келе жатқан қара бураны тоқтату мүмкін емес, жаныңды шүберекке түйіп, екі көзің бақырайып отырудан басқа амал жоқ. Шіркін, осындайда жаныңда адам болғаны қандай жақсы, қара тартып, қорқыныш сейілер еді. Жездем қуып жетсе... Жезде, әке, көрінші көзіме!

Басат басына жете бере қара бура тоқтап, төмен қарап өңкиіп тұрып басын шайқап, мұрнын шуылдатты. Білемін, есті жануар ес алып, күш жиып тұр. Тағы бір білетінім: қара бураға Көпбай сайын өрлеп жотаға шыққаннан гөрі төмен қарай құлдилап түскен ауыр. Бұл түйе деген жануардың тірсегі ұзын, табаны тайпақ Үш қап бидай төмен қарай лықсып дедектетіп тірсегін қияды, жол табанындағы ірілі-ұсақты тас, қып-қызыл құм табанын теседі.

– Айт, шу, жануар!

Қара бура орнынан қозғала берген, жездем сап ете қалды.

– Әлдеш, не, қорқып тұрсың ба? Кел, мінгес!

– Жоқ, қорыққаным жоқ қара бура өзі тоқтады.

– Қара бура біледі қалай түсуді бұл сайдан. Кел, келші, балам.

Жездем екі қолын созып мені түйенің үстінен көтеріп алып, артына бір-ақ отырғызды. Жездемнің қарулы қолы, корқынышты ылдиды қалқалаған кең жауырыны, боз байталдың жерге жақын, жайлы, жаялықтай сауыры көңілімді орнына түсірді.

Қара бура аяғын еппен санап басып кетіп барады.

Жездем, неге екенін қайдам, боз байталды көлденең тартып, қара бурадан көз алмай қадалып қарап тұр. Мен де бір нәрсені күткендей тесіле қалдым. Сол сәт қара бура солтаң етіп алдыңғы оң аяғын көтере беріп сүрініп кетті. Құлақ тесетін ащы даусы шықты. Іле қарулы жануар етбеттеп шөгіп барып тұрып кетті.

– Балам-ай, мен сені қалай аямағанмын?! Қуып жетпесем ғой, қазір қара бураның үстінен ұшып кетпек екенсің. Құрысын, сен ендігәрі бұл басаттан түскенде қара бураның үстінде отырма, түсіп жаяу жүр.

– Қара бура түсірмейді.

– Иә, бұл пәленің сонысы бар. Баланы үстінен жұлып алудан да тайынбайды бұл жаны қиналса. Енді есте болсын. Түйе де, адам да - бәрі де сенен аулақ! Сенен басқа баланы оқытуға жағдай жоқ сен оқы. Оқуың жақсы, қатарыңның алдысың. Осыңнан танба. Сен — менің үміт артқан баламсың.

Мен жорта бұртаң еттім:

– Мен — апамның баласымын.

Жездем кәдімгідей ыңғайсызданып қалды:

– Иә-иә... Сен — апаңның баласысың...

– Жезде, мен бәрін білемін...

– Білсең, жақсы жігіт бол!

Иә, мен білемін, жездем менің келешегіме үлкен үмітпен қарайды.