Бағдарламасы бойынша шығарылып отыр Қалдыбаев Ә. Қ- 24 Мен апамның баласымын / Роман. Астана: Фолиант

Қ— 24

Қ— 24 Мен — апамның баласымын / Роман. — Астана: Фолиант,

2002. – 288 бет.
ІSBN9965-612-43-9
Балалық шақты ойға алмайтын адам баласы жоқ. Оның қызығы мен шыжығы өз алдына, ерекше есте қалатын сәттері де мол. Бала кезден бауыр басқан адамын кім ұмыта алады. Жазушы-драматруг Әлдихан Қалдыбаевтың "Мен – апамның баласымын" атты романы оқушысын сол балалық бал дәурен шаққа көркем тілмен жетелей отырып, перзенттік парызды ұмытпаудың өнегесін мысал етеді.

4702250201

Қ 05(05)-02 02ББК 84 Крз 7-44

ISBN 9965-612-43-9 © Қалдыбаев Ә., 2002

© Фолиант, 2002

Әдеби-көркем басылым
Әлдихан Қалдыбаев
МЕН – АПАМНЫҢ БАЛАСЫМЫН
Р о м а н
Редакторы Айт Н., суретшісі Жапаров Б., корректоры Сагындықова Э.

Компьютерде беттеуші Ниязалиева Г.
Теруге 20.11.02 жіберілді. Басуға 16.12.02 қол қойылды.

Пішімі 84х108'/₃₂^. Қағазы офсеттік. Офсеттік басылыс.

Физ. баспа табағы 9,0. Шартты баспа табағы 15,12.

Есептік баспа табағы 14,54. Тапсырыс № 176.

Таралымы 2000 дана.
"Фолиант" баспасы

473000 Астана қаласы, Қазақ кошесі, 87/1
"Регис Ст-Полиграф" ЖШС баспаханасында басылды.

Үлкен жазушы болу үшіп та-

лант, біліммен қоса бақытсыз бала-

лық керек.

Э. Хемингуэй

Келдің бе Әлдеш. Жылқың кайда екен?

–Тұр төменгі құрақта.

–Тұрсын. Көлеңке ұзарғанша шықпайды енді құрақтан. Кейінірек, кешке қарай бір барып қоғамдап, бетін Сөрелісайға қарай бұрып салып қайтарсың. Атыңды байла да үйге жүр, тамақ дайын болды.

–Қазір.

Әпкем тысқа алып шыққан леген толы кірдің суын күлге лақ еткізіп төге салып, тез-тез басып барып үйге кіріп кетті.

Мені Шоқпарға, апам айтқандай, қарағайдай қылып жібермек.

Мама ағашқа шылбырды іле беріп көзім шалды, мұрыннан Вова шыға келді, мен бұрын-соңды көрмеген сұр құнан мініп алыпты. Өзі Вова болыпты да тақымына тиген атты аян па, басын бір-екі рет жіберіп алса керек, жарау құнан жер-су баспай желігіп, ауыздықпен алысып келеді.

Вова, сұр құнан құдды бір өзінің бәсіресі кұсап, жағасы жайлауда, екі иығынан дем алып, болып-толып отыр.

–Дыр-р-р, жануар!

Вова тізгінді кере тартып, тақымын қысты.

Сұр құнан аспанға шапшып, шашасынан шыр айналды.

–Мынау қайтеді-ей, жамбас торыны жалпасынан түсірер ме екен, жоқ, үстінен аттап кетер ме екен?

–Жамбас торыға бәрібір, Вова мақтасын, даттасын, қозғалмай тұра береді.

Астындағы атын біреу жамандағанды кім жақсы көрсін, мен шап ете қалдым:

–Көкисің-ей! Батыр екеніңді білейін, жақындап көрші, жамбас торы сазайыңды берсін!

Сөзден тосылып көрген бе, Вова сылдырай жөнелді:

Қыршаңқы, қотыр пәлеге жолап не болыпты маған?! Қотыры жұқсын, дейсің ғой, ә. Тапқан екенсің, жаман қатты, талқан жемес ақымақты. Біліп қой, ондай дымбілмес кещең мен емес.

–Жамбас торының шаңын ала жаздай жұтқаның есіңнен шыққан екен, ә.

– Бұл қашырдан шаң көтерілер жаман қатты.

– Тым тез ұмытқан екенсің, бала. Ештеңе етпейді, казір-ақ түсіреміз есіңе.

–Жүр, кеттік онда. Көреміз шаңның астында кімнің қалғанын, жоқ, қорқамысың?

–Кімнен қорқамын?

–Сұр құнаннан қорқасың. Батыр екеніңді білейін, мін андағы өгізіңе, шық ана мұрынға!

Вова жер бетіндегі жалғыз бақытты адам дәл өзі болып шіренеді.

Жүзіктің көзінен өткендей сұлу сұр кұнан тізгін керіп, шабыс тілейді.

Жамбас торы қаперінде түк жоқ, мүлгіп тұр. Осы салбырап жүдеп-жадап тұрған кейпімен-ақ бұл жануар алты ай жазға менімен жарысқан бір де бір баланың атының аяғын аттатқан емес. Вова өздерінің күпшек сан, мес қарын, арба сүйреуден басқаға жоқ қара атын ауызға алуды әлдеқашан ұмытқан. Ал, диірменге келіп-кетіп жататындардың Вованың тақымына тие қалған аттары да жамбас торының екпініне шыдай алмаған. Вова талай рет кәдімгі бір сыбағасын біреу жеп қойғандай қамыққан.

Сөйткен Вова, міне, енді сүліктей сұр құнанды тыпыр қақтырып құтырынады. Тілі қандай удай ащы!

– Әй, қу-ай! Әбиіріңнің айрандай төгілетінін білесің, ә. Айранды айтам, шалап болып шашылады.

Өз сөзіне өзі мәз Вова күлкінің тиегін ағытты. Күлкісін қарқылдап-табалап бастап еді, қиқылдап-шиқылдап-келемеждеп кетті. Қандай усойқы күлкі!

• 
  Вова, сен не жындандың ба?! Көреміз қазір кімнің озып, кімнің қалғанын.
  

• 
  Е, бәсе, сөйдемейсің бе бағанадан бері. Міне, жігіт! Әйда, кеттік.
  
• 
  Кетсек, кеттік.
  

Ешкімге көрінбей-ақ кетейін деп едім, үйден әпкем тағы шықты. Қолында — тағы леген толы кірдің суы.

Әпкем атқа мініп алған мені, екі езуі екі құлағында мәз Вованы көрді де кілт тоқтады. Әлбетте, біздің неменеге бекініп тұрғанымызды білді.

– Қарақтарым-ау, қайда барасындар?

Мұнысы маған: "Жарысайын деп тұрсыңдар ғой, қойыңдар!" —дегені.

Вованың да іші қылп ете қалды.

– Қайда барайық жай, әшейін...

Әпкем қайдан сенсін. Басқа-басқа, ал, әпкеме біздің жарысқалы тұрғанымыз әбден жақсы мәлім.

– Әй, қайдам, астарыңа ат тисе, жатып жарысатындарың бар еді, сөйтейін деп тұрсыңдар ғой тағы да. Бүгін қойыңдаршы соларыңды, бай болғырлар. Тіл алыңдар. Ала жаздай жарысқандарың аз болған жоқ, жетер. Енді ертең оқуға жүрейін деп отырғанда бірдеңеге ұрынып қалып жүрерсіңдер түге. Одан да үйге жүріндер, тамақ ішіңдер.

– Қазір, әпке.

– Қоймадың, ә, балам. Абайлаңдар, әйтеуір!

Әпкемнің тілін алмағаным әбден ақымақтық болды. Енді “әттеген-ай!" деп бармақ шайнағаннан басқа амал қайсы?!

Ана жүрегі бір пәленің боларын күнілгері сезді ме екен, біз көзден таса болысымен, әпкем өз-өзінен елегізіп, үйге кірген-шыққан сайын төменгі мұрын жаққа жалтақ-жалтақ қарай беріпті.

Менің әпкем — керемет адам. Біз, балалары, көретін жақсылықты да, жамандықты да күнілгері сезіп отырады.

Құрметті оқушым!

Осы жерде жаңа басталып келе жатқан әңгіме желісін сәл үзіп, бір адамды біресе "ана", біресе "әпке" деуімнің мәнісін айтып қоймасам, болмас.

Мен шешемді "әпке", әкемді "жезде" деймін.

Оның мәнісі — мені нағашы апам мен жарық дүниеге келмей тұрып өзіне меншіктепті.

Менің шешем — Әміржан — апамның үлкен қызы. Мен шешемнің інісі Әлдижан ағам ержетіп, сіңлісі — Бүбісара әпкем бойжеткен кезде туыппын. Ағамды әскерге қызмет етуге шақырған, әпкемді болашақ жездемнің әкесі Әжіке атам айттырып келген жылы, яғни 1939 жылдың наурыз айында туғанмын мен. Баласы мен қызының алысқа аттанып кетіп, жалғыз қалатынын білген апам: "Әміржан аман-есен босанса, ұл болсын, қыз болсын, өз пешенемнен, асырап аламын", — дейді екен. Үлкеннің айтқанына кім қарсы келсін, апамның ұйғарғаны болыпты. Маған апама алданыш болсын деп, Алданыш деген есім беріліпті. Сөйтіп, мен емшектен шығысымен қоржын тамның шығыс жақ басындағы өз жұртымнан батыс жақ басындағы нағашы жұртыма қоныс аударып, «Айшаның баласы» атаныппын. Ізінше Әлдижан ағам әскерге шақырылып, Бүбісара әпкем тұрмысқа шығып кетіпті.

Содан бері мен — апамның бар арманын артқан баласымын. Біз, есебі екі түтін болғанымен, бір үйміз. Апам біздің бәрімізді де — ағам Шәкенді де, қарындастарым Ізбала мен Бағдагүлді де, інім Бекежанды да жақсы көреді. Сөйте тұра апам мені туған баласы санап, ерекшелеп, бөлектеп отырады. Мен сөйтіп кішкентайымнан апама тән болып, тілім әкемді ''жезде", шешемді "әпке" деп шыққан. Енді түсінікті шығар, солай, мен- апамның баласымын.

Жә, негізгі әңгімеге көшейін.

Біз мұрынды айнала беріп, ауылдың қарасы көзден таса болар-болмастан аттың басын қоя бердік.

Сұр құнан шүу дегеннен суырылып алға шығып, ұзай берді. Вова қара үзіп кеткісі келмей тізгінді шірене тартып келеді, бірақадымы кең, басы қатты сұр құнан өрши түседі.

Жамбас торының сыры өзіме жақсы мәлім, бірден бауырын жазып көсіліп кете алмайды. Мына сұр құнан сияқты желік, едірең мінез бір кезде мұнда да болған шығар. Бұл құнан болғалы қашан, атам заман. Жылқы болып қылт етпе,сылт етпесі жоқ шабан торы еш құлықсыз, төрт аяғын жамырата тастап шоқып келеді. Өстіп біраз төпеп отырып барып, мен басын тартпай, қaйта тебіне түскен соң, еті қыза келе титтей де бір бәсеңсімей, қайта үдейтін ұзақ жайлы шабысқа басады бұл. Асық, асықпа, торы атқа бәрібір.Ол өз шаруасын жақсы біледі, жарысқан атқа алдымен жетуі, содан соң озуы керек.

Осы шабысыңнан танбай тарта бер, торым!

Сұр құнанды тыз етпе шығар, екпіні көпке бармас деп едім, жоқ, олай емес, түбі жүйрік болатын желтабанның өзі екен, жуық арада шендетер болмады. Ауылдың аяқ жағындағы ұзын сазды, Атабайдың тамының алдындағы кең қарынды көктеп өтіп, Екі ашаға іліккенде барып зорға сыр берді-ау сұр құнан. Әбиірбай сайының аузындағы асты қара батпақ жайпақ судан сүрініп-қабынып аман-есен өтіп, шабысты қайта түзегенде тебініп едім, торы ат үдеп берді. Сиыр қораның тұсына жеткенде жамбас торы жасамыстығын жасап, сұр құнанға құрық тастам тақады. Сұр құнанның алғашқы алақаш екпіні басылыпты. Бірақ бұл әбден өкпе тесті мінгі көріп, колтығы сөгілген әккі құнан болып шықты, қасарысып, өліспей беріспес бірқалыпты салпаққа салды. Бір-екі рет торыға қамшы басын, жанаспақ болып едім, қайран менің кәрі қақсалымда киіп-жарып өте шығарлық екпін болмады.

Осылай біраз жер құйысқан тістесіп сілтескен соң барып сақа торы сұр құнанға анық жетті-ау. Бұл кезде біз Өмірбектің қыстауының алдындағы сазға іліккенбіз. Арба ауғаны, жоқ, былай түсіп қалғаны белгісіз, әйтеуір жол табанында алты қанат үйдің орнындай жерді алып аппақ ұнтақ болып кеткен шөп жатыр екен, соған торы аттың аяғы тайып, тапырақтап қалды.

Қайтсін-ай, жануар! Торы аттың төрт тұяғы бедер жоқ беріш болып қалған бірдеңе. Тастақ жерде бетімен басқандай етбеттеп, қуаң шөпті жерде тұяғы сыр-сыр тая беретін болған соң кейінгі кезде жездем мұны жүгенін сыпырып алып, жылқыға жіберген. Шуға жүрерінде жуас деп маған ұстап берген.

– Ердің құны болса да Шудан таға тауып келемін. Сөйтіп мұның төрт аяғын түгел тас қылып тағалап тастаймын. Мініске бұдан мықты жылқы жоқ. Мына бойымен мұны қарыс жерге міну — обал, тіптен қауіпті. Амал қанша, саған лайықты бұдан басқа сыралғы жылқы жоқ шаппай, аяңдап жүрсең болды, жетеді. Балалармен жарысушы болма, жазым қылады, — деген жездем жамбас торыны ерттеп жатып.

Күндегі тірлігім жездем айтып тапсырғандай еді, Вованың мазағына қалғым келмей, сақтықты ұмытыппын.

Торының тұяғы — қайрақ тағы тайғанайды. Тізгінді тартқым келіп бір оқталдым, онда Воваға күлкі болғаным. Жоқ Вовадан озбай тоқтаман!

Торы шабысын қайта түзегенше сұр құнан арқан бойы узап қалған, тебініп едім, адымын аштырмай қуып жетті. Еті қызған екен, торы ат жеңілдеп кетіпті, екпіндетіп келіп Вовамен үзеңгі қағыстыра бердім. Сол сәт жол үстінде әжептәуір жерді алып жатқан жып-жылтыр тықыр ажырыққа көзім түсті. Торы ат таяды-ау! Мұндай жерден тайғанақтай-тайғанақтай әбден зәрезап болған есті жануар да ажырықты байқаған екен, екпінін бәсеңдете берді. Сұр құнан түкті де елең қылған жоқ ажырықтың үстінен төрт аяғын дік-дік тастаған күйі өте шықты.

Жамбас торының алдыңғы екі аяғы ажырыққа іліге бере сыр етіп тайды. Ат сүріне бергенде-ақ дүлей бір үрей жүрегімді бүре түскен, сол күйі ес жиғызбай, әуе шыр айналғандай, жер дөңгелегендей бір елестер зу-зу етті. Домалап бара жаттым. Есімнен тандым ба, жоқ па, білмеймін, тікемнен отырып қалыппын. Тұрайын десем, жүрегім дауаламайды. Қандай да бір қауіппен сол аяғыма қараппын, бұралып, сүйретіліп жатыр.

Мен домалап әжептеуір жер озып кетіппін, торы ат анандай жерде мәңгіріп тұр. Оның да бір жері үзіліп кеткен шығар деп едім, жоқ аман екен, басын шайқап-шайқап алды да Вованың соңынан шауып кете барды. Енді ол сұр құнаннан озбай тоқтамайды.

Жамбас торы – тұлпар. Еті қызып көсіле шапқан тұлпар тұмсығы тасқа тимей тоқтамайды деседі. Торы ат та сөйтеді, еті қызды, тоқтай алмайды. Толыбай сыншының баласы құсап тауып аламын мен сенің басыңды, тұлпар торы. Дәу жартас түбінде жатқан қу басыңды құшақтап жылаймын еңіреп.

Жүйкем босап, жылап жібердім.

Мөлт ете қалған көз жасымды қолымның сыртымен сүртіп, мұрнымды бір тартып, сол аяғыма қарадым. Ортан жілік шорт сынып, қақ бөлінген. Қап-қап!

Мен торы атты емес, аяғымды аяп жылап отырмын.

Бір ғажабы еш жерім ауырмайды. Тіптен сынған аяғымның өзі сыр бермейді, тек жинауға келмей сұлқ жатыр. Тіземнен қос қолдап ұстап, аяғымды бері тартып жинап алдым.

Вова өң жоқ-түс жоқаттан домалап түсіп жатты.

– Алданыш, не болды? Не болды, а, не болды?

Вованың аузына осыдан басқа сөз түсер емес.

– Не болсын, аяғым сынып қалды.

– Қой, қойшы, ағатай! Сынған жоқшығар.

– Сынды.

– Рас па?

– Рас. Сындырып тындың.

– Өй, қой! Өзің ғой аттан жығылған.

– Сенімен жарыспағанда жығылмайтын едім. Намысыма тиіп жарыстырдың да құртып тындың.

– Сен өйтіп пәлеқор болма! Сені құртқан мен емес, жамбас торы.

– Не десең, о де, кінәлі сенсің.

– Мен қайттім онда? Әкем өлтіреді мені. Мен қазір мына сұр құнанды иесіне бере саламын да Шоқпарға тартып отырамын. Сөйтемін де әкемнің ашуы басылғанда бір-ақ келемін.

–Жоқ сен өйтпейсің. Алдымен, біздің үйге барып, болған жайды айтасың, содан соң, Тескентау асып кет, мейлің.

– Қалай айтамын? Қайтіп көрінемін мен апаларыңның көзіне?

– Ештеңе жоқ барасың, көрінесің, айтасың. Алданыш аттан жығылып, аяғы сынып қалды, дейсің.

– Қайттім енді, ә? Бұдан да менің аяғымның сынғаны жақсы еді ғой, саған бұйрық беріп шіреніп отыратын. О, құдай, Исус-Христос, неге Алданыштың емес, менің аяғымды сындырмадың?!

– Қой, әрі! Аяғың сынса, көрер ем қалай қақсағаныңды.

– Мейлі, тәуекел, айтамын қазір барып апаларыңа. Мейлі, екеуі ұрсын мені. Мені өз әкем де, сенің әкең де, апаларың да ұрсын, өлтірсін! Маған – сауап.

– Қой, сен, Вова! Сен түк те кінәлі емессің. Жер тайғақ жамбас торының тұяғы – қайрақ Пәле сонда.

– Құрысын бәрі. Мен кеттім, Алданыш.

Вова демде жүдеп қалыпты: мойны салбырап, ермен ер болып жабысып, екі иығы құнысып, бір уыс болып бара жатыр.

Сұр құнанның желігі әлі басыла қоймапты: басын аспандатып, қақшаңдап барады. Адам қайғысына мал ортақтаса алмайды. Вова бұган күйіп кетті білем, қамшымен сұр құнанның басынан тартып жіберді. Сұр құнан мұндай қорлықты көрмеген мал екен, шапшып кетіп, ала жөнелді.

Вова ауып түсіп қала жаздады.

Мен күліп жібердім.

Вова ұзай бере осы бір кішкентай сергуім сейіліп, зіл қаратас ойлар еңсемді езе берді.

Бар маңайда тылсым тыныштық орнады. Сонау биік басаттан құлаған көлеңке бергі бөктердің сай-саласын біртіндеп көмкеріп жылжып, маған жақындап келеді. Көлеңке басын ұзартқан сайын шыбын-шіркей қара құрым құсап қаптап ұшып, көзге кірермен болып анталайды. Бармақ басындай бір көк шыбын әңілдеп ұшып, жасқап қуғаныма қарамай, қайта-қайта аяғымның дәл сынған жеріне қонады. Мына оңбаған бірдеңені сезіп жүр ме, немене? Қорқып кеттім. Қан шығып қалды ма деп қара саныма үңілдім, ақырын-ақырын ұстап көрдім, ондай ешнәрсе байқалмайды. Үрей-күдік жарысып, жүрегімді әлейім-жәлейім етеді.

Өзім өстіп пұшайман болып отырып апаларымды аяп езіліп, егіліп кетемін.

Вова ендігі барып айтты. Апам мен әпкем жаңа ғана біз аттарды ағызып шауып өткен жолмен екі әкпесін қолына ұстап ұшып келе жатқан шығар. Айналайындар-ай, азапқа салдым-ау мен сендерді! Өкпелерің өшіп, дымдарың құрыды-ау!

Отырған жерімнен атып тұрғым келді, оған зіл батпан болып жатқан аяқ қайдан жіберсін. Апамдар келгенше түрегеп кетсем, шіркін! Олар сиыр қораның желкесіндегі кезеңнен көріне бергенде түк болмағандай арсалаңдап алдарынан жүгіріп шықсам. Бірақ ондай атты күн қайда-а?!

Ойлағанымдай-ақ апамдар көп күттірген жоқ: мен көз алмай отырған кезеңнен қаралары көрініп еді, демнің арасында ентелей басып келіп қалды. Олар жақындаған сайын өксікті өкініш өзегімді өртеп, өңмеңдеп, алқымымнан алып буындырып, демімді тарылтты. Амал жоқ, тістеніп шыдау керек. Менің мына мүшкіл халіме енді көз жасым қосылса, апам мен әпкем мүлде шерменде болып өксіп өкірер.

Апам бәрібір шыдай алмады:

– Қарағым-ау, не болды? Қайттік енді, күнім-ау?! - деп дауыс шығарды.

Екеуінде де өң-түс жоқ, бет-ауыздары пора-пора тер.

– Қой, жаман ырымды бастағаны несі?! Жөндеп көрейік те әуелі. Жәй еті кеткен шығар, - деп әпкем байсалдылық танытпақ болды. Даусы дірілдеп шығып, жүрегімді шымырлатгы. Әр сөзінде зіл батпан қайғы, емешейі езілер- мен мейірім тұнып тұрды.

Байқап қалдым, әпкемнің де екі көзі білеуленіп қызарып кетіпті. Екеуі де Вовадан менің аяғымның сынғанын естіген сәттен бастап көз жастарына ерік берген. Содан жол-женекей бір жылап, бір жұбанып отырған.

Әпкем өзін-өзі қаншама тоқтатып, көз жасын көрсетпейін-ақ дегенімен, ол құрғыры демнің арасында мөлт егігі кірпігіне қонақтай қалды. Әпкем теріс бұрыла беріп көзін асығыс сүртіп, маған қайта қараған сәтте бір тал кірпігі бетінің ұшында жабысып тұрды. Соған көзім түсіп кетіп, самай шашымды біреу талдап тартқандай құйқам шымырлады. Әй, осы қорлықты көргенше өле қалғаным артық еді-ау! Бұлар қайтпек онда? Өздерін-өздері күлпарша етер! Аяғым сынса, сынсын, өлмейін, аналарым аман болсын.

Екеуі сүріне-қабына келіп екі жағыма отыра кетгі.

– Қане, қай жерің? Құдайым-ау, не жаздық? Бүйтетін не жөнің бар еді?

– Алла-ай, еті кетсе екен, өзіңнен бір жәрдем бола көр!

–Еті кеткен жоқ сынып қалды, апа. Аяғым бұралып, созылып жатыр екен, жинап алдым.

Апам шошып кетті:

– Ой, тоба, не дейді мына бала, Әміржан-ау?! Күнім- ау, күнім, енді қайттік? - Апам жер тоқпақтап аспанға қарады. –Қу құдай, шұнақ құдай, мұның неткенің? Не жазды саған бұл қаршадай бала?!

– Қой, баланы шошытпай! Байғұс балам-ай, жаңа тіл алып қоя қойсаң ғой, бұл пәленің бірі де жоқ. Енді қайттік? Балаларда да үрей қалмады, үрпиіп қалды бәрі. Сені үйге жеткізін те ала алмаймыз ғой бүгін енді айта берсең.

Шарасыздық үшеуміздің де шарадай басымызды шапшақтай етті. Иесіз үңірейген қора, қойнынан көлеңке өріп түнерген төбелер, ит тұмсығы өтпейтін қалың қамыс-бәрі-бәрі біздің мына мүшкіл халімізге аяныш білдіріп тына қалған. Кербұлақ өзенінің бұл тұстан сан өтіп жүріп естіп көрмеген сылдыры келіп тұрды құлаққа.

Апам мен әкпем сынған аяғымды абайлап ұстап көрген болды. Қолдары қайдан батсын, ештеңенің анық-қанығына жете алмады. Көңілдері аяғымды сындыға қимайды, үміт жібін үзе алмайды. Құдай біледі, екеуі аяғымның сынығы білініп тұрса да сенбес. Ана баласын қия алмайды жамандыққа!

– Ал, мен кетейін енді. Балалар не болып жатыр екен үйде? Соларды бір байқап, кешкі тамақтарын беріп, сендерге де бірдеңе әкеліп бермесем, болмас. Апа, сен мына қорадан көң-қи әкеліп, қурай жинап қой. Түні түскір суытып қалды ғой, от жағып қойып отырыңдар, — деп әпкем орнынан тұрды.

– Дұрыс, қайтқын. Келетін болсаң, Лашынды ертіп ал, — деді апам.

Әпкем жалғыз өзі ауылды бетке алды.

Бұл кезде күн әлдеқашан басаттан асып, арғы Жайсаң жотасы болмаса, бергі бөктерге, өзен бойына қараңғылық үйіріле бастаған. Ауылға дейінгі аралық - дәл қазіргідей зауал шақта әйел тұрмақ ер адам жалғыз жаяу жүруге жүрексінетін жер. Сол жақта аңқиған аузы тура жолға келіп тірелетін ұрымтал жыралар бірінен соң бірі алмасып отырады, ал, оң жақта өзен жағасына өскен құрақ қамыс, шоқ-шоқ қурай ілесіп қалмайды. Екі жерде өзен иірімімен етегі жол шетіне келіп тірелетін ну қамыс бар. Оның арасында не жоқ дейсіз.

Әкпем мұның бәрінен тайсақтаған жоқ, ауыл қайдасың деп ұшып барады.

Апамдардың жан қалтасынан сіріңке үзілген бе, қорадан барып дайын көңнен бір етегін әкеліп от жақты. Сөйтті де:

Көңнің қызуы болғанымен, жалыны, жарығы жоқ Біраз жалпылдақ отын жинайын, - деп жан-жағына қарады.

Төңіректің бәрі тұнып тұрған отын: қызыл мия, ала бота, қара сора, шеңгел, торсылдақ қурай.

Отын теруге менің апамнан шебер адам жоқ шығар, сірә, бұл дүниеде. Мен ес білгелі апамның тезек тергенін де, ақтаспа, тобылғы шапқанын да, қурай жинағанын да аз көрген жоқпын. Бұл тау елінің қысы-жазы жағатын отыны жерде. Жекеменшікте болатын бес-алты бас уақ жанның көңі мен жалғыз сиырдың жапасы алысқа апармайды. Ал, сексеуіл, көмір дегеніңіз атымен жоқ, тау елінің тұрмысына енбеген. Содан да апамдар күзге қарай отынды құлатып шауып, тау-тау қылып жинап қояды. Жыл он екі ай күнделікті жағатын отын апам мен әпкемнің мойнында. Жыл мезгіліне қарай жағылар отын да өзгеріп отырады: жазда шөп-шалам, күзде - қурай, қыста - көң, тезек, көктемде - кәшек.

Апам демнің арасында алысқа ұзамай-ақ айналамыздан құшақ-құшақ қурай жинап үйіп тастады. Мен таңданып қарап отырмын.

Жалыны мені қабады деп апам жалпылдақ отынды аулағырақ жақты.

Біз өң от ортасында отырмыз. Бірақ осыншама отқа, менің сыртым да, ішім де жылыр емес. Өн бойымды өкініш қысып дірдектетіп өтеді.

– Әлдеш, не, жаурап отырсың ба?

– Жоқ.

– Қорқып қалғансың ғой, күнім!

Апам мен әпкемді менің азапқа салып отырғаным жалғыз бұл емес. Былтыр да естерін шығарғанмын. Шәкен екеуміз Қарабеттің ауыл жақ бетінде тас домалатып жарыстырып ойнап жүргенбіз.

Бір кезде Шәкен домалатқан тас тым алысқа кетті, домалағаннан домалап отырып барып өзенге бір-ақ күмп етті.

Мен қанша тас домалатсам да бірде-біреуі өзеннің өзі тұрмақ маңайына да жолай алмады. Ызам келіп, жан-жақтан жақсы домалайтын тас іздей бастадым. Үлкендігі үйдей қой тастың дәл ернеуінде жатқан бір әдемі домалақ тасқа көзім түсті. Дереу қой тастың үстіне шығып, отыра қалып, аяғымды созып ернеудегі тасты итеріп едім, қозғалмады. Қу намыс сақтықты ұмыттырыпты, бар есілдертім мына дөп-дөңгелек тасты домалатып, Шәкендікінен оздыру болыпты. Еңкейіп тасты екі қолыммен мықтап ұстап, қатты итеріп кеп қалдым. Аяғыммен итергенде жылжымай қойған тас лып етіп домалап кетті, екпінімді тоқтата алмай мен де ұштым тас басынан. Ылдиға төмен тас та, мен де домалай жөнелдік. Неге екенін, мен тастың алдына шығып кеттім. Тас қуып жетіп соғып, бір жерімді майып қылады-ау дегенімше болған жоқ мен бір түп ақтаспаға ілініп қалдым, тас тимей, дәл құлақ-шекемнің түбінен зу деп өте шықты. Бетімді қан жауып кетті. Қимылдауға қорқып тып-тыныш жатырмын. Қимылдасам, ылдиға қарай домалап кете баруым мүмкін.

Шәкен қалбалақтап келіп бас салды.

– Алданыш, тоқта-тоқта, қимылдама!

Шәкен мені ақтаспадан ажыратып, тас қып құшақтапалды.

Менің аңыраған даусым шықты.

Шәкен еңіреп жылап жіберді.

– Алданыш, жылама! Жыламашы, апамдар келе жатыр!