Бағдарламасы бойынша шығарылып отыр Қалдыбаев Ә. Қ- 24 Мен апамның баласымын / Роман. Астана: Фолиант

– Қойды.

Шалқамнан түсіп жатырмын.

Апам менің оң тіземе басын сүйеп жантайған, бір уыс болып бүрісіп жатыр. Кешке дейін көрген қорлығы, менің жағдайымды ойлап бір тыным таппағаны титықтатып тастаған ғой, демде қор ете түсті. Өз қорылынан өзі оянып, қимылдап қойды. Қайта корылдады, қайта оянды. Әрине, өз қорылын өзі естіген жоқ.

–Көзім ілініп кетті ме, немене? Қорылдадым-ау деймін,-деді апам ұйқылы-ояу.

– Сөйттіңіз. Ұйықтаңыз.

– Мені қойшы, өзің ұйықта.

Апам қайта ұйықтап кетті.

Мен ояумын.

Кербұлақ аспаны-ай, шіркін!

Аппақ сүттей ай, сансыз жұлдыз жерге ақ шілтер — нұр сәуле төгеді. Сол алып шілтердің сансыз шашақтары саулап түсіп, Кербұлақ тауларына ілініп тұр. Өзім жақсы білетін Жетіқарақшы, Темірқазық жұлдыздарын тауып алып, әлсін-әлсін қарап қоямын. Жетіқарақшының алып шөмішінің бұрыш-бұрышындағы жұлдыздар кезек-кезек көз қысады. "Балақай, аяғың сынып қалды ма?" — деп аяушылық білдіргендей болады. Айналайын-ай, жұлдыздар, көмектесе көріңдер! "Жараны, сынған сүйекті айға, жұлдызға көрсетсе, жазылып кетеді", — дейді үлкендер. Рас айтады. Міне, көріңдер, жарық ай, сәулелі жұлдыздар, мен сендерге сенемін. Сендер жаза аласыңдар менің аяғымды". "Мақұл, Жазамыз. Әлі-ақ екі аяғыңды алшаңдап басып окуға барасың. Әне, біздің көмегімізді ана жұлдыз алып бара жатыр".

Ай мен жүлдыздың ем-домын ақ жебесінің басына іліп алып, маған қарай бір жұлдыз ағып келе жатты. Жүрегім су ете түсті. Мына жұлдыз аққан күйі келіп менің аяғыма жабысады, сөйтіп тесіп өтер. Жоқ жұлдыз артына тез өшіп жатқан ақ жолақ қалдырып барып, өзенге шолп етіп түсті. Кербұлақ та қорқып қалған-ау, сірә, күр-күр еткен дыбысы келіп жетті құлағыма. Енді сол күріл үзілмей, талмай естіліп тұрды.

... Күр-күр...

Екі аяғымды суға салып қойып жағада отырмын. Оң аяғымның табаны жыбыр-жыбыр ете қалды. Аяғымның басына қарадым, бір шортан зулап келіп табаныма жабыса кетті. Аяғымды судан жұлып алдым.

Қара саным зірк етіп, екі бөлінді. Миыма біреу ине сұғып алғандай тыз етіп, құйқам шымырлады.

– Апа-а!.. »

Басымды жерден жұлып алып, екі қолыммен аяғымның сынған жерін қатып ұстап бүрісіп отырып қалдым. Екі көзімнен екі тамшы ыршып түсті.

Апам да менімен бірге оянған екен, не болып, не қойғанын білмей, маған үрейлене қарады.

– Не болды, балам? Жат, жата ғой, күнім!

– Жатпаймын. Жаман түс көрдім.

– Жата ғой. Түсті түнде айтпайды. Ертеңгілік айтасың, жақсылап жорып беремін.

Мен қандай да бір түйсікпен жатсам, көзім ілініп кететінін, сол заматта жаман түс көріп, аяғым шоршып кетіп, зірк етіп қатты ауырып қалатынын сеземін. Ұйықтаудан қорқамын. Қанша тырысқаныммен, қалғып кетемін ғой, сонда қандай түс көрер екенмін? Жақсы түс көрсем екен. Бәрібір мен қандай түс көрсем де апам жақсылыққа жориды.

Түс ертеңгілік аспанда қалқып тұрады, қалай жорыса, солай қарай ағып түседі екен. Түсті жақсы жорысаң, жақсылыкқа, жаманға жорысаң, жамандыққа кез боласың.

Апам айтады:

– Бір бай, батыр кісінің жас келіні түс көріпті. Түсінде екі емшегін екі бөлтірік еміп жатыр екен.

Келін түсінен шошыпты. Ертемен бір қырдың арғы жағындағы атасының ауылына қарай екі өкпесін қолына алып ұшыпты.

Келсе, атасы ауыл сыртындағы төбеде отыр екен.

Келін біраз күтеді, атасы келе қоймайды.

Келіннің қайын сіңлісі оянып, жеңгесінің неғып ертелетіп жүргенін сұрайды. Келін атасына түс жорытқалы келгенін айтады.

– Маған айт, жоримын, — дейді қыз.

– Жоқ атама жорытамын, — деп келін түсін айтқысы келмепті.

Сөйтсе, ерке тотай қыз айтпасқа жанын қоймапты.

Келін айтуға мәжбүр болыпты.

– Түс көрдім. Түсімде екі емшегімді екі бөлтірік еміп жатыр екен, — депті келін.

– Ойбүй, сені екі қасқыр жейді екен! — депті қыз.

Келіннің үрейі ұшып, ауылына қарай тұра жүгіріпті.

Келіннің келгенін, асығыс кеткенін атасы төбе басында көріп отырыпты.

Қария есіктен кірісімен:

– Келін неғып жүр, асығыс қой,— деп сұрапты қызынан.

– Сізге түс жорытайын деп келіпті. Түсін мен жорып бердім, — дейді қыз.

– Иә, қандай түс екен?

– Түсінде екі емшегін екі бөлтірік еміп жатыр екен.

– Қалай жорыдың?

– Сені екі қасқыр жейді екен, — дедім.

– Қап, әттеген-ай! Тез шабыңдар, қуып жетіңдер! Келін елін қорғайтын ер болатын егіз ұл туады екен! — деп қария келіннің артынан адам шаптырыпты.

Шабарман атын ағызып белге шықса, сай табанында келінді екі қасқыр жайратып жеп жатыр дейді.

Келіннің құрсағында, шынында да, егіз ұл бар екен.

Сонда қария өңі бұзылып отырып айтыпты:

– Түс ертеңгілік аспанда, адамның дәл үстінде қалқып тұрады, қалай жорыса, солай қарай ағып түседі. Түсті түсініп, жақсыға жору керек.

Қандай аянышты. Түс жори білмейтін еркетотай қыздың кесірінен ел жақсы келіннен, ер болатын егіз ұлдан айырылып қалыпты.

Менің апам керемет түс жорығыш, ылғи жақсыға жориды.

Ұйқы — дұшпан. Қанша ұйықтағым келмегенімен, қалғып кетіппін.

– Әлібек екеуміз жарысып келеміз. Диірменге баратын жолдағы арықтан секіріп-секіріп кеттік. Арғы жағаға топ-топ ете қалдық. Үшкір тасты тап басыппын, кірш етіп табаныма кіріп кетті. Көзімнің алды жарқ ете қалды. Қара саным шорт үзіліп, бүгіліп отыра кеттім.

– Ойбай, аяғы-ым!

– Не-не?.. Қатты шошыдың ғой, тегі. Тіпә-тіпә...

– Апа, тағы жаман түс көрдім. Қара саным шорт үзілді. Көзім ілінсе болды, жаман түс көремін.

– Түстің жаманы болмайды, бәрі жоруға байланысты. Айттым ғой, ертең ертемен түсіңнің бәрін жақсылап жорып берем. Қазір шыда. Саған енді бәріне шыдау керек.

– Шыдаймын.

Апам жалыны әлдеқашан сөніп, шоғы күлімсіген отқа тезек қалады.

... Біреу аяғымның дәл сынған жерінен түртті.

Көзімді ашып алдым, көк биесінің үстінде маған төніп Қамбабек тұр. Тұмсығымен түрткен көк бие екен. Енді аузын арандай ашып, қара санымнан тістемек болды. Мынау қайтеді-ей! Аяғымды тартып қалдым, селк етіп, көзімді ашып алдым.

Қандай да бір сәуемен түс екенін біліп жатырмын. Өң мен түс араласқан өмір үзіктері өтіп жатыр көз алдымнан.

Өлген адам неге кіреді түсіме? Адамның түсіне өлгеннің кіргені — жаман.

Ия, алла, Қамбабектен аулақ ете көр!

Қалғып бара жаттым.

Қамбабек қайта төніп тұр маған көк биесінің үстінде.

– Әлдеш, мені ұмытып қалғансың-ау деймін!

Қамбабек мұңайып үндей алмай қалды.

Аяп кеттім.

– Қамбабек, сені мен де, басқа балалар да ұмытқанымыз жоқ.

– Ұмытпасаң, есіңе түсірші менің тірі күнімді.

– Мақұл. Қазір. Қамбабек, сен біздің ауылдағы атқа ең үйір бала едің. Әкең Жетібай соғыстан қайтпай қалған, Қайыр атам мен Жұмақыз апам сені кішкентайыңнан бауырына басқан. Сені жұрт: "Қайырдың баласы", — дейтін.

– Әлдеш, сен қу екенсің-ей, мұны қайдан біліп жүрсің? Әй, қойшы, біздің ауылда ұрлық жатушы ма еді. Мейлі, айта бер.

– Қамбабек, біз сенің үйіңнің маңайында ойнауды жақсы көретінбіз. Неге? Бізді көрген сайын сенің апаң бәрімізді асты-үстімізге түсіп айналып-толғанып, қолымызға қандай да бір жейтін нәрсе ұстататын. Бірде күлше, бірде құрт, бірде ірімшік үлестіретін. Соларын әдейі дайындап қоя ма, қайдам, бізді көрді болды, үйіне кіріп кетіп, демнің арасында алып шығатын. Ең қызығы қуырған бидайды, яки жүгеріні орамалын жая салып, шашып жіберіп: "Балаларға бидай шаш, тауықтарға тары шаш. Ал, теріп жеңдер" - дейтіні еді.

Біз, шынында, тауық құсап шүпірлеп, дәнді бір-бірлеп ауызға атар едік.

– Рас, айтасың-ей, сендерге мен де қосылып кететінмін,

– Ия, сөйтетінсің.

– Әлдеш, сен айтшы, маған не болды өзі?

– Қамбабек, өзің айтшы, не болды!

– Мен айтсам, мына көк бие — кісәпір жылқы. Мұны өрісте жүрген жерінен ұстау — қиямет-қайым. Көк биені менен басқа жан адам ұстай алмайды. Менің мұны ұстайтын әдісім бар. Шылбырды беліме байлап, ұшын күрмектеп алып, оттап тұрған көк биеге ақырын-ақырын басып артынан жақындап, құйрығынан шап беріп ұстай алып, дереу күрмеуге іліп жіберемін, тас болып байланады да қалады. Енді шылбырды шірене тартып, көк биені айнала жүгіріп, алдына шығамын да басын жүгенге сүңгіте саламын. Бүгін де сөйттім, айнала жүгіріп жүргенде аяғым тайып кетіп, мұрттай ұштым. Көк бие үркіп сүйретіп ала жөнелді. Опыр-топыр басталып еді, бәрі жым-жырт болды. Арғы жағы не болды, білмеймін. Әлдеш, сен білсең, айтшы.

– Айта алмаймын, аузым бармайды.

– Айт. Мені аяйсың ә, аямай-ақ қой. Мен — өлген адаммын. Мен өлгенде атам мен апам қайтті, ең болмаса соны айтшы.

– Қайыр атам сенің денеңді сүйретіп келген көк биені кеңірдегінен орып жіберген. Апаң бізге бұрынғыдай тамақ үлестіргенді қойған. Біз сендердің үйлеріңнің маңына ойнап бармаймыз, біртүрлі ыңғайсыз. Оның үстіне біз жоғарғы Барлыбайға көшіп кеттік қой.

– Әлдеш, кел көк биеге мінгес.

– Жоқ, болмайды. Аяғым ауырады.

– Аяғыңа не болды?

– Сынып қалды.

– Ой, соны да сөз деп. Сен шыдамтал едің ғой, көтер аяқты.

Мен аяғымды көтере бердім, көк бие үркіп атып кетті.. Қара саным қақ бөлінді.

– Апа-а-а! Қамба-а-бек!

– Әлдеш-Әлдеш, не болды?

– Қамбабек түсіме кірді.

– Қайтіп?

– Кел, мінгес деп қолын соза беріп еді, көк биесі үркіп, Қамбабекті ала жөнелді де ғайып болды.

– Сен мінгескен жоқсың ба?

– Жоқ.

– Тіпә-тіпә!Жақсы бопты. Құдай сақтаған екен.

– Ертең айтамын. Ұйықта.

Бұл түстің жоруын апамсыз-ақ біліп жатырмын. Көк биеге мінгесіп, Қамбабекпен бірге кетсем ғой, менің де өлгенім. Аяғымның сынғаны қандай жақсы болған! Үзеңгіге салуға жарамады, әйтпесе ғой Қамбабектің көңілін қимай мінгесер едім. Құдай сақтады.

... Екі жағымда екі ұлы: Қаратай мен Сыпатай, әңгімені соғып Кәттай атай отыр біздің үйде.

Кәттай атай — менің әпкемнің жақын туысқаны. Бұл кісілер біз Бөкей ауылында отырғанда-ақ көшіп кеткен Қордай жаққа.

– Мен мына Алданышты сабағалы келдім, — деді Кәттай атай бір кезде.

Апам шап ете қалды:

– Неге?

– Әлдеш, рас па?

– Рас.

– Ол қандай өлең?

– Айт.

Кәттай-шоттай,

Жанған оттай.

Сылдырлаған Сыпатай,

Қатыны өлген Қаратай.

Апам күлді:

– Қызық екен.

– Айша, сен өйтіп жел берме балаңа. Менің мұны сабайын дегенімнің тағы бір себебі бар, қарашы мына Сыпатайдың маңдайына.

– Ал, қарадық несі бар?

– Қарасаң, ана ай қасқаны көрген шығарсың.

– Ештеңе жоқ кішкентай сызат қалыпты.

– І-і, ұмытпаған екенсің ғой.

– Қайтіп ұмытайық қатының екеуің шаңымызды қақпап па едіңдер.

Кәттай атай маған қадалды:

– Сен не дейсің, Алданыш?

– Мен не дейін, сонда айтып едім ғой, ойнап жүріп лақтырған тасым абайсызда Сыпатайдың басына тиіп кеткені рас.

– Рас болса, әкел бері басыңды, мен де ұрайын сенің маңдайыңнан мына таспен.

Кәттай атай оң қолындағы жұдырықтай тасты көтере берді.

Оңайшылықпен тасқа басын кім тоссын, орнымнан атып тұрдым.

Сол аяғым тіреуге келмей, тыраң астым

Көзімді ашып алдым. Бәрі зым-зия жоқ болды.

Мен енді қайтып кірпік ілгенім жоқ

Аяқтың азабы осылай басталды.

Ертеңіне әрі өткен-бері өткеннің бәрі тоқтап, көліктерінен түсіп, менің аяғымды көріп, адам аярлық халіме өз пікірлерін білдірумен болды. Бірінің аузына бірі түкіріп қойғандай бәрінің бірден сұрайтыны: "Аяғың қимылдай ма?" Менің айтатыным: "Қимылдайды". "Қане, көрсетші". Үнсіз, құлықсыз көрсетем, аяғымның басын қимылдатам. Көреді де бір-ақ қорытындыға келеді бәрі: "Аяғың сау. Сынбапты. Сынса, қимылдамайды. Жәй еті кеткен".

Апам кәдімгідей иланып қалады, ал, мен сенбеймін. Қалай ғана сенейін, кеше аяғым қара санымнан қақ бөлініп, ет пен сіңірге ілініп, созылып сұлап жатқан жерінен тіземнен қос колдап ұстап тартып, қоғамдап қойдым ғой. Түні бойы шоршығаны да сынғанының белгісі. Сүйек ілінгенше өстіп шоршығаны шоршыған енді. Өз түйсігім осындай ой түйгізді. Сонда не істеу керек? Аяқты қозғалмайтын қылып таңу керек. Әлбетте, оны жасайтын адам дәрігер немесе оташы. Мына иесіз қалған Кербұлақта қазір оның бір де біреуі жоқ, Жалғыз мият бар, ол — жездем. Ал, жездем Шудан поезбен Шоқпарға бүгін келеді. Келісім бойынша бүгін бергі жағынан мен атпен барып, жездем сонымен ауылға қайтатын еді. Тірлігіміздің астаң-кестеңі шықты, оқу да, басқа да жайына қалды. Мен орнымнан тұрып, аяғымды қара жерге қаймықпай қадап басқанша хош, дей тұрамын бәріне.

Шәкендерден әлі хабар жок,

Әпкем жандалбаса қылып төменгі ауылға кеткен.

Төменгі ауыл — "Қарауылтөбе" колхозының жұрты. Ондағы иесіз қалған тамдардың ортасында Тоқтардың шешесі Рахия апай мен қайын енесі Тоқай апай отыр. Тоқтар әйелімен сиырда, екі кемпір ескі жұртта қалған, азынаулақ бақша бағады.

Әпкем Тоқтардың шешесі екеуі бозінгенге мінгесіп келді. Екі өркеші екі баладай семіз інген үркектеп, біздің жанымызға зорға жақындады.

Інген шөгерілді.

Үш ана ақылдасып, мені ауылға інгенге мінгізіп апармақ болды.

Мен зәрезап болдым:

– Мен бұған қалай мінемін? Сынық аяғым салбырап үзіліп түсер.

– Ештеңе етпейді, аяғың сынған жоқ, еті кеткен,— деді әпкем.

– Сөйткен, ауырып қалған, — деді апам.

– Ал, онда көтеріп мінгізейік інгенге, — деді Рахия апай.

– Апа, мен сынған дедім ғой аяғымды, сынған.

– Кім біледі, елдің бәрі: “Еті кеткен", — дейді ғой.

– Ел айта береді.

– Сонда да көрейікші былай көтеріп.

– Айтқанға нанбадыңыздар гой, мейлі онда.

Апам мен әпкем мені екі жағымнан керемет еппен ұстап көтеріп, інгенге қарай аяқ баса берген, семіз інген атып тұрды. Үркіп, тапырақтап анадай жерге барып, бізге одырая қарап тұр.

Мұның өте дұрыс, жануар!

– Қой, бұл болмайтын тірлік екен.

Апамдар мені қайтадан орныма отырғызып жатты.

Сол сәт, қайсысының абайсыздық жасағанын қайдам, әйтеуір аяғым шықыр-шықыр ете қалды.

– Әміржан, Әлдештің аяғы сынғаны рас екен! Енді қайттік? Алла-ай!..

–Сіз де естідіңіз бе, сүйегі шықырлап кетті ғой. Құдай өзің сақтай гөр!

Апамның да, әпкемнің де жүздері қарауытып шыға келді. Екеуі де менің көңілімді аулағанда, сақтықты ұмытып кеткен. Әрине, олар аяғымның сынғанын алғаш көргенде-ақ білген, бірақ көңілдері жамандыққа қимай, әрі мені қорқытпайын деп сыр бермеген. Ақыры көздері анық жетіп, естері шығып, жандарының шырқырағанын менен жасыра алмай қалды.

Есек дәме үзілді.

Түстен кейін колхоздың екі аттық арбасымен Шәкен мен Кенен келді. Ағам мен жеңгемнің, Вова барып айтқан соң, бригадирден рұқсат алып жеткені осы болыпты.

Мені шаршы киізге жатқызып, төртеуі төрт бұрышынан көтеріп әкеліп бетімен-бет қылып шөп салған ырдуанға жатқызды. Апам, әкпем, Кенен жан-жағыма қаумалап отырды.

Шәкен:

–Ал, жөндеп отырыңдар! Алданыштың аяғын абайлаңдар. Шүу,— деп божы қақты.

Мен шалқамнан түсіп аспанға қарап жатып, арба дөңгелегінің жерге тигенінен қай тұста келе жатқанымызды біліп келемін. Біз орнымыздан қозғалған соң арба дөңгелегі біраз саздың жұмсақ топырағын басып отырды. Саз біткен соң жол Атабек төренің үйінің артындағы қырға шығып, жер тастақ тартады. Одан әрі қарай сазға құлап, тағы бір қыр асып, Екіашаға келеміз. Әбиірбай сайымен ағып келген бір құлақ су Кербұлаққа құйылар жерден өткен соң Қарақайнар тұсындағы кең қарын саз басталады, одан әрі бір мұрын айналғаннан кейін біздің ауылдың аяғындағы ұзын сазды көктеп өтеміз.

Мен жолдың ұзына бойымен демнің арасында осылайша ойша жүріп өттім. Енді ырдуанда қозғалмай шалқамнан жатып арабамен жүріп өтемін.

–Апа, қалың қамыстың тұсына келдік пе?

–Ия. Оны қайдан білдің?

– Білемін.

Арбадағылар бір-біріне таңдана қарасты.

– Жер бедерінен біліп жатыр, — деді Шәкен.

Шәкен дәл тапты. Неге екенін, ешкім әңгімені әрі қарай жалғастырған жоқ.

– Апа, жалғыз талдың тұсына келдік қой,ә?

–Дәл тұсынан өтіп барамыз.

– Ой, тоба-ай, мұның бәрін қайдан біліп жатыр бұл бала?

– Жаңа айтпадым ба, жер бедерінен біледі деп. Сан рет жүрген жол, оның табанының қай жерінде не жатқанына дейін белгілі бізге. Менің де аяғым сынып, өстіп жатайыншы арбада шалқамнан түсіп, бұл құсап қамыс, тал демей, дөңгелектің неге тигеніне дейін айтайын.

–Тәйт, әрі! Әлдештің аяғының сынғаны аз болыпты да сенікі қалып па?!

Бәріміз біраз үнсіз қалдық.

Аяғымның сынғаны — біздің үйдің ішінің бәріне қайғы. Бәрінің еңсесін езген.

–Апа, біздің үй көрінді-ау деймін.

– Көрінді. Ғажап, бәрін біліп жатыр.

Ғажап түгі де жоқ. Менің екі көзімді байлап, осы жолдың кез келген жеріне аяғымды тигізсінші, қай жерге табан тірегенімді дәл тауып айтамын. Біздің үй осы Барлыбайға көшіп келген соң бір жыл төменгі Қарауылтөбедегі мектепке жаяу барып оқығанбыз. Біздің табанымызда бұл жолдың әр тұтамының табы бар. Бұл жолдың бойындағы сайсалада,кең қарын саздарда біздің небір қиялға шомған тәтті күндеріміз, қуанышымыз, қорқынышымыз қалған. Әсіресе, оқудан қарның ашып шығып, шаршап-шалдығып келе жатқанда табанға батқан тас пен тікен ұмытылар ма?! Бірінен соң бірі алдыңды орап, жолды иректетіп, ауылды алыстататын мұрындардың жүйке құртып діңкелететіні қайтіп естен шықсын. Содан бері, яғни осы Барлыбайға көшіп келгелі күніміз осы жолдың үстінде өтіп келеді. Шоқпармен, одан арғы "Кербұлақ" колхозы көшіп барған Шумен байланыс тек осы жол арқылы.

Мен жолдың әр тұтамын арба дөңгелегі арқылы аңдап жатып, ауылға жалықпай жеттім.

–Апа, есік алдында Здәндар тұрған шығар шүпірлеп?

–Тұр. Оны қайдан білдің?

– Жаны ашиды ғой бәрінің маған, содан білдім.

– Жаны ашығаны несі?!

– Бәрі мені жақсы көреді, аяйды.

– Аяйтын түк те жоқ. Аяғың көп болса, бір айда жазылып кетеді.

– Әй, қайдам?

– Қой, балам, сен өйтіп сары уайымға салынба. Жазылам деген адам жазылады.

– Жазылам.

– Бәсе, сөйдемейсің бе?

Қайтіп сөйдейін, аяқтан басқаның бәрі ұмыт болса. Қауіп көп. Басыма қандай да бір ой келмесін, бәрі аяққа келіп тіреледі. Аяғым — сынық арманым — аласа, жаным жаралы. Маған енді балалармен асыр салып ойнау жоқ ақсақ баланың адымы — қысқа. Қара енді, ертең біздің кластың балалары оқуды бастайды. Олар алға жылжиды, мен отырамын шоңқиып. Мен тіптен оқуымды қайта жалғастыра алмай да қалармын. Аяғым сау болса, достарымның ортасында жүрмеймін бе. Адамға аяқ қандай керек еді, десеңші! Аяқсыз адам - келтек ағаш. Екі аяқты қара жерге тіреп, тайсалмай басып тұрған адамда арман бар ма екен, шіркін!

Арба есіктің дәл көзіне келіп тоқтады. Екі үйдің балалары арбаға ентелеп лап қойып еді, қозғалуға дәрмен жоқ сұлап жатқан мені көріп состиып-состиып тұрып қалды. Бәрінің жүзінде — аяушылық. Әй, аяушылық-ай, сен сан түрлі екенсің ғой. Здөн, Бағдаш, Бекежан үшеуі шынымен жандары шырқырап қорқып аяйды, бірге туған деген — осы Айгүл мен Медер аяғы сынған адамды аяу керек дегеннің жоралғысын жасайды, жаны ауырмастың қасында басым ауырмастың кері — бұл. Базаркүл ше? Базаркүл де аяйды. Қалай? Білмеймін. Жоқ білемін. Тегі, Базаркүл жөнінде көп сөз айта бермегенім жөн шығар. Базаркүл — ешкімге айтылмайтын әңгіме!

Шыбын жанын шүберекке түйген төртеу: апам, әпкем, Шөкен, Кенен киіздің төрт құлағынан ұстап, мені бағанағыдан да сақтыкден көтеріп апарып, төрдің сол жақ шетіне төрт кабаттап төселген көрпе үстіне жатқызды.

Қалай болғанын білмеймін, үйде Базаркүл екеуміз-ақ қалыппыз.

– Алданыш, мен оқуға жүремін, — деді Базаркүл жай, сыбырлағандай болып.

– Дұрыс. Жолың болсын, бара ғой!

– Барамын ғой. Сенсіз барғым келмейді.

– Неге?

– Нені?

Сырттан апам кірді.

Базаркүл, не, Әлдешпен қоштасып жатырсың ба?

– Ия.

– Әрине, сөйтеміз. Алданыш, жылдам жазыл, сау бол!

– Сау бол!

Базаркүл бір жерімді жұлып алып кеткендей болды.

Базаркүл! Сен біліп, мен білмеген жай жүректі тербейді. Оның аты не? Оның аты — Базаркүл, сен әлемдегі ең жақсы қызсың!.. Мұны бір сөзбен-ақ айтса, болар еді. Оған әлі ерте!.. Базаркүл, сен бойжет, мен ержетейін, сонда айтамын саған айтатынымды.

Аяғым күп болып ісіп кеткен. Шалқалап жату, шоқиып отыру, жәудіреп қарау, ой кешу, қиялға берілу — еншіме осылар тиген өмір басталды.

Жездемді, сол сөзді қойшы, әкемді ойлай бердім. Білемін, ол мені керемет жақсы көреді. Мен де оны өлердей жақсы көремін. Екеуміз де өздерімізді жезде, қайын дейтін ұғымдарға сай ұстаған боламыз, бірақ оның әкем, менің баласы екеніміз білініп тұрар еді.

Біздің үй — бұл ауылға кірме.

Біздің үйдің өң сыйқым мен төреден тұратын, азын-аулақ қапал араласқан бұл ауылға көшіп келуінің ұзақ тарихы бар. Ұқсын, кім екендерін білсін дей ме, әкем көңілінің шарты келген кезде мұны әңгімелеп айтып отырады. Әлбетте, әкемнің әңгімелері кітаптағыдай бас-аяғы жұп-жұмыр болмайтын. Алайда, әкесін есіне алғанда, майданға кетіп оралмаған ұлының бала қылықтары ойына оралғанда, олардан айырылғанымен, құдайдың бізді бергеніне шүкіршілік білдіргенде айтатын үзік-үзік әңгімелері ғажап еді. Өмір біздің әкемізді сөзге үйір қылмаған, нақты істің адамы етіп қалыптастырған. Сөйте тұра ол әлгіндей әңгімелерді айтқанда ерекше шабыттанып кетер еді. Әкемнің өмір жайлы әңгімелеріне татитын кітап оқып көрген емеспін мен өлі күнге. Бізге өмір берген, бізден өмірінің жалғасын көрген әкеміз тегі балаларына ғибрат сөзді қалай айтуды жақсы білген.

Осы ғасырдың басында Шу өңіріне орыс қоныс аударушылары келе бастаған.

Қорағаты өзені бойындағы Күнту ауылына арбасын сықырлатып жеткен бірнеше отбасы орыстарды қазақтар қырын қабақпен қарсы алады. Арада қақтығыс болып, соңы кісі өліміне апарып соғады. Мәселе ушығып, ауылға мылтығын шошайтып, зеңбірегін сүйретіп солдат келеді. Қазақтар сойылын ұстап атқа мінеді. Солдаттар сойыл ұстағандарды ғана атып қоймай, бүкіл ауылды қанға бояйды. Қашып кұтылғандар жанын олжалайды, қалғанын солдаттар түгел қырып салады.

Бұл қиямет-кайымнан біздің атамыз Смағұл он жастағы егіз ұлы — Қалқабай мен Сәлімбайды жүйрік шабдыр айғырына мінгестіре қашып, Шу өзенін жалдап өтіп, қуғыннан құтылып кетеді. Балапан — басына, тұрымтай-тұсына күн болады. Атамыз сол қашқаннан қашып отырып, Пішпектен бір-ақ шығады.

Сол сойқанда, шәк-шәлекейі шыққан ауылда: "Смағұл, қос қарашығымды алып қаш, жөнел! А, кұдай, осыларды аман қыла көр!" –деп еңіреп қалған, кейін келгенінде жатқан жерін де таба алмаған апамыздың аруағын сыйлады ма, жоқ әлде, егіз ұлын ешкімге жәутеңкөз қылғысы келмеді ме, атамыз қайтып үйленбепті. Егіз ұлына өзі әке, өзі шеше болып өсіріпті.

– Тақуа, таза адам еді жарықтық. Өле-өлгенше бес уақыт намазын үзген жоқ Күләйша екеумізді келіні емес, қызындай көріп, еркелетіп отыратын. Атамның айтқаны бәрімізге заң, екі еткізбей орындайтынбыз,- деп отырады әпкем қазір де.

Егіз ұл - Қалқабай мен Сәлімбай әкелерінің тұзын ақтаған. Әне-міне дегенше екеуі де еңбекке жарап, атамды асырай бастаған? Қалқабай мен Сәлімбай алғаш ұстаға қол-бала, одан соң балғашы, кейін өздері ұста болады. Екеуі бірге ұста дүкенін ұстайды. Жарық дүниеге шыр етіп бұрын түскен біздің әкеміз егіз ұлдың үлкені саналады екен, содан да әркез жол-соныкі. Ол алдымен үйленеді. "Алғашқы әйелім Ботбайдың Қызы болатын. Жақсы адам еді, бейшара ерте қайтыс болды. Одан Бекет қалып еді, құдай оны да көп көрді, сұм соғыс жұтты!"- дейтін кезі бар әкемнің.

Менің әкеме бір үйлі жанға бас ие болу тізгіні ерте тиеді, жұмыста да бар жауапкершілік соның мойнында болады. Әкем, тегінде, өзінің үлкендік міндетін мінсіз атқарған. Отбасында шүйіркелесіп отырғанда айтатын әңгімелерінен бұл жай жақсы аңғарылып тұрушы еді.