Бағдарламасы бойынша шығарылып отыр Қалдыбаев Ә. Қ- 24 Мен апамның баласымын / Роман. Астана: Фолиант

Өлтірсеңдер де көшпейміз, — деп орнында отырып алғандар аз болған жоқ.

Оған бастықтар көнуші ме еді, “Милиция шығарамын", – деп қорқытты. Ол кездегі адамдар қорқақ еді ғой, бір де біреуі қасарысып қарсы тұра алмады.

Бір дорба топырақ салып алып, "Өлсем, көріме осы топырақты салыңдар", деп жылағандар да кездесті.

– Апырау, бұл не сұмдық! Мына тұрған Шуға көшкенді де сөз деп. Өзіміз Қырғызстаннан келіп отырмыз ғой, -деп жездем күлді.

– Біздің үй бұл әбігерге түскен жоқ.

– Жалпы жұрт көшкенімен, тауда тірлік өшкен жоқ. Колхоздың түгел тауда қалған малын баққан адамдар, жаздай оған жемшөп дайындайтын пішеншілер, жотада көктемгі егіс, жазғы жиынтерін кезінде еңбек ететін диқандар – бәр-бәрі жездем ұстайтын диірменге ділгер. Диірменнің пәрегі сол бұрынғысынша шыр айналып, тасы тынбай зыр қағады, шанаққа үн танбай саулайды. Тау елін үннан тарықтырмау жездеме жүктелген. Бұл міндетті орындауға жалғыз жездем емес, бәріміз өзімізді жауапты сезінетін едік. Біздің үйдің үлкеніміз-кішіміз демей, бәріміздің диірменнің тоқтаусыз жүруіне қандай да бір септігіміз тиетін.

Тауға диірменнің қажет екенін білген бастықтар балалардың оқуы керектігін ойламаған.

Ерте көктемде үдере көшкен ел баласын жұртқа тастаған жоқ, ала кетті.

Мектеп жабылды.

Сонда да қимаймыз, одан-бұдан жиналған төрт-бес бала мектепке күніге бір барып, маңайында біраз айналсоқтап жүріп қайтамыз.

Осындай бір сапардан соң келсем, біздің үйдің мама ағашында үш ат байлаулы тұр екен.

Үйге асығыс кірдім.

Дастархан басында қасында бір мосқал тартқан кісі бар Әбусағат жездем отыр.

Жұрттың бәрі көңілді көрінеді. Әсіресе, апамның қуанышында шек жоқ. Апам қызын аңсап жүреді екен. Қызы да шешесін сағыныпты, "Апамды алып кел", — деп күйеуін жіберіпті. Апам мені алып кетпек болыпты. Оқу кезінде оқушы қайда бармақ? Мәселе осы сұраққа келіп тіреліпті.

– Мектепте оқу жоқ — дедім мен.

– Онда несіне барып жүрсіңдер? — деді апам.

– Қимай барамыз.

– Балаларға қиын болды, — деп әпкем Әбусағат жездеме қарады.

Сөзге әкем араласты:

– Шынында, бұл ауылдың тоз-тозы шықты. Жұрт Шуға көшіп кетті. Көшкендер, әлбетте, балаларын айдалаға тастаған жоқ ала кетті. Күзде мектеп ел көшіп барған жерден ашылатын көрінеді. Бұл бір қызық әңгіме болатын түрі бар. Қайда оқытамыз балаларды?

– Оны кейін көре жатарсыздар. Ақыры қазір оқу жоқ екен ғой, Әлдеш те жүрсін апаммен бірге.

– Мейлі.

Менің әкем мен Әбусағат жездемнің арасындағы осы сөздер мәселенің шешімі еді, Көкқайнарға мен де баратын болдым.

Ертеңіне апам бір атқа, мосқал кісі Сәтбек бір атқа мініп, мен жездеме мінгесіп, жолға шықтық.

Оңтүстікті бетке алып, Жайсаң жотасын көктей өтіп келеміз. Шығыс жағымызда Қордай тауы бұжыр-бұжыр болып тұр, одан әрі оңтүстік-шығыста қырғыз Алатауы мұнартады.

Оң жағымыз ұзын-ұзын сұлап жатқан қырқа-белдер.

Жол ұзақ. Екі аяғым салаңдап талып келеді.

Бұл күйімді жездем сезіп қойды.

– Қой, бала, кішкене дененің құрыс-тырысын жазайық. Шу, жануар!

Жездем торы атты тебінді. Торы ат көсіле жөнелді. Апамдардан әудем жер ұзап кеттік.

– Қалай, Әлдеш, біраз сергіп қалдың ба?

– Ия.

– Енді ән тыңда.

Алшаңдатып торы атқа міндім жайдақ.

Жаман қызға мал беріп жалынғанша,

Үкі тағып басыма жүрсем бойдақ.

Жездем мына торы атқа мініп барып, Қаратаудың басынан қайрақ алған екен ғой. Қайрақ тас Қаратауда болады екен ғой. Қаратауы біздің есіктің алдындағы қарабет шығар. Қарабеттің тастары қайрақ болатынын қалай білмегенбіз біз? Торы ат алшаңдап басады екен-ау, жануар. Онда жақсы ат болғаны да мұның.

– Бұл жездем, шынында, жаман қызға мал беріп, жалынып қайтеді, әпкем бар ғой. Бойдақ жүргені несі, әпкеме үйленгелі қашан, соғыстан бұрын үйленген, үш ұлы бар.

Мен жездемнің өлеңіне түсіне алмай, дал болып келемін.

Өлеңнің сөзі жадымда бірден жатталып қалды. Қыздарға айтқанға жақсы екен. Кейін, өскенде айтамын мен бұл өлеңді, амандық болса.

Әпкем апаммен жылап көрісті. Шешесін сағынғаны ма, жоқ Әлдижан ағасын жоқтағаны ма екен, еңіреп жылады.

– Әлдеш, келе ғой, — деп мені құшақтап бетімнен сүйді. Мені көргендердің бәрі:

– Әлдижаннан айнымайды екен, -деп жатыр.

Бұлары — мені Бүбісара әпкемнің туған бауыры етіпкөрсеткісі келген игі ойлары шығар, мүмкін, мен шынымен Әлдижан ағама ұқсайтын болармын, білмеймін.

Тегі мен шешеме ұқсағанмын. Ендеше Әлдижан ағама да ұқсағаным ғой. Бүбісара әпкеме тартқан жерім де жоқ емес, әрине.

Бүбісара әпкемнің дауысын тура менің шешемдікі дерсің. Алла-ай, бірге туған адамдардың түрі тұрмақ даусы да ұқсайды екен ғой!

Осындай әсерлі сәт саябырсыған соң мен ойнайтын бала іздеп жан-жағыма қарадым. Ондай бала тез табылды, жездемнің үйінде Шопан деген жиені жүріп оқиды екен, екеуміз демде ойнап кеттік.

Әпкемнің ауласында бір топ бала ойынның қызығына беріліп жатқанбыз.

Байқамай қалыппыз, қақпадан үстерінде ақ халат, бастарында ақ тақия бар екі әйел кіріп келе жатты. Мен ойымда ештеңе жоқ екеуіне тесіле қарап тұрып қалдым, басқа балалар демнің арасында зым-зия жоқ болыпты.

Екі әйел орыс тілінде бірдеңелерді айтып маған таяй берді. Мен тұрмын сілейіп.

Үйден әпкем шықты. Енді үшеуі сөйлесті орыс тілінде. Жүздерінен көз алмай қарап тұрмын, үшеуі бір нәрсеге келісті.

Әпкем маған бұрылды:

– Әлдеш, мына кісілер қолыңа егеді екен.

– Не егеді?

– Бидай.

– Ол не пәле?!

Пәле ештеңесі жоқ түк те ауырмайды. Қане, жеңіңді тұр.

Әпкем сол қолымның жеңінің түймесін ағытпақ болды.

– Әлдеш, укол салады!

Үйдің бұрышынан басын шығарып бұл сыбырлап тұрған–Шопан.

Жарайсың, досым!

Мен ата кеп жөнелдім.

Шопан екеуміз үйді айнала бездік. Былайырақ ұзаңқыраған соң сұрадым:

– Шопан, қолға бидай екті деген не сұмдық?

– Не, соны да білмейсің бе? Ол — кәдімгі ине тығу. Балаға қызылша шықпасын деп укол салуды егу дейді. Міне, көр, укол салған жерің мынандай шүпірлеген шұңқыр-шұңқыр болып қалады. Алдымен шұңқырлардың орны қып-қызыл бидайдай болып бұртиып-бұртиып, қалай десем екен енді, ия-ия, өнген. Бұртиған бидайлардың аузы жараға айналып барып жарылып, өстіп шұңқыр-шұңқыр болып қалды. Ине салғаны, жоқ иненің ұшымен тырнағаны ештеңе емес, онша көп ауырмайды, өнгені жаман, қышып жаныңды шығарады.

– Құрысын! Енді қайттім?

– Қайтесің, еккізесің. Еккізбейді екенсің, милициямен айдап апарады докторға. Бар, ана екеуі сенің қолыңа екпейінше кетпейді. Қорқақ!

– Өзің қоркақ! Сен мені әрі итеріп, бері жықпақ екенсің ғой. Жоқ Сен өлмеген егуден мен өледі дейсің бе, барамын, еккіземін!

Мені қорқытып мәз болып тұрған Шопан сасып қалды:

– Өй-өй, мынау қайтеді-ей, шынымен өзі барып еккізе ме, мені ағам сүйреп апарып, кұшақтап ұстап тұрған.

– Ал, мен өзім барамын!

Үйдің бұрышынан менің төбем көрінген бойда әпкем қуанып кетті:

– Әлдеш, келе ғой, айналайын! Ел-жұртқа күлкі қылма!

Әпкемнің мына жыларман халінің астарын түсіне қойдым, біз тауда өскенбіз, тағымыз. Ал, мына ауылдың адамдары мәдениетке жақындау. Доктордан қашқаным тағылық емей, немене? Балалар күлетін болды-ау енді!

Мен түк те қаймықпай, тура тартып отырып, докторлардың алдына бір-ақ барып тоқтадым.

Егуге қай қолымды ұсынсам екен? Іссе де, түссе де сол қолым көрсін, оң қолым өзіме керек, мен онымен жазу жазамын, адамдармен амандасамын.

Сол қолымның жеңін түріп жіберіп, қарымды уколға тостым. Докторлардың не жасайтынына қарауға дәтім шыдамай, басымды кері бұрып әкеттім.

Докторларға керегі де менің сол қолым екен. Жалма-жан жейдемнің жеңін жоғары түріп, бұлшық етіме сұйық дәрі жағып, үшкір темірмен тырнап-тырнап жіберді, шыдап бақтым.

– Болды.

– Жақсы бала екен.

Мен укол салған қолымның жеңін түсіре беріп, сілейіп тұрдым да қалдым. Мәс-саған, безгелдек! Сол қол деп уколға ұсынғаным оң қол екен. Жазыла гөр, оң қолым! Сен маған өте керексің. Сенсіз мен қалай күн көремін? Сол қол солақайға болмаса, бізге қатты қайырымға жарамайды. Ертеңгілік тұрғаннан кешкілік жатқанға дейінгі барлық тірлікті атқаратын, жалпылап айтқанда, "жан сақтап" отырған оң қолымды қалай ғана қатерге тіккенмін?! Қызық күліп жібердім.

Ауырсынудың орнына "қуанып" күлгеніме бәрі-аң таң. Апам мендей қайсар, батыр баласы барлығына сүйініштен жарыларман болып тұр.

Доктор еккен укол қып-қызыл болып шүпірлеп өніп, қышып, мен қасып жара қылып, ойдым-ойдым шұңқыр қалдырып барып жазылды.

Шүкір, оң қолым өзіме сол бұрынғысынша қызмет етуде.

Ал, доктор дегендеріңіздің кісіге жақсылық жасайтын адамдар екені жадыма мықтап ұялап қалып еді.

Міне, енді, шіркін, аяғымды докторға бір көрсетсе деген ойым арманға айналып бара жатыр.

Шу алыс, ал, Шоқпарда сыныққа әлі келетін доктор жоқ көнуден басқа амал таусылған.

Жездем ең болмаса мал докторы көрсін деген екен, олардың сыйқы анау болды.

Ендігі үмітіміз – Жетпісбай жылқышы.

Жетпісбай атай жылқы емдеуді бітіріп келгенше бірталай күн өткен.

Келгенін қайтейін, ол да жарытқан оташы болмай шықты. Жылқының бір жері сынса, өзі салып, емдейтін көрінеді. Тайған тобықты, сынған саусақты салатыны бар екен. Былайша айтқанда, жай ғана қолы епсекті адам.

Ол кісі сыздағаны сәл-пәл басылғанымен, ісігі әлі қайта қоймаған, талыстай болып жатқан аяғымның әр жер-әр жерін ұстап көрді. Ауыртып алармын деп жүрексіне ме, жоқ қолы шынымен епті ме, ұстаған жерін ауыртқан жоқ.

– Баланың аяғы сынған екен. Қанша күн болды өзі мұның аттан жығылғанына? — деп апама қарады Жетпісбай атай.

– Он күн болды.

– Бұл батыр нешеде еді?

– Он төртті бітіріп, он беске кетті, наурызда туған.

– Сынық жас санайды. Сынған сүйегі он төрт күн дегенде ілінеді. Енді қозғаудың қажеті жоқ. Құдай қаласа, енді бес күннен соң орнынан тұрады.

– Аузыңа май!

Үйдің іші жарқырап шыға келді. Апамның, жездемнің, әпкемнің жүзін қуаныш кернеді.

– Адам жылқы іспетті. Қой, ешкі мен сиырдың сынығы етті ісітпейді, жазылуы қиын. Жылқы баласының бір жері сынған екен, еті гүп болып ісіп шыға келеді. Ісік кернеп, анау-мынау сынған сүйекті орнына түсіріп жібереді. Ең әдемісі – енді аяқты қимылдатпау. Қалтқы салып таңып қойғандарың ақыл болған.

– Әлдеш, қалтқыны өзі жасап, өзі салып, өзі таңды.

– Онда қолының ебі бар екен ғой балаңның. Онысы тіптен жақсы. Айтқаным айтқан, құдай сәтін салса, енді бір бес күннен кейін орнынан атып тұрады бұл сабаз. Сор ботқаны өстіп үзбей тарта беріңдер. Бір мезгіл жұмыртқаның сарысын жақса да болады. Айша өзіңнің де анау-мынау ем-домың болушы еді ғой, соларыңды жасағын. Түк те жоқ қапа болмаңдар, Алданыш әлі-ақ аттың құлағында ойнайды.

– Айтқаның келсін!

"Жақсы сөз — жарым ырыс". Апам Жетпісбай жылқышыға қатты разы болды.

Біздің үйдің үлкен дастарханы жайылды. Апам мен әпкем дастарханға үйдегі бардың бәрін салыпты, көңілденіп отырып шәй іштік.

Бес күн! Қандай ұзақ еді, таусылмас, сірә! Бес күн шыдау нағыз азаптың өзі. Мен орнымнан осы қазір атып тұрып, асыр салып ойнағым келеді. Көңіл әр саққа алып ұшады, аяқ жібермейді. Ұмтылып тұруға жүрек дауаламайды.

Енді өмір бойы тұра алмаспын, өстіп жатқаным жатқан шығар.

Бәрі қалды. Ойын да, оқу да жоқ маған енді.

Ойбай-ау, бұл не дегенім?! Жоқ болмайды.

Мен – адаммын, әр кез жақсылыққа ұмтылып, болашаққа сеніммен қарап өмір сүруім керек.

Менің аяғым жазылады!

Біздің жетінші кластың балалары оқуға менен басқасы түгел жиналған шығар. Әттең, араларында мен жоқпын.

Әлбетте, мұғалімдер балаларды түгелдейді. Мені, ең алдымен, математик, мектеп оқу ісінің меңгерушісі Оршыбек ағай іздейді.

Оршыбек ағай – өте қатал адам. Есептің бақайшағын шаққан математик. Соғыстан "контужный" болып оралған деседі. Рас шығар, өңі үнемі сарғыш тартып жүреді. Ашуланғанда беті құп-қу болып кетеді. Қаһарына ұшыраған баланы қара жерге қазық қылып қағып жіберуте дайын. Рас-өтірігін қайдам, жұрт екі-үш қабырғасын фашист оғы қақыратып сындырып кеткен, соларын операция жасап алып тастаған, дейді. Мүмкін, солай шығар, сол жағына қарай сәл қисайыңқырап жүреді. Ағайдың сеніміне ие болу қиынның қиыны, ондай бақытқа ие болдың екенсің, айрыла көрме. Ағайға қажеті есепті шемішкедей шағуың, формулаларды жарым түнде оятып сұраса, жаңылмай жатқа соғатындай білуің керек.

Мен – кластағы Оршыбек ағайдың ең жақсы көретін оқушысымын!

Мұндай бақытқа мен бірден ие болғаным жоқ.

"Басы қату болса, — аяғы тату болады" деген бар емес пе, сол рас.

Менің де Оршыбек ағаймен татулығым қатулықтан басталды.

Шоқпар станциясына бесінші класта оқуға мен Көкқайнардан, яғни Бүбісара әпкемнің ауылындағы бастауыш мектепті бітірген соң келгенмін. Класта менен басқа да Шоқпардың жан-жағындағы ауылдардан бастауыш мектеп бітірген оншақты бала бар екен.

Оршыбек ағай "колхозбайларды" ұнатпайтын, турасын айтқанда, жек көретін адам болып шықты. Онысын алғашқы сабақта-ақ білдірді.

– Колхоздың баласы қай оқып жарытқан?! Белгілі, бәрің түк білмейсіңдер. Ертең бақылау аламын. Кімде-кім одан екі алады, төртінші класқа түседі. Есеп шығара алмайтын бала мұнда бір минут та отырмайды, класты босатады. Ондайларды жетелеймін деп жүріп класты кейіндететін жағдайым жоқ. Сонша колхозбай қайдан жиналғансыңдар өзі! -деп апшымызды қуырды.

Колхозбай! Колхозшыдан жұмысшы саналы, озық ойлы дегенді ептеп біліп қалғанбыз ғой, бірақ жұмысшының баласы колхозшының баласынан артық деген сұмдықты естіген емес едім, қатты қапа болдым.

Бақылау алыңызшы, сонда көресіз, Оршыбек ағай! Мәселе колхозда, станцияда, колхозшыда, жұмысшыда емес, адамда. Кім ақылды, сол жақсы оқиды.

Оршыбек ағай айтқанын істеді, ертеңіне есептен бақылау жұмысын алды.

Мен – төртіншіні кілең беске бітірген оқушымын, есепке ерекше жүйрікпін. Осындай бір жарысты аңсап жүретінмін. Талай-талай, өңшең есепті жақсы шығаратын балаларды жинап алып жарыстырар ма еді, деп армандайтынмын. Сонда барлық есепті елден бұрын шығарып, жұртты қайран қалдырса, шіркін, деуші едім.

– Осы күнгі олимпиада деп аталатын жарыс екен ғой сондағы менің көкейімді тесетін.

Жай есепті де, мәселе есепті де әне-міне дегенше қағып тастадым. Жақсылап тұрып тексеріп шықтым, бәрі дұрыс. Енді жаман қағаздан дәптерге көшірсе болады. Сол сәт менің тұсымдағы партада отырған бадырақ көз, бидай өңді, құлағы қалқиған нәзіктеу бала орнынан тұрып барып ағайдың столына дәптерін қойып жатты.

– Жарайсың, Шегірбаев! Бәрі дұрыс па?

– Дұрыс.

– Бара ғой онда, аулаға шығып таза ауа жұт.

"Апыр-ау, дүниеде есепті менен бұрын, дұрыс шығаратын бала да болады екен-ау! Әй, бірақ мен де тез шығардым ғой. Оршыбек ағай қатты шошытқан екен, жүрексініп әуелі жаман қағазға шығардым, асықпай тексердім. Әрі-беріден соң мәселе есепті бұрын яки соң шығаруда емес, дұрыс шығаруда шығар. Менікі –дұрыс".

Мен осы оймен ентелей басып барып дәптерімді столға қоя бергенімде Оршыбек ағай:

– Не, шығара алмадың ба? — деп қадала кетті.

Бұл – маған өмірі қойылып көрмеген сұрақ. Жүрегімді бір өткір нәрсе тіліп өткендей болды.

Ағайға алара қарадым.

– Шамшылын қарай гөр-ей мынаның! Көремін тексергенде әуселеңді. Әй, қойшы, қайбір шығардым дейсің, екі!

Есебімді тексермей, тіптен дәптерімді қолына ұстамай жатып қай айтқаны — бұл ағайдың? Менің есепті дұрыс шығарғаныма сенбейтін не жөні бар? Ештеңе етпейді, әзірше сіздікі — сенімсіздік. Әлі-ақ сенетін, иланатын боласыз.

Мен есікті бетке алдым.

Ағай менің дәптерімді қолына алды.

Келесі күні дәптер үлестірер алдында ағай құшырлана жария етті, айтқаны келіпті, Шоқпардың балаларының бәрі жақсы баға алып, біз, "колхозбайлар", түгел "екі" алыппыз.

Оршыбек ағай “екі" алғандарды бірін қалдырмай, тақта алдына шығарды.

Бәріміз жер болып мөлиіп тұрмыз.

Ағай әй бір көсілді дейсің:

– Қара түрлерін! Топастар! Бұларды төртіншіге емес, үшінші класқа түсірсе болады. Оқу оқымаған қулар ғой бәрі. Өкімет те қызық колхозға мектеп ашып қажеті қанша екен?! Жабу керек бәрін! Олардың барынан не пайда, оқушыларының сыйқы мынау болған соң. Көрдіңдер ме, міне, есепті Шоқпардың балалары бірі қалмай шығарған, ал сендердің біреулерің де шығара алмағансыңдар. Бәріңді қуу керек ауылдарыңа. Қай-қайдағы миғұлаларды кім жолатып жүр өзі бұл мектепке! Қайтіп оқытарсың бұларды? Нервный болып құрыр адам бұларға бірдеңе үйреткенше. Ертең педсоветке саламын, сонда шешіледі тағдырларың. Тағы да айтамын, кеш болмай тұрғанда кетіңдер, кететін жақтарыңа. Бар, отырыңдар орындарыңа!

Біздің мойнымызға су құйылып сүмірейіп келіп отырып жатырмыз орнымызға. Бұл қорлыққа шыдағанша, өлген жақсы! Қой, бұлай болуы мүмкін емес. Мен есепті дұрыс шығарғанмын. Енді неге "екі" аламын?

Кешегі есепті елден бұрын шығарған бала Шегірбаевқа қарадым. Дәл менің тұсымдағы партаның арғы жақ шетінде отыр өзінше болып-толып. Біздің қор болғанымыз оған ұнайтын тәрізді. Біз — бір вариантпыз. Орнымнан атып тұрып барып, әй-шәйға қарамай, Шегірбаевтың дәптеріне қол создым.

Шегірбаев:

Ағай-ағай! — деп зар қағып жатқанда қарап үлгердім, жәй есептің де, мәселе есептің де жауаптары менікіндей екен.

Оршыбек ағай маған дүрсе қоя берді:

– Сен өзің түк білмейтініңмен қоса тәртіпсіз де қу екенсің ғой.

– Ағай, менің есебім дұрыс. Сіз жөнді тексермепсіз.

Оршыбек ағай құдды бір біреу алқымынан ала түскендей тұншығып, қып-қызыл болып кетті. Ізінше қанын ішіне тартып сұрланып алды:

– Әй, сен кім едің олай дейтін? Шық былай тақтаға! Әкеңді көзіңе көрсетейін мен сенің. Әкең кім, қойшы ма, жоқ сиыршы ма?

– Жоқ жұмысшы.

– Сонда қалай! Сен "Кербұлақ" колхозынан емессің бе?

– Иә, "Кербұлақ" колхозынанмын.

– Түсінсем, бұйырмасын.

Оршыбек ағай маған таңдана қарап тұр.

Әкемнің жұмысшы табының өкілі екенін, онда да білдей бір республиканың астанасы — Пішпектің жұмысшысы болғанын түсіндіруге шама менде қайдан болсын?

Шамамның келгені — дәптерімді ашып ұстаған күйі аяғымды ілбіп басып барып, столының үстіне тастай салдым.

– Мұның нең? Немене, саған дәптердің керегі жоқ па?

– Керек. Ағай, менің есептерімнің жауабы тура Шегірбаевтікіндей.

– Қ-қане?

Ағай менің дәптеріме жиіркене бас қойды. Біраз үңіліп тұрды да қолына қызыл қарындашын алып:

– Сен қайбір өзім шығардым дейсің. "Үш". Мә, дәптерің. Бар, отыр, — деп еңкейіп "екіні" сызып, "үш" қойып жатты.

– Жоқ бармаймын, отырмаймын. Мен есепті дұрыс шығардым, "бес" алуым керек.

– Не, сонда сен Шегірбаевқа теңелейін деп пе едің? Ол — төрт жыл бойы кілең "беске" оқып келе жатқан бала.

– Мен де сондай баламын.

– Қарай гөр-ей, мынау бір мықты болды ғой. Бар-бар, отыр орныңа. Сені түсірмеймін төртіншіге, бесіншіде оқи бер. Сол жете ме саған?

– Жоқ, жетпейді. "Бес" қойыңыз.

Оршыбек ағайдың сұры кіре бастады.

– Сен маған ұнап келе жатырсың, бала. Фамилияң кім еді? Ә-ә, Ыдырысов. Жүрегіңнің оты бар бала екенсің сен, Ыдырысов. ‘‘Бес".

Мен өстіп танылып едім бұл мектепке.

Көп ұзамай Оршыбек ағайдың сүйікті оқушысы болып кеттім.

Оршыбек ағай ашулануы қандай жылдам болса, қайтуы да сондай тез адам екен. Ағайдың оқушыларды бағалауда бір-ақ өлшемі бар, ол — есеп. Есеп шығара білген бала — жақсы, шығара алмаған бала — жаман. Бітті.

– Ыдырысов, Оңғарбаев документтеріңде метіркелеріңнің көшірмесі жоқ. Соны ертең әкеліңдер, әйтпесе оқудан шығарамын.

Төбемнен жай түскендей болды.

Метрикада менің фамилиям — Қалқабаев. Енді қайттім?

Оршыбек ағай соны сезіп қалды ма, немене?

Әлібек ыржаң-ыржаң етіп күледі.

Әлібекке не, оның әкесі — Оңғарбай атам, фамилиясы Оңғарбаев.

Әлібек екуміз мектептен кайтып келеміз. Менің ұнжырғам түсіп кеткен.

Әлбетте, Әлібек оның себебін жақсы біледі.

– Әлдеш, сен мұңайма, бір есебін табамыз.

– Ненің?

– Бала, сен өйтіп қуланба. Мен бәрін білемін, сенің фамилияң Ыдырысов емес, Қалқабаев.

– Әлібек, ағатай, мен қайтіп Қалқабаев болып жазыламын? Апам естісе, қайтемін?

– Әлдижан аға өлгенде әрең тірі қалған екен, мынаны естісе, мүлде өледі ғой Айша апам!

– Не істеймін?

– Үндеме. Болды. Біраздан соң біздікіне кел, қатырамыз.

– Қайтіп?

– Келсеңші, көресің.

Межелі уақытта Әлібектің үйіне келдім.

Үйінде өзінен басқа ешкім жоқ екен.

Әлібек қутыңдап қарсы алды:

– Келдің бе, келсең, давай, іске кірісеміз.

– Қандай іс?

– Көресің қазір.

Әлібек сөмкесінен метіркесін суырып алды. Дәптердің екі парағын дайындап қойыпты, соны айқара ашты.

– Ал, кірістік. Тууы туралы куәлік. Нөмірі 126541. Оңғарбаев Әлібек. Тоқта. Бұл жерге Ыдырысов Алданыш деп жазамыз. Туған жылы, айы, күні. Айт, қашан туып едің?

– 1939-шы жылғы 2-ші март.

– Дұрыс.

Мен қорқып кеттім:

– Ойбай, Әлібек, мұның нең?

– Сенің метіркеңнің көшірмесі.

– Жоқ бұл — өтірік.

– Білем. Өтірік. Маған не қыл дейсің? Сені өстіп құтқармаса, ұсталдың. Бәрінен де Айша апамды айтсаңшы!

– Бір ақыл айтшы, Әлібек ағатай.

– Айтсам, мынаны апар сельсоветке. Растатып қолын қойдырып, печатын бастыр. Метіркені сұрамайды, сұраса, үйде, де.

– Жоқ мен ешкімді алдай алмаймын.

– Сөйттің ғой. Онда сен үшін емес, Айша апам үшін өзім барамын. Мен Айша апамды аяймын.

– Мен де. Апамның менен басқа кімі бар үміт артқан?

Мен жылап жібердім.

– Көрдің бе, өлсек те осылай істеуге тура келеді.

Әлібек есіктен шығып бара жатты. Маған амалсыз ілесуден басқа түк қалған жоқ.

Сельсоветтің кеңсесіне Әлібек кіріп кетіп, мен сыртта қалдым.

Жүрегім сулап тұрмын. Денем мұздап дірдектеп барамын. Өтірік деген пәле қандай жаман еді!

Екі езуі екі құлағында Әлібек шығып келе жатты кеңседен. Оң қолын көтерді.

– Ыдырысов, бәрі дұрыс. Сен енді заңды Ыдырысовсың.

– Қойшы, ағатай-ей! Қалай болды?

– Қатырдым. Секретары жоқ, сельсоветтің жалғыз өзі отыр екен. Көшірмені бір шолып шықты да, "Метіркең қайда?" — деді. "Үйде. Әкелейін бе?” — дедім. "Әкел”, — деді. "Қазір", — деп есікке беттедім. “Әй-әй, бала, тоқта”, – деді де сельсовет көшірмені растап қолын қойып, печатын басып берді.

Әлібек менің қолыма метіркенің көшірмесін ұстата салды.

Жалған көшірме қолымды қарып түсті.

– Әлібек, маған мұндай көшірменің қажеті жоқ. Мен метіркенің көшірмесін ортасынан қақ бөліп, лақтырып жібердім.

– Мынау қызық екен ғой! Енді қайтесің, ал, — деп Әлібек күйіп-пісті.

– Қайтемін, өз метіркемнің көшірмесін жасатамын.

– Апаңды қайтесің?

– Апама айтамын болған жайды.

– Өзің біл. Бәрі бітіп еді, құрттың.

– Мен өтірік өмір сүре алмаймын. Өтірік өрге баспайды.

– Әй, данышпаным-ай! Қызықсың!

– Несі қызық? Өтірік айта алмаған да қызық па?

– Қызық. Өмірде бәрі де болуы керек.

– Өтірік болмасын.

– Өзің біл.

Әлібек екеуміздің әңгімеміз осымен тәмам болды. Оршыбек ағай ұмытты ма, білмеймін, метіркенің көшірмесін қайтіп сұраған жоқ.

Мен Ыдырысов болып оқып жүрмін.

Әлібек, әрине, Оңғарбаев.

Білемін, мені алдымен Оршыбек ағай іздейді.

Әлібек айтады:

– Ыдырысовтың аяғы сынып қалыпты, үйінде жатыр, – деп.

Ағай мені қатты аяйды.

Жақсы оқушының мертігіп қалғанына қай мұғалім қиналмасын!

Қап! Қайтейін, Оршыбек ағай, осылай болды. Аяқты сындырып алып отырмын өстіп пұшайман болып.

Неміс тілі сабағы басталғанда нендей әңгіме болатыны да белгілі.

Эмма Яковлевна орындыққа отыра бере көзілдірігін бір түзеп қойып, балалардың фамилиясын оқып түгелдеуге кіріседі де сыпыра тартып отырып, маған жетеді.

– Идрис-соф-ф.

– Аleks іst кгand.

Балалар ду күледі.

Көктемде мен тұмауратып қалғанда неміс тілінен дәл осындай тақырыпта сабақ өтіпті.

Ертеңіне Эмма Яковлевна балаларды түгелдеп, менің фамилиямды атағанда кезекші Мәтен:

– Аleks іst кгand— депті.

Балалар Мәтеннің сабақты өмірмен ұтымды ұштастырғанына разы болып, қыран күлкіге батыпты.

Кезекші болсын-болмасын Мәтен қу тағы сөйдейді.

Балалар тағы күлер ме екен?

Әй, күлмес! Жылдам жазылатын жеңіл ауруға күлді ғой көктемде олар, енді аяғы сынып, қатарынан қалып, қор болып отырған адамды ешкім мазақ ете қоймас. Кем адамды аяйды жұрт қайта.

Батаның үлкені — құдай тілеуіңді берсін! Апам осылай деп отырады. Маған бұл бата талай-талай берілген.Сол баталардың шапағаты қайда?

Аяғым сынғалы бері мен құдайға аз жалынғаным жоқ, бірақ әзірге нәтижесі болмай тұр. Айналайын құдайым-ау, бармысың өзің, бар болсаң, сынған сүйегімді орнына салып, аялы алақаныңмен бір сипап жазып, маңдайымнан сүйіп тұрып: "Бар, жүгір" — деп айтатындай-ақ жалбарындым ғой бір саған. Апам қанша зарлады. Мұның нең, жаратқан ием-ау! Осыдан бар болсаң, тезірек жаза көр аяғымды, тұрғыз да жібер! Мен Шоқпар қайдасың деп, тартып отырайын, өз қатарларыма қосылайын. Ия-ия, алла, сөйтші, мен саған өмір бойы қарыздар болайын, күніге табынып, құлшылық қылайын. Жоқ сен өйте алмайсың, қолыңнан түк те келмейді. Сенде, әуелім, қол бар ма өзі? Қайда-а-ан, қол тұрмақ өзің де жоқсың. Әйтпесе, сен бар болсаң өстер ме едің? Құдай-жаратушы, жарылқаушы деген сөз рас болса, ол ертең оқуға жүремін деп жүрегі алып-ұшып отырған баланың аяғын сындырып, кәріп қылушы ма еді? Сындырған екенсің, ая, тез жаз! Оған сен жоқсың.

Ойбай-ау, мен не сөйлеп кеттім! Айналайын ақ құдай, өзің оңда!

Аяғымды сындырған — мен өзіммін. Әпкемнің айтқан тілін алмаймын деп душар болып отырмын мен бұл пәлеге.

Анасының тілін алған біздің қара лақ құрлы болмадым мен.

Бала анасының тілін алуы керек екен. Қара лақтан үлгі алсамшы, қап!

Біздің ауылдың алдында екі үлкен төбе бар. Бірі — Бозтөбе, екіншісі — Қарабет. Бозтөбе — дұрыс, ал, Қарабет... Айтқың да келмейді, бірақ амал қанша, солай аталады, айтуға мәжбүр боласың.

Бозтөбе — шошайған биік, ауылға қараған бетінде бір де тас жоқ, қалың боз бетеге жамылған төбе.

Қарабет — ауыл жақ бетін ірілі-ұсақты қаптаған қара қой тас басқан, кей тұсында қорым тас сырғыған, әр жер-әр жерінде үйдей-үйдей жартас өңкиіп тұрған төбе. Үлкен жартастардың бірі төбенің бергі етегін ала орналасқан. Үстінен келгенге бұл жартас аяқтың астында жатады, ал, төменнен өрмелеп шығу мүмкін емес, альпинист болмаса, басқа адам аяқ тірей алмайтын тік, беті жалтыр.

Жартастың дәл маңдайында екі-үш уақ жан сиятындай кетік бар. Соған анада біздің жағал ешкінің қара лағы қарғып түсіп, қайтып шыға алмай тұрып қалған. Шіркіннің жан даусы шығып, бақырғаны-ай сондағы! Ернеуге таяп келіп, төмен қарайды, секіру қайда, терең құз. Жоғары қарғып шығу қиын, аяқ тірейтін жер — биік.

Неге екенін қайдам, ешкім қара лақты тас тұтқыннан шығарып алуға әрекет қылған жоқ.

Жағал ешкі кешке дейін егіздің сыңары — өзінен айнымайтын жағал лағымен бірге сол маңайда жайылып жүрді. Анда-санда маңырап келіп жартастың үстіне шығып, лағына үңіліп тыпыршиды. Қу тамақ қиын, біраз тұрады да былайырақ ұзап барып, қайтадан оттап кетеді.

Кеш түсіп, Қарабет қаракөлеңке тарта бастағанда қара лақ маңырауды үдетті. Жағал ешкі безек қағып, жартастың астына түсіп, үстіне шықты. Қара лақ жағы сембей, қақылдап тұр.

Енді жағал ешкі жартастың үстінде бір сәт үнсіз, қимылсыз тұрды. Сөйтті де ернеуге ақырын еппен басып барып, қара лақ тұрған кетікке қарғып түсті. Екеуі алақандай тар кетікке кептеліп қалған еді, қара лақ сонда да енесінің емшегін ембек болып әрекет етіп жатыр.

Жағал ешкі бір бұтын көтеріп, лағына емшегін бір-екі түрткізіп алды да қарғып тас басына шықты. Сен де өстігін дегендей лағына емірене қарады.

Қара лақ жан даусы шығып, маңырап аласұрды, бірақ жартастың басына қарғып шығуға әрекет қылған жоқ.

Жағал ешкі кетікке қайта түсті, қара лақ бауырына жабыспақ болып еді, дәл бүйірінен сүзіп келіп жіберді.

Қапелімде қара лақ жартастан ұшып кете жаздап әрең қалды.

Жағал ешкі жартас үстіне секіріп шықты да артына бұрылып бір маңырады, сөйтті де аяғын ақырын-ақырын басып ұзай берді.

Қара лақ тыпыр қақты. Жоқ жағал ешкі қайырылмады.

Жағдайының қиындағанын қара лақ енді шындап сезді, шегіншектеп тұрып, жартас ернеуіне қарғып шықты.

Қара лақ жүгірген бойы барып енесінің бауырына басын тықты. Жағал ешкінің екінші жағынан келіп жағал лағы жабысты.

Жағал ешкі иіп, рахатқа батып тұр.

Қара лақ ақымақ болмай, анасының тілін бірден алса ғой, тас құрсаудан әлдеқашан кұтылатын еді.

Мен болсам, анам тілін алмай, аяғымды сындырып алып отырысым мынау!

Терезеден маған қара лақ қамалып қалған жартас та, бергі саз да, арғы бөктер де, басат та көрініп тұрады. Ал, менің ой көзім Кербұлақтың басынан аяғына дейін сай-саласын, ой-қырын түк қалдырмай шолып шығады.

Кербұлақ — Шу өлкесіндегі ең әсем таулы өңір.

Далауыздан кіріп, Кербұлақ өзенін өрлеген адам екі жағадан өріп, біртіндеп биіктейтін тау ішіне сұғынып ене береді. Өзен бойындағы сазға келіп тірелетін теріскей жақтағы бірінен соң бірі ауысып отыратын аузы аңқайған жыралар бөктерді көктеп өтіп, басат басына бастайдьі. Басаттан әрі асып түскен адамның алдында атақты Жайсаң жотасы жатады.

Жайсаң жөнінде айтудың реті алда келе жатар, әзірге бір бүйірінде екі көзі жәудіреп мен отырған біздің үй тұрған Кербұлақ өзені, оның қос қапталындағы таулы өңір жөніндегі әңгімені өрбіте түсейін.

Өзеннің теріскей бетіндегі төбелердің тасы сирек, бетін боз бетеге, майда көде басып жатады, күнгей жақ қап қара болып күйіп кеткен қалың қотыр тасты беткейлер. Теріскей беттегі, яғни өзеннің оңтүстігіндегі (Кербұлақ шығыстан батысқа қарай ағатын өзен) төбелердің үстіңгі жағы білем-білем жыралы бөктер, одан әрі ауыздары әңірейген терең сайлы адырлар. Әр сайдың табаны көздей жылтыраған су үзілмейтін өзек, жол бермес қылта, тұтасқан тобылғы, итмұрын, жартастардың астында арасында ащы қалақай жасырынған бүлдірген тұнып тұрады.

Кербұлақтың ұшар басы — Шатыртөбе. Ол, шынында да, алып шатыр тәрізді биік төбе. Оның етегінен тараған майда жыралар құлдаған сайын тереңдеп, табанындағы жылға-жылға су Кербұлаққа барып құяды. Кербұлақтың кең қарын саздарына шықпайтын шөп жоқ. Шалқар шабындықтар көктемде өзен тасығанда судың жайылуына, сөйтіп ылғалдың сақталуына байланысты сан алуан реңкке енеді.

Кербұлақ өзені басын биік мұзарт таудан алмайды, бұлақтан басталады. Үлкен екі тармақ бірі — Нарқызылдан, екіншісі — Шатыртөбеден де жоғары, Соғанды жақтан ағып келіп, Алшынның қорасының аяқ жағында қосылады. Өзен арнасы — мың бұлақ. Кей жерлерде өзен жағасындағы апандай ұралардан құлақ-құлақ су ағып шығады. Соның бәрі Кербұлаққа қосылып, өзен суын ішкенде төбеңнен шығатындай тастай қылады.

Кербұлақ— таудан құлап сарқырап ағатын өзен емес, жер жағдайына қарай иір-иір болып, бір жерде жөңкіп, бір жерде екі жағасын жар тіреп қысылып, бір жерде жайдақ болып ағып, бір жерде қалың қорыс қамысқа кіріп, құла-дала болып жайылып жататын өзен.

Ала жаздай Кербұлақтың саздарына мал тұяғы тимейді. Мал атаулыны Шатыртөбе, Нарқызыл жайлауларына, Жайсаң жотасына шығарып әкетеді. Мен ойлаймын: жазда Кербұлақта мал өзі де тұрмайды, күнгей беті қап қара болып күйіп кеткен қаптаған қалың тас сайлар-тірі жан атаулы тұншығып өлерлік қапырық. Қара тастардан тандыр пеш құсап ыссы леп тарамданып өріп жатады. Кеш түсті болды шыбын-шіркей, маса дегендеріңіз тұтасып, мал тұрмақ адамды буып жібереді.

Жазында Кербұлақ еміп тұрады. Өзенді бойлап отыратын арба жолмен жүрген атты адамның өзі бір-бірін бетпе-бет келгенде болмаса, көре алмайды. Шабындақтағы қалың шөп еркектеп, тұтасып ну боп кетеді.

Колхоз пішеншілері мамырдың ортасында Далауыздан бастап шөпке шалғы салады, содан өзеннің басына сары күзде зорға жетеді. Ат шалғы, ат тырма, ат, өгіз-арбамен өзеннің мол шөбін шауып, жинап тауыса алмайды. Әр саздың шетіне, әр жыраның аузына мая-мая шөп тұрғызылады.

Жазда Кербұлақтың адамдарының бір-біріне жолыққандағы әңгімесінің сарыны былай болып келер еді:

– Шөпшілер қай жерге келіпті?

– Жоламаннан өтіпті.

– Талай жерге келіп қалған екен.

– Ия, Бөкейге таяп қалыпты.

– Енді бірер күнде Қапалға иек артатын болыпты ғой.

Жоламан — ескі қора, Бөкей, Қапал — иесіз қалған жұрттар.

Кербұлақтың әр сайы мен жырасының тұмсығын айнала берсең, күнгей беті — бір мал қорасы. Сайлар мен жыралардың жоғарғы тұмсығы кей жерлерде өзенге тірелермен болып емініп келіп тоқтап қалған, төменгі жағы көкпеңбек саз жағасына етек жайған. Өзен де, оны жағалаған жол да осы тұмсықтарды айналып өтіп, иір-иір болып шұбатылып жатады.

Бұрын Кербұлақтың ұзына бойы ел еді. Екі колхоз – "Кербұлақ" пен "Қарауылтөбе" елі өзеннің күнгей бетіне ешқандай көше тәртібін сақтамай, беткейлердің етегіне ұзыннан-ұзақ бір қатар болып салынған жаппа тамда отыратын. Ауыл-ауыл соларда бас біріктіргендердің атасының атымен аталатын. Ең төменгісі – біздің ауыл – бөкейлер "Кербұлақ" колхозы; одан сәл жоғарғысы, Жалпақсаздың басын ала қапталдағы – қапалдар – "Қарауылтөбе'' колхозы; одан өтіп бір мұрын айналған жердегі – барлыбайлар "Қарауылтөбенің" негізгі ауылы; одан жоғарыда "Кербұлақтың" екі ауылы төрелер мен барлыбайлар еді.

1949 жылдың көктемінде бұл екі колхозды да Шу бойына көшірді де қалың там қаңырап бос қалды. Қазір енді екі су диірмені бар екі ауылдың “Кербұлақ" пен "Қарауылтөбенің" барлыбайларының ғана әрқайсысында екі үйден қалған.

Біздің үй — солардың бірі.

Біз негізінен Бөкей ауылынанбыз. Мұнда мен екінші класка баратын жылы, яғни 1948 жылы көшіп келгенбіз. Жездем сол жылы осындағы диірменге диірменші болған.

Кербұлақтың бойындағы екі диірменді де бұрын Федор ұста ұстап келген. Құйрығын кескен қара атымен екі диірмен арасын тоздырып, белгілі мерзімде шанақтарға бидай толтырып, тартылған ұнды қаптап алып жүреді екен. Бұл тірліктен жалығыпты да "Кербұлақтың" диірменін тастапты.

Диірмен иесіз калған.

Шәкен екеуіміз үй артындағы жырадағы таста ойнап келіп, есік алдына шықсақ Қосай бастық ұзын құла жорғасының үстінде оқтай түп-түзу болып отыр екен.

Жездем тұр сүлесоқ ойланып қалған.

– Қалеке, ойланатын не бар? Уәдем-уәде. Бір пұт ұннан бір кілә қалда – сенікі. – Қосай бастық Шәкен екеумізге қарады. Не, мына балаларға нан керегі жоқ па? Диірменді жүргізші осыдан, бала-шағаң аш болмайды. Ертең жет диірменге. Мен кеттім.

Қосай бастық құла жорғасын китіңдетіп барып сау жорғасына салдырып, ұзай берді.

Жездем Шәкен екеумізге қарады.

Жүдеу түрімізді көрді.

– Балаларым, үйге жүріңдерші, әңгіме бар.

Шәкен де, мен де әңгіменің не туралы екенін бірден ұқтық.

Жездем Қосай бастық аққойлының арғы жағындағы белден асып, қарасы көрінбей кеткенше қарады да тұрды.

Көп нәрсе ойлап үлгерді ол, әрине. Белгілі бір ұйғарымға бекініп те алған шығар.

Әкем үйге бет түзеді, біз соңынан ілестік.

Біз үйге кірген соң бәрімізге өмірлік маңызы бар әңгіме басталды.

Жездем апам мен әпкеме екі-үш ауыз сөзбен Қосай бастықтың ұсынысын, уәдесін айтты да ортаға сұрақ тастады:

– Қайтем, барам ба?

– Өзің біл, — деді әпкем.

– Ия, сөйт, өзің біл, — деді апам.

– Қайтейін, сендер айтыңдаршы, балаларым,-деп жездем бізге Шәкенге, маған, Здәнға, Бағдашқа, ең соңында әпкемнің емшегіне жабысып отырған Бекежанға карады.

Біз де бір-бірімізге қарадық.

Жездемнің диірменші болу-болмауы бізге, анығырақ айтқанда, біздің қарнымызға байланысты екен. Қара сиырдың айран-сүтінен басқаға жарып көрмеген біздің аузымыз ақ нанға тигелі отыр. Мұндай бақыттан кім бас тартқан, бәріміз үнсіз келістік.

– Жарайды, онда барайын, — деді жездем.

Бәріміз қуанып кеттік.

Жездем диірмен ұстаса, біз ақ нанды асап жейміз.

Жездемнің диірменге қай күні, қандай көлікпен кеткені есімде жоқ жарты айдай уақыт өткенде сәлем айтып жіберіпті:

– Балалардың біреуі көк байталмен келсін, кір-коңымды жуғызып қайтамын, - деп.

– Дереу апам, әпкем, Шәкен және мен жинала қалып, "Кім барады" деген сұрақ талқыға салынды.

– Шәкен барсын, – деді апам.

– Қайтарда Шәкен атқа ауыр болады, Алданыш барсын, – деді әпкем.

Апам бірден келісті:

– Барсын.

Шәкен:

– Мен барамын папама, — деп бұртаң ете қалды.

Пікір таласы ұзаққа созылған жоқ үлкендердің айтқаны болды, жездеме мен баратын болдым.

Шәкен, әрине, ренжіді.

Мен, әлбетте, қуандым.

Сен ренжіме, Шәкен! Сен — менің ағамсың, сыйлаймын. Мен саған барлық кезде кезегімді беремін, ал, әкемізге келгенде сөз басқа. Сен сияқты мен де ертерек әкемнің қажетіне жарасам, деймін. Сен сағынған әкені мен де сағындым. Шіркін, қанатым болса, диірменге күнде ұшып барып, келіп тұрар едім. Қанат жоқ. Қанат болуы үшін ертегідей жын-шайтан болуың керек. Жын-шайтаны құрысын, апам, жездем, әпкем, Шәкен, Ізбала, Бағдагүл, Бекежан болсын, мен болайын. Соғыстан қайтпай қалған Бекет ағам мен қанды жорыққа денсаулығын беріп, құр сүлдерін сүйретіп келіп қайтыс болған Әлдижан ағамды сағынып жүре беремін мен.

Әкемізге көкбайталмен мен барамын.

Міне, енді мен астымда сүліктей көкбайтал, жоғарғы Барлыбайдағы диірменге, әкеме келе жатырмын.

Көкбайтал — мен ес білгелі біздің үйге біткен үшінші жылқы.

Бүкіл "Кербұлақ", "Қарауылтөбе" колхоздарында жылқысы бар үй – некенсаяқ Кәмпеске, ашаршылық соғыс бұл елді әбден тұралатып тастаған. Елдің еңсесі енді-енді көтеріліп келе жатқан. Жұрттың қозысы – тоқты, лағы – шыбыш, бұзауы– тана, құлыны – тай бола бастаған шақ еді бұл.

Төрт түліктің ішінде, әлбетге, қылқұйрықтың жөні бөлек. Аяқ артары жоқтың адымы – қысқа, өрісі – тар, шаруасы алға баспайды.

Осыны жездемнің Шоқпардағы орыс досы Иван жақсы біледі екен. Білгені сол ол бір келгенінде жуас күрең атының шылбырын жездеме ұстатып кетті.

Әңгіме балай болды: Иван ағай атын түнде арқандап қойған саздан жетектеп әкеліп ерттей бастаған да ертоқымын сыпырып алып, жездеме қарап:

– Қалқабай, мен атты саған тастаймын, — деген.

– Неге?

– Иван қой! Бұл болмайды.

– Жоқ қоймаймын. Айттым - бітті.

– Мен не берем енді саған?

– Ештеңе берме. Мен саған сатып тұрған жоқпын, беріп тұрмын.

– Біздің қазақ "Еруге — қару" дейді. Бұл — біреуден бірдеңке алған екенсің, есесін қайтар деген сөз.

– Онда ақ ешкіңді бер, Настя сүтін сауады.

– Ал, мұныңа Настя ұрсып жүрмей ме?

– Ұрсады. Орыс әйелі алдымен ұрсады, содан соң түсінеді.

Сәлден соң Иван ағай ақ ешкіні жетектеп жолға түсті.

Ақ ешкі жетекке әбден үйренген мал ғой. Иван ағайдың соңынан қыдың-қыдың басып бара жатты.

Жездем күрең аттың шылбырын ұстап, мәре-сәре күйде тұр.

Күрең ат жуас жылқы екен, Шәкен екеуміз мінгесіп алып, әкеміздің орнына жекеменшіктің сиырын бағуға шықтық жездем қатты қайырым жұмысқа жарамай, ұсталықты қойып, жекеменшіктің сиырын бағатын болған. Лыпып тұрған жуас атпен сиырды қалаған бағытымызға қарай өргізіп, ойлаған уақытымызда иіріп жусатамыз. Шынына келсек, әкеміздің айтқанын жүзеге асырамыз.

Әкеміз бізді күрең атқа мінгізіп тұрып нұсқауын береді:

– Бүгін сиырды Қиынсайға жайып қайтыңдар. Аузынан кіргізіп жіберсеңдер, жетіп жатыр, сиыр ешқайда кете алмайды. Екеуің аттың шылбырынан ұстап жатсаңдар болғаны сай аузында, кешке қарай желіні сыздағандары өздері-ақ ауылды бетке алады, соларды тоқтатып, сәл күтсеңдер, қалғаны да сайдан шуап шығып келе жатады. Түгендеп алыңдар да ауылға айдап келіңдер, бітті, бір күнгі міндеттен құтылдыңдар.

Қиынсай, шынында да, қиын сай. Өзеннен, яғни өзен бойындағы ауылдан жотаға, яғни жотадағы қамба, қырманға аттылы, жаяу-жалпы адам өзді-өз ауылының алдындағы сайлардағы жалғыз аяқ жолмен қатынай береді. Жоғарыда жазғанымдай, өзеннен жотаға тіке шығатын екі-ақ арба жол бар. Сол екі сайдағы — Көпбай, Сабалақ сайларындағы жолмен жүк артқан арбаның жотаға шығуы — мұң, өзенге түсуі — зар. Ылди қарай ешкім емес, өмірдің өзі үйреткен әдіспен өгіздер жармауды мойынға алып, басын кекжитіп көтеріп алып, алдыңғы екі аяғымен жер тіреп ақырын-ақырын алға жылжиды. Ырдуан бөксесіне тіреледі, оған былқ етіп жатқан өгіз жоқ, төрт аяқты санап басып, сай аузына қарай жылжи береді. Пәлесі — арбаның ауғаны мен сынғаны. Мұның екеуі де ылдиға құлдағанда болатын жай-жатқан бір әбігер. Өгіздің арбаны өрге қарай сүйрегені бір керемет. Тіп-тік өрге қарай арбаны пысылдаған мұрыны жерге тиермен болып, тырмыса тартқаны ғажап-ақ. Өз басым өгіздің жолда жүк қалдырғанын көрген емеспін. Арба сынатын, өгіз өлмейтін.

Қиынсай — тек жолын білген жаяу адам ғана жүре алатын сай. Сай басында көлденеңінен көсіліп үлкен сұр тас жатыр. Тастың жоғарғы жағы – жайпақ ал төменгі жағы – жар. Жан-жануар атаулы сұр тасқа келіп маңдайлары тіреліп тұрып қалады. Сайдың екі беті де қаптаған тас. Осы тастардың арасында жіңішке жіптей жалғыз аяқ жол бар, бірақ оны екінің бірі біле бермейді, табанын тауып жүре алмайды. Бір рет ол жолмен жездеммен бірге жүргенім бар, ал қазір жалғыз өзім қарыс жер аттап баса алмаймын.

Шәкен екеуміз күрең атқа мінгесіп алып, әкеміздің айтқанын екі етпей, сиырды Қиынсайға кіргізіп жіберіп жатамыз аузында.

Қиынсайдың табаны қалың кұрақты өзек, жаз бойы суы үзілмейді. Сиыр тіліне оралатын шөп жеткілікті. Сиыр-сыпыра қаптап жүріп отырып жайылатын мал. Шіркіндер жосып, шөпті әр жерден бір орып отырады. Ал, мына Қиынсайда өйте алмайды, көлденең жатқан сұр тас сиыр қанша екпіндеп келсін, тосқауыл. Мұрындары сұр тасқа тиеді де бастарын көтеріп, дегбір қылып жан-жағына қарайды, айнала – тас құрсау. Қу тамақ қиын, бастарын қайтадан жерге салады, енді жайылу дейтін күні бойғы тірлік басталады.

Шәкен екеуміз сай аузындағы қыратта күрең атты ұзын шылбырынан ұстап оттатып отырамыз, жүреміз, жатамыз ойымызға келгенді істейміз.

Күрең ат жұнттай болып семірді, бірақ жуас жануар мінез шығарған жоқ.

Ағам екеуміз жармасып, тырмысып мініп, салбырап, секіріп түсіп жатамыз, былқ етпейді.

Бұл рахат тірлігіміз көпке бармады, шорт үзілді. Себеп күреңнің ат болғаны. Шаруаға күш көлігін ұстатпайтын. Бүкіл елде осылай ма, жоқ біздің ауылдың шолақ белсенділерінің шығарғаны ма, білмеймін, бұл тегі өте бір қаныпезер саясат еді. Ат-айғыр, өгіз жекеменшікте болмауы керек. Мал керек екен, аяғылау қылатын тай-байтал, бір сиыр, азын-аулақ уақ жан ұста. Атқа мінсең, адымың ұзарады, өгіз арба ұстасаң, айта көрме, дереу шаруаң шалқып, байып, колхоз жұмысына мойның жар бермейтін боласың. Ат та, өгіз де – күш көлігі, шаруа адамын тойындырып жібереді. Адам неғұрлым аш жүрсе, соғұрлым тәуелді болып, қара жұмысқа жанын салады.

Шәкен екеуміздің жуас күреңге мінгесіп, жекеменшіктің сиырын бағып жүргеніміз біреулерге ұнамапты, Қосай бастыққа жеткізіпті.

Ертеңгілік құла жорғасын китіңдетіп бастық келе қалды. Есік алдында үзеңгісіне шіреніп тұрып жездемді дауыстап шақырды:

– Уа, Қалеке, Қалқабай!

Жан адамға илігуді білмейтін жездем осы Қосайға жеңіл, үйден атқып шықты.

– Ассалаумағалейкум, Қосеке!

– Уаликумассалам, Қалеке!

– Аттан түсіңіз, басеке!

– Жоқ ұстеке!

– Онда шаруаңызды айтыңыз.

– Шаруам, сізде бір күрең ат бар екен ғой, соны алайын деп келдім.

– Оны кім жеткізіп жүр?

– Қайтесіз оны біліп?

– Бар бір тұғыр.

– Тұғыр ат — күш көлігі. Біз оны арбаға жегеміз.

– Біз оны сиырға мінеміз.

– Ол болмайды. Жекеменшікке күш көлігін ұстауға рұқсат жоқ.

– Е, неге? Рұқсат етпейтін кім?

– Өкімет. Солай. Мен қазір қағаз жазып беремін, соны Рақымбердіге бер де күрең атты жылқыға тастап, бір тай алып қайт.

– Өкімет айтса, амал қайсы, әкел қағазыңды.

Қосай бастық үнемі тастамай, мойнына асып жүретін сөмкесінен бір жапырақ қағаз алып, тізесіне қойып жаза бастады.

Жездем мырс етті:

– Басеке, андағыңды не мен танымаймын, не Рақымберді танымайды, жазып қайтесіз?

– Бұғалтыр таниды, атшотқа керек.

– Не, бұғалтырға да жазасыз ба?

– Жоқ Оған Рақымберді осы қағазды апарып береді.

– Онда әкеліңіз қағазыңызды.

Осымен әңгіме тәмам болды.

Қосай бастық ұзай берді.

Әкеміз тұр ойланып, біз не дер екен деп үрпиісіп қалғанбыз.

Әкеміз бізге қарады.

Жүрегі қарс айырылды:

– Атасына нәлет!

– Кімге айтты?

– Біз сұрай алмаймыз.

– Өзі басқа сөз айтқан жоқ.

Әкеміз сол жүзі түтіккен күйі күрең атқа мінді де ауыл алдындағы өткелге қарай беттеді. Түсінікті, жотадағы жылқылы ауылға кетіп барады, күрең атты тайға айырбастап қайтады.

Ертеңгілік есік пен төрдей күрең атқа мініп кеткен жездем кешкілік домаланған кіп-кішкентай қарагер тайға мініп келді. Қарагер тай тарпаң екен, не болса, содан үркіп елеңдеп тұр. Әлі жөнді бас білмейді. Бар болғаны Рақымберді бұғалық салып ұстап, жездем екеуі екі жақтап ерттепті. Содан соң Рақымберді шылбырын тақымына басып, жездем мініп, тулап мөңкігеніне қарамай, бастырмалатып жарыса шауып, басатқа дейін әкеліп тастапты. Жездем сол бетімен тайдың солығын бастырмаған күйі келіпті.

Қарагер тай нағыз қағынғанның өзі екен, жуасымай әлекке салды. Оған қарап жатқан жездем жоқ. Шәкен екеумізді тарпаң тайға мінгестіріп қойды.

Алдыңда ағаң бары қандай жақсы, қарагер тайдың барлық қорлығын Шәкен көреді. Алда, ерде отырып тізгін ұстайтын сол. Қарагер тай елеңдеп елегізи ме, жалт беріп үрке ме, Шәкен бәріне дайын болып, жанын шүберекке түйіп отырады. Мен артта, Шәкеннің белінен қапсыра құшақтап, одан қолым талса, ердің қасынан қатып ұстап отырамын.

Несі барын кім білген, сиыр Қиынсайға қарай ентелейді де тұрады. Жолай шөптің басын орып шуайды да отырады. Сұр тас бетін қайтармаса, тоқтамас, сірә.

Шәкен екеуміз, шындығында, Шәкен, өйткені тізгін соның қолында ғой, сиырдың ешқайда бұрылмай келетінін білеміз де Қиынсайдың аузына қарай тарта береміз.

Бүгін де сөйттік. Салып ұрып сай аузындағы қайнардың басына келіп, тайдан түсіп жаттық.

Атқа екі адам мінгессе, алдымен артындағысы түседі. Мен ақырын сырғып түстім де шегіншектей бердім. Сол сәт, қалай болғанын көрмей қалыппын, түсем дегенде Шәкеннің аяғы тізгінге оралып қалып, қарагер тай сүйретіп ала жөнелді. Шәкеннің салмағы керген тізгін тайдың басын төмен тұқыртқан. Тай Шәкеннен үркіп қисая сүйреп, артқы аяқтарымен ауаны тепкілеп, әжептеуір жерді айналып, менің дәл алдыма келіп тоқтай қалды. Сірә, шошып кеткен, мені қара тартты. Батылдық, жанашырлық, тағы басқа сезімдердің қайсысына жатқызуды бір алла біледі, мен шап беріп тізгінді ұстай алдым да Шәкеннің аяғын шығара беріп, бақырып жылап бас салдым. Ағам өлді-ау, дедім. Жоқ тірі екен, кірпігін ашты. О, ғажап, көз жоқ ақ шар ақыраяды!

– Шәкен, Шәкен! Аға, аға! А-а...

Мен еңіреп жыладым. Шәкен шалқасынан жатыр. Өңі – құп-қу! Ақ шар ақырын айналып, қарашық орнына келе бастады. Шәкеннің қарлығыңқы дауысы шықты:

– Па-па!..

Мен Шәкенге төніп түсіп, басын көтердім.

Шәкен — былқ-сылқ, басын қайта жерге салдым.

Шәкеннің көзі жайнап, көре бастады.

– Алданыш!

– Шәкен! Аға!

– Алданыш, не болды?

– Құрысын! Сенің аяғың тізгінге оралып қалып, қарагер тай сүйретіп, өлтіріп кете жаздады.

– Су. Су әкелші, Алданыш!

– Қазір. Немен әкелемін?

– Тақияңмен.

Мен тақияммен қайнардан су іліп алып, Шәкеннің аузына тостым.

Шәкен үш-төрт рет ұрттады.

Су шіркінде нендей күш бар, ұрттаған сайын Шәкеннің көзі шайдай ашыла берді.

– Қарагер ит қайда?

Қарагер тайдың бар-жоғы сонда барып есіме түсті, ұшты-күйді жоқ.

Қарагер тай сол кеткеннен шауып отырып жылқылы ауылдан бір-ақ шығыпты. Үлкендердің: "Жылқы – жершіл" деп отыратыны осы ғой, аңызшы, қаршадай тай жер түбі дерлік қашықта қалған үйірін адаспай тауып баруын.

Ертеңіне жездем жылқылы ауылға кетіп еді, көк тай мініп келді.

Көк тай Дәмбай қасқа биенің құлыны екен. Дәмбай қасқа биені жүйрік, деседі жұрт. Қасқа бие екі-үш рет бәйгеден келген соң бүйте берсе, иесін байытып жібереді, деп колхоз меншігіне алынып, бәйгеге емес, үйірге қосылып, құлындап кеткен.

Көк тайдың сүйегі ірі екен, содан болар біз оны көкбайтал деп кеттік.

Біздің жақтың адамдарына көкбайтал деген сөз ыстық болушы еді. Жетісу, Шу, тіптен Құланға дейінгі жерде бәйгенің алдын бермеген шапыраштының көкбайталы деген өрен жүйрік болыпты.

Жездем айтып отырады:

– Шапыраштының бір кедей жігіті орыс көпесіне жалданыпты. Көпестен ақысына арбаға жегіп жүрген биесінің көк құлынын сұрапты. Келесі жылы бие еркек торы құлын туыпты. Жігіт тағы жалданып, торы құлынды да алыпты. Кейін бұл екеуі керемет жүйрік болыпты. Ертоқымы жоқ кедей жігіт торыны тайынан жайдақ мінеді екен. Бұған әбден үйренген жануар кейін үстіне ер салғызбайтын болып, жайдақторы атаныпты. Міне, осы екі тұлпар алдына ат салмаған деседі. Алдымен әпкесі – көкбайтал, іле інісі жайдақ торы өтеді екен сөреден. Қайсысынан қайсысы жүйрік, ешкім білмепті. Ал, екеуі бәйгенің алдын бермепті.

Жездем көкбайтал мен жайдақ торыны көргенін былайша мақтан қылады:

– Пішпекте ұста болып тұрғанда жазында ат сатып мініп, Үңгірлідегі қайын жұртқа келетінмін. Сондай бір жазда осы Жайсаңда үлкен бір той өтті. Бәйгеге қосуға жайдақ торы мен көкбайталды да әкеліпті. Көкбайталды иесі тіл-көзден қорқып, бір өзіне арнап тігілген киіз үйде ұстайды екен. Қызығып көрмек болған елмен бірге саңылаудан мен де сығаладым, тұмшалап тастаған жабу көк байталдың төрт қара тұяғы мен едірейген екі құлағынан басқа түкті көрсетпеді. Көкбайтал астауға салған дарбызды қарш-қарш шайнап тұр.

Ат, кұдай біледі, Шудың кемерінен қоя берілді, сөре Қадірдің қыры болды. Жұрт көкбайталды көреміз деп бәйге аттарымен бірге қозыкөш жерге дейін барды, иесі: "Көз тиеді", — деп көкбайталдың жабуын алмай қойды. Содан желіккен топқа әрі қарай ілесе берсе, сөреге бәйге аттарынан кейін жететін қауіп төнді. Бәріміз аттың басын кері бұрдық Сөреге келіп біраз тұрдық білем, бір кезде Теректінің қырынан бергі жазыққа екі қарайған ағып түсті. Жұрт шу ете қалды: "Жайдақ торы! Көкбайтал!" айтқандай-ақ екеуі демде заулап келіп, сөреден көз қызықтырып өте шықгы.

Дәмбай қасқа биені тай күнінде Қордай жақтағы қарындасынан алған екен. Бергі жағы — Қордай, арғы жағы — Ұзынағаш. Ендеше, біздің көктайдың атақты көкбайталмен туыстығы бар. Бұл да аузымен құс тістеген жүйрік болады.

Әкеміздің айтқаны келетініне Шәкен екеуміз түк те күмәнданбаймыз.

Екеуміз сиыр бағып жүргенде көк тайды көп қинамауға тырысамыз. Әуелі көк тайды бос қоя беріп, сиырды жаяу қайырамыз. Көк тай тез жуасып кетті. Сиырдың ішінде кәдімгі бір үйірінде жүрген сияқты емін-еркін.

Шәкен екеуміз жабысып мініп, сырғып түсіп жатамыз, заты жуас жануардың құлағы қимылдамайды.

Көк тай әлі-ақ жүзіктің көзінен өткендей көкбайтал болады, шабыс шығарады. Бізге енді күрең аттың түкке керегі жоқ, көкбайтал бар. Көкбайталға ешкім де таласып, бізді "қаңғыған күнтусіңдер", — деп кемсітпейді.

Шәкен екеуміз де қуанып жүрміз: көкбайтал — бізді ұшпақка шығаратын пырақ.

Міне, енді мен көкбайталды сипай қамшылап, Барлыбайды бетке алып келе жатырмын.

Көкбайтал ауылдан ұзағанша бүгежектеп жүрісінен жаңыла беріп еді, Айдардың үйінің желкесіндегі белден асып, ауыл көзден таса болған соң жүріс тілеп, сонша жеңіл басты дейсің бір төрт аяғын. Екі құлағын қайшылап, жан-жағына жалт-жұлт көз тастап, лыпып келеді.

Мен бұрын Карауылтөбедегі мектептен әрі асып көрген жоқ едім. Кербұлақ бұл жақта тарлауыт тартып, жол кей тұста өзен ернеуімен өрлейді екен. Мен де, көкбайтал да көрмеген жер.

– Өзенді өрлей бер, Қарауылтөбеден соң төрелер ауылы, одан кейін өзенге сол жақтан үлкен арна келіп қосылады, соны кешіп өтіп, тіке тарта берсең, ат басы диірменге келіп бір-ақ тіреледі.

Үйден, анығырақ айтқанда, әпкемнен алып шыққан осы бағдар-нұсқауды мен бұлжытпай орындадым.

Барлыбай ауылының аяғындағы мұрынды айнала бере көрдім, бір топ тал шетінде оқшау жерде су диірмен тұр.

Мен жақындай бергенде диірменнен әкем шыға келді. Қолында-балға, үсті-басы ұн, шаң-тозаң.

– Ассалаумаликум!

– Уаликумассалам!

Осы екі сөзде әкем екеуміздің бір-бірімізге деген барша әдемі сезімдеріміз тұнып тұрған. Мен әкемді сағынып келдім ғой, оны қалай айта аламын? Ассалаумаликум! Әкем де мені сағынған, оны қалай айта алады? Уаликумассалам!

Жездем Тойлыбай деген кісінің үйінде жүреді екен.

Тойлыбай орта бойлы, мығым денелі, ал әйелі Болдырған кесек адам екен. Ұлы Отан соғысынан аман-есен оралған ұлдары үйленген, екі кішкентайлары бар бақытты отбасы. Бір үйлі жанның бәрі мені қуана қарсы алды.

– Қалеке, артынан ат алып келген мынандай баласы бар адамда арман жоқ, -деп Тойлыбай қария жездеме разы жүзбен қарады.

– Тойлеке, бұл – кемпірдің баласы.

– Оны қалай түсіндік?

Сөзге Болдырған апай араласты:

– Түсінетін түгі жоқ, Алданыш — Айшаның баласы.

– Е-е, Әлдижанның інісі де. Әлдижан ағаң жақсы жігіт болатын, соған тарт, балам, - деп Тойлыбай атай бір көтеріліп отырды.

Дастархан жинала бергенде Тойлыбай атай:

– Қалеке, қанша қалда жинап едің? — деп сұрады жездемнен.

– Екі пұт.

– Енді соны Әміржанға аман-есен жеткізіп берсең, жөн болар еді.

– Соны айтыңыз!

– Жоқ сен өйтіп қауіп қылма, еңбегің ғой, апар үйіңе.

– Әрине, апарамын.

Қас қарайып, ел орынға отырған кезде жездем диірменнен жарты қаптан төмен ұн алып шығып, көкбайталдың үстіне салды да жақсылап жаймалап жайғастырды. Содан соң көкбайталға өзі мініп, мені жерден іліп алып артына отырғызды.

Көкбайталдың басын ауыл жаққа бұрды.

– Шүу, жануар?

Көкбайтал жарты-ақ күннің ішінде ауылды сағынып қалған ба, қайдам, тізгін керіп келеді.

Төрелер ауылына жақындай бергенде жездем көкбайталдың басын солға, өзенге қарай бұрды.

Демде-ақ ауылдың бас жағындағы жайдақтан өтіп, қара түнек сай аузына кіріп бара жаттық.

– Жезде, қайда бара жатырмыз, жолмен жүрмедік пе?

– Бөктермен жүреміз. Ноғайбай сайымен түсеміз өзенге.

Сайды біраз өрлеп барып, қырға қарай қиялай жүрдік. Сірә, жол бар, оны артта отырған мен көрмеймін, жездем көреді. Жездем көкбайталдың қауқарын жақсы біледі ғой, беткейдің жарым ортасына келгенде түсіп, жетектеп алды. Шырттай қараңғы түлей түн, керемет қорқынышты қия жол зәрем зәр түбіне кетті, бірақ қыңқ деп үн шығарғаным жоқ әкеме осалдығымды көрсетіп не болыпты?!

Белге шыға бергенде көкбайтал діңкесі құрып тұрып қалды. Жездем шылбырдан тартып сүйрегендей қылып әрең шығарды көкбайталды қыр үстіне.

Жездем қайтып көкбайталға мінген жоқ жетектеп алды. Адымы кең адам ғой, аяғын кере басып жүріп келеді.

Тастай қараңғы түн. Ұн үстінде шоқиып отырмын. Басқа амал жоқ Жолды өзің көріп отырмаған соң аттың жүрісі жайсыз болып кетеді екен, қорқып отырмын: көкбайтал сүрінсе, үстінен ұшып кетуім ғажап емес. Қозғалуға дәрмен жоқ, жанымды шүберекке түйіп, жер мен көктің арасында бедерсіз, тиянақсыз кеңістікте қалқып келемін.

Әй, шыдадым-ау.

Ауыл иттері үрді. Бөрінің дауысы маған етене таныс, құлаққа әбден сіңісті. Қашан, қандай жағдайда естімейін мен ауыл иттерін даусынан танимын, жазбай-жаңылмай ажыратамын. Ана үргені ұлығанға ұқсас бірсыдырғы үн – Әлмолданың сары иті, арпылдаған жуан дауыс – біздің Алыпсоқ.

Жылтылдаған жарық та көрінді.

Бұл — біз Ноғайбай сайының аузына шығып қалдық деген сөз, әрі қарай – өзен.

Кербұлақ біздің есіктің алдындағы құйыдан сәл жоғарыда жайылып ағады. Суды кешіп өтетін жайпақ өткелдің ауыл жақ шеті жарлауыттау, сол — шатақ дегенмен, сонау жоғарыдағы көпірге баруға ерінгендер осы жерден өте береді.

Біз де сөйттік.

Жайпақ жағасына келген соң жездем шешінді, киімін бір қолына ұстап, екінші қолымен көкбайталды жетектеп суға түсті. Өзеннің ортан беліне келгенде аяғым су сызды. Ұн не болады? Өзім қорықтым ба, жоқ ұн үшін жаным шырқырады ма, жүрегім аузыма тығылды. Сөйткенше өзен саяз тартып, көңілім орнына түскендей болды. Жарлауыт жағаға жете бере көкбайтал тұра қалды. Жануар өз шамасын біліп тұр. Адам қашан да мал атаулыға өз дегенін істеткен. Жездем де сөйтті, көкбайталды тізгінінен тартып, "Шүу-шүу!" — деп қыштады. Көкбайтал ышқынып қарғып кеп кетті. Мен ұн үстінен ұшып кетіп, суға күмп ете түстім. Судан басымды шығара беріп көргенім: қаптың бір шеті суға тиіп өзен ернеуінде жатыр. Жездем қапты жерден дереу жұлып алып, су болған жеріне жармасты.

– Айналайын құдайым-ау, бар екенсің ғой!

Ұн көп су болмаған екен.

Мен де қуанып кеттім.

Жездем қаптың аузынан ептеп ұстап, ұнды арқасына салып алды.

– Әлдеш, көкбайталға мініп ал. Мен ұнды үйге енді көп бүлдірмей жеткізейін.

Мен дереу үзеңгіге аяғымды салдым.

Құдайдың сайрап жатқан жолы тұрып неге азаптандық біз осынша?

Осы сұрақ менің ойыма қайта-қайта орала берді. Жездемнен сұрауға батпадым.

Көкейімді тескен бұл сұрақтың жауабы үйге келген соң өз өзінен белгілі болды.

– Жоғарғы ауылдардан қалай өттіңдер? -деді әпкем жездеме шай үстінде.

– Бөктермен келдік.

– Дұрыс істегенсіңдер.

– Енді қалай. Бұл ұн – қалда. Ұрлық емес, еңбегім. Мен мұны жалаң аяқ жар, қызыл аяқ қыр кешіп жүріп табамын. Диірмен өте ескі екен, жалғыз өзім өлермен болып жөндеймін, су жетімсіз, тоспа тосамын, сөйтіп күн-түн демей су жетелеп келемін. Жатқан азап, бірақ қайтемін, мына көген көздерге нәпақа керек. Осыны ел түсінсе, жақсы, түсінбесе, қиын.

Әпкем үндемей қалды, біз жездемнің нені мегзеп айтқанын түсінбей, үрпиісіп отырмыз.

Апам түсініпті.

– Әжібектен басқа ел білер не ғыпты?

– Менің жеті қараңғы түнде құдайдың тура жолы тұрғанда сонау бөктерге шығып кеткенім сол Әжібектің кесірі емес пе. Қалданы канша еңбекпен алғанымды Әжібек білмейді дейсіз бе, біледі, сөйте тұра пәле іздейді.

Әжібек – бригадир.

Ұлы Отан соғысы аяқталған жылғы егін орағында біз аштан өліп бара жатқан соң, қырманнан бір атдорба бидай салып алып бара жатқан жездемді Әжібек ұстап алыпты. Қатал адам екен, Шоқпардан милиция шақыртыпты. Милиционер біздің үйге келіп, бес-алты құрттың сынығы жатқан дастархан басында шүпірлеп отырған бізді: апам, жездем, әпкем, Шәкен, мен, Здән, Бағдашты көріп, басын шайқап тұрып айтты дейді:

– Ай, шайтан-бригадир. Смағұловты жазалау керек емес, награда беру керек! Қалай асырайды бұл мына үлкен отбасын? Балалар! Балалар!..

Милиционер басқа ләм-мим деместен бұрылып кете барыпты.

Осымен іс бітіпті.

Бірақ Әжібек бригадирдің ішіне қан қатыпты, "қаңғыған күнтудің", яғни біздің әкеміздің соңына түсіп алыпты, қымс етсе, айдатып жіберуге әзір көрінеді.

Әжібек — төре.

Төре ауылын анадайдан айналып өткеніміз сол екен ғой. Міне, гәп қайда жатыр!

Жездемнің табан ақы, маңдай терімен тапқан екі пұт ұнын өстіп ит қорлықпен жеткізіп едік үйге.

Адамдардың бір-бірін көре алмаушылығы, іштарлық дейтін пәлелерді сезінуімнің басы осы болды тегі.

Көп кешікпей жездем бізді Барлыбай ауылына көшіріп алды. Тойлыбайдың жалғыз бөлмелі ескі тамына кірдік. Бір отбасында сегіз жанбыз, бірақ қысылып-қымтырылып жатқан біз жоқ.

Негізгі әңгіме көкбайтал турасында болғандықтан, енді басқа жайға алаңдамай, тура тарта берейін.

Айналайын көкбайтал, шапыраштының көкбайталы сияқты тұлпар боласың сен әлі-ақ. Сені бәйгеге мен мініп шабамын. Екеуміз құстай ұшып, бәйгеден жеке дара келіп, дүйім жұртты шулатамыз. Сен бәйгеге шауып жүріп құлындай бересің. Өңкей өзің сияқты жүйрік туасың. Сенен де жүйрік, жо-жоқ саған жетеқабыл көк құнан менің бәсірем болады. Көк құнан дөненінде ерен шабыс шығарып, бестісінде әрен жүйрік болады. Мен көк бестімен талай жердің шаңын шаңына қосамын. Көкбайтал, бұл дүниеде сенен асқан жылқы жоқ!

Қыс ортасында көкбайтал ауруға шалдықты. Жездем жылқы жайын білетін адамдарды ертіп келіп, көкбайталды көрсетудей-ақ көрсетті. Көргендер жылқының жамандатқыр, мандам, қыршаңқы сияқты ауруларының атын атайды, көкбайталды олардың бір де біреуіне жатқыза алмайды. Ауруын білген күнде немен емдейді, білмейді.

Көкбайталдың күйі күрт төмендеп бара жатты.

Түс әлетінде қораға кірдім.

Көкбайтал төмен салып тұрған басын әнтек көтеріп маған бұрды да, сол күйі сілейді де қалды. Басын қайтадан әрі бұруға әл-дәрмені жоқ сияқты.

Ішім бір жамандықты сезгендей болды. Еңсемді ауыр мұң басып егіліп, жыларман болып бара жаттым. Аяулы жануарға тесіліп қарадым да қалдым. Көзім боталап, көкбайталдың сұлбасы мұнартып алыстап бара жатты.

Түскі асқа отырып жатқанбыз, әкпем сырттан көңілсіз кірді де есік көзінде сұлқ тұрып қалды. Бәріміз жәудіреп қарап қалғанбыз.

Әпкемнің кірпігі жыпылықтады.

– Құлындарым-ау! — деп аңырап қоя берді.

Бәріміз бір сұмдықтың болғанын сездік.

Әпкем дастархан шетіне отырып, дауыс шығарып жылады:

– Қуарған қу кұдай-ау, мұның нең? Бір жаман қыл-құйрықты да аяғаның ба бізден? Ол жамандатқанның кімді ұшпаққа шығарады, дедің. Шәкен мен Әлдеш ешкімге жалтаң көз болмай, бір мезгіл мініп-түссе, деп едік, алып тынып, жаның жай тапты ма? Бәрінен де Әлдешке қиын болатын болды. Кішкентай құлыным менің, көкбайтал тұлпар болады деп жүр еді, арманы алданды-ау!

Айналайын ақ құдай, атын алсаң, ал, өздерін аман қыл күндерімнің!

Мен көз жасыма ерік бердім.

Көкбайтал!

Мұның нең, ерте өлгенің?! Мен енді саған телміре қарап тұрып қиялға беріле алмаймын. Сен шапыраштының көкбайталы құсап бәйгеге қосыла алмайсың. Сенің елдің есін кетіріп сөреден бірінші болып ағып өткеніңді көре алмадық-ау, қап!

– Көкбайтал!

Жаның жәннатта болсын, жануар!

Міндетті түрде менің бір көкбайталым болады әлі-ақ. Соны мінген сайын сені есіме алып жүремін.

Әр кез жадымдасың сен, көкбайтал!

Менің Бекет ағам да бәсіре жүйрігін көсілтіп шаба алмапты.

Біздің әкеміз атақты темір ұстасы болған, дедім ғой.

Пішпекте лау аттарын тағалайды екен.

Ташкент-Пішпек-Алматы үлкен жолында жүретін бірден-бір көлік — ат, арба болған. Жол бойында жолаушылар түнейтін, аттарын жемдеп, шөптейтін бекеттер болған. Бекеттерде лау аттардың тағаларын ауыстыратын ауысымды ұсталар болады екен. Біздің әкеміз сондай бір бригаданың құрамына еніп, бекет жағалап жүргенде ұлды болып, атын Бекет қойыпты.

Үлкен жолмен кімдер жүрмеген. Бірде ақтар екені, қызылдар екені есінде жоқ Алматыны бетке алып бара жатқан солдаттардың зеңбірек сүйреген биесі тағалауға әкелген кезде туып қалады. Солдаттар не істерін білмей абыржып, жездеме қарайды.

Жездем енесінен айнымайтын күрең қасқа құлынды алып қалады. Жылқы жайын білетін жездем таниды, күрең қасқа бие ақалтекенің өзі екен.

Қасқа құлын Бекеттің бәсіресі болады.

Сиырдың сүтін ішіп, нан жеп өскен қасқа құлын сұмдық сұлу болады. Екі құлағы тікірейіп, екі көзі жайнап, Бекеттің соңынан қалмай ілесіп жүреді екен.

Жездем әпкемді айттыруға жүзіктің көзінен өткендей сұлу қасқа құнанды мініп барады. Қасқа құнанға бөкейдің атқұмар жігіттері қатты қызығыпты. Пішпектен келген жалғыз атты кімге керек, қасқа құнанды тартып алмақ болыпты.

Жездем айтып отырады:

– Кешке дейін Итбайдың қайын атасының үйінде болып, Әміржанмен әрең кездесіп, ертең келемін деп сөз байласып қайтқанмын. Ойымда ештеңе жоқ. Теректінің өзенінен өте бергенмін, қамыстан үш салт атты шыға келіп, маған қарай аттарының басын қоя берді. Апақ-сапақ уақыт, мыналардың бет-әлпеті жаман, қасқа кұнанның тізгінін босаттым.

Қасқа құнан ала келіп жөнелді. Құдай көрсетпесін, құстай ұшты, аспан қайда, жер қайда білмеймін, зулап келемін.

Жолдан қосылғандар да болды, қасқа құнан біріне шалдырмады.

Ұзап кетіп барып басын тартамын ғой дегенмін, бір өзектен өте бере жел қанатты жануар ұзынынан кетті. Опыр-топыр болып біраз жер аунап барып, орнымнан тұрып келіп қарасам, кұнаным оң аяғын асып қалыпты.

Ертеңіне Әміржанға басқа атпен бардым.

Қасқа құнанның аяғы шор болып бітті.

Келер жылы әпкемнің атасы Есболат бай қасқа дөненді үйірге салыпты. Содан Есболат атам бай ретінде тәркіленгенде шор аяқ қасқа айғыр калың жылқымен бірге кете барыпты.

Бекет ағам бәсіре қасқасымен ағызып шабуды талай рет армандады-ау!.. Қасқа құнан озбырлықтың құрбаны болыпты.

Көкбайтал, сен қастандықтың кұрбаны болыпсың...

Көкбайтал өлгеннен көп ұзамай-ақ әр түрлі әңгіме шыға бастады. Оның тоқ етері — көкбайтал аурудан емес, қастандықтан өлген. Пәле Хамиттен болған.

Біздің үйдің үлкендері бұл сөзге сенерін де, сенбесін де білмей, дал болды. Біз, балалар жағы да, мәре-сәре күй кештік.

– Бұл Хамитке не жазып едік, қор қылған кұдай! — деп таусылды апам.

– Қойыңыз, бекер сөз шығар. Біреуді накақтан-нақақ кінәлау — ұят, — деп басу айтты жездем.

Бекер сөз болса екен әйтеуір, — деді әпкем күмәнін тарқата алмай.

Әңгімені бұдан әрі жалғастыруға ешкімнің зауқы соқпады.

Жабулы қазан жабулы күйінде қалып бара жатқан.

Көктем шығып, жер кебе бастаған. Бір топ бала салма таяқ ойнап жүрміз. Бұл ауылдың балалары салма таяқты бұрын ойнап көрмепті, қопал.

– Неменеге ренжідіңдер, не болды? — деді.

– Ештеңе, — деді Шәкен.

– Неменеге жасырасың, бәрі болды.

– Көкбайталдың ажалы, шынында да, Хамиттен болыпты. "Батырхан ағамның кегі кеткен балаңда, сол үшін өлтірдім ол тулағыңды, ал, қайтесің?!" — деп қасқайып қарап отыр. "Ауыл итінің құйрығы – қайқы",– деген осы. Не істеймін? Парша-паршасын шығарайын деп едім, бала-шағасын аядым. Барлыбайдың қарияларына айтамын, бір шара қолдансын. Өйтпейді екен, сөз басқа.

Жайғасып отыра бере Тойлыбай атай сөз бастады:

– Қалеке, не, қапа болып отырсың ба? Біздің де шекеміздің қызғаны шамалы, жер болып отырмыз. Не істейміз бұл Хамитке? Айттық иттігін бетіне бастық. Кінәсін мойындаттық. Сен ашуыңды бассын, деп алдыңа алып келдік. Ат-шапан айыбымыз бар. Кеш Хамитті!

Біздің жақтан бірінші болып апам сөйледі:

– Тойлеке, бұл сұмдық қой! Баяғыда Қалқабайдың баласы мен Хамиттің ағасы шекісіп қалады, Хамит соған жауығады. Жандарың жәннатта болғыр Батырхан мен Бекеттің сүйегін сырқыратып не көрінді бұл Хамитке? Мен білемін, бұл әңгіменің астарында басқа нәрсе жатыр. Құлағымыз керең емес, естиміз, кейбіреуге Қалқабайдың диірмен ұстағаны ұнамайтын көрінеді. Қалқабайдың жазығы ауру өкпесін сүйретіп, жалаң аяқ жар, қызыл аяқ қыр кешіп жүріп су жетелеп, ескі диірмендеріңді жүргізіп, ұндарыңды тартып беріп отырғаны ма? Көкейлерінді тесетіні бір пұт ұннан алатын бір кілә қалда шығар. Айналайындар, диірмендеріңді де, қалдаларыңды да өздерің алыңдар, малымыздан да, жанымыздан да аулақ жүріңдер. Жоқ Қалқабайды жалғыз үй күнту деп басынғыларың келіп жүр ме? Ол өзін ешкімге басындырмайды. Біздің тәк-тәгімізбен басылды. Әйтпесе не боларын бір құдайдың өзі білетін еді.

Әңгімеге әпкем араласты:

– Басынғысы келсе, айтсын, Хамит. Ол — осы елдің ұлы болса, мен — қызымын. Байымнан да, балаларымнан да аулақ жүрсін бұл ел. Ата-ау, көкбайтал балаларымның бетіне қарап отырған бес тасы еді, қалай ғана көзі қиды мына Хамиттің. Әсіресе, Әлдеш: "Бұл өрен жүйрік болады, бәйгеге шабамын", — деп асты-үстіне түсуші еді көкбайталдың. Балалардың арманын аяққа басты бұл Хамит.

Тойлыбай атай қамығып кетті:

– Апыр-ау, не деймін енді сендерге? Хамит не айтады? Жаңа айтқыздық айтатынын, енді жоламайды бұл сендерге. Тойлыбай атам жездеме қарады. — Қалеке, менің торы байталымды ал айыбына. Құдай бар, шын сөзім, қазір өзім жетектеп әкеліп беремін.

Тойлеке, пейіліңізге рахмет! Жан аман болса, аяқ артатын бір тулақ табылар. Мына Хамит аулақ жүрсін ендігі әрі, әйтпесе, білесіздер ғой Қалқабайдың кім екенін, жоқ Хамит білмеуші ме еді? — деп Хамитке қадала қарады.

– Мені құдай ұрып... — деді Хамит мұрнының астынан.

– Мұны құдай ұрды. Пұшайман болып отыр. “Алдыңа келсе, атаңның құнын кеш" — деген. Кеш Хамитті, Қалеке! Біз қайтайық.

– Кешпегенде қайда барамын? Осы елдің ішінде отырған соң сыйлау керек үлкенін. Тойлеке, сөзіңізге құлдық. Қойдық бұл әңгімені осымен. Асықпаңыздар, шай ішіңіздер.

Әпкем шай жасауға кірісті.

Шәкен екеуміз далаға беттедік.

Есік алдына шыққан соң екеуміз өзді-өз ойымызбен тұрып қалдық.

Қастандық деген қандай жаман еді! Жүзіктің көзінен өткендей сұлу, қайран көкбайтал, қастандықтың құрбаны болғаның-ай, қап! Пәленің бір ұштығы біздің жалғыз үй күнту екенімізге барып тірелуін қарашы! Біз осы неге өз елімізге көшпейміз? Өз туысқардарымыздың арасында тұрсақ көкбайталға ешкім қастандық жасамаған болар еді. Менімен төбелескен бала: "Ал, балалар, ұрыңдар мына екеуін" — деп Шәкен екеумізге ешкімді айтақтамас болар еді. Туған жерге көшейік те, біз өз үйірімізге қосылайық! Бұл елдің қастандықтарын да, диірменін де, қызғанып жүрген қалдасын да өздеріне қалдырайық!

Үйден Тойлыбай атайлар шықты. Дабырлап сөйлесіп барады.

– Қалқабайда нең бар-ей? Өле алмай жүрсің бе, ол кезінде бүкіл Пішпекті аяғынан тік тұрғызған адам.

– Ойбай, оның ашуы жаман!

– Екі қолымен, еңбегімен шиеттей жан, шикі өкпелерді асырап отырған азаматқа қиянат жасағаны несі?

– Екі қолы алтын оның. Қалқабай болмасыншы, ескі диірменнен түк те қалмайды. Қалда тұрмақ қаңқасын таба алмай қаламыз диірменнің.

– Бәсе, десеңші, Қалқабай бір уыс қалда алса да еңбегімен алады.

– Мұның бәрін несіне айтасыңдар маған? Мен: "Қойдым", — дедім ғой, қойдым. Сол Қалқабайды алдымен күндейтін өздеріңсіңдер. Ұнымызды тегін тартпайды, қалда алады, әбден семірді, дегендеріңді талай естігенмін мен. Енді келіп бәрің сүттен ақ судан таза бола қалыпсыңдар.

Кісілер ұзай берді, сөздері естілуден қалды.

Үлкендер табысты.

Біз, балалар, қайтеміз?

Мына әңгімеден кейін, есі бар болса, Өсер енді тиіспес, тиіссе, көреміз.

Байқамаппыз, жездем шығыпты далаға, дәл жанымызда тұр.

– Тұрсыңдар ма, балаларым, — деп жан-жағына қарады. — Білемін не ойлап тұрғандарыңды. Құдай қаласа, биыл жазда көшеміз Шуға, күнтуларға. Сендерді үйірлеріңе қоспасам, болмайды екен. Өзім көрген құқайды сендер көрмеулерің керек екен деген ой түйдім мен бүгінгі әңгімеден.

Біз әкемізге ештеңе дей алмадық.

Іштей қуанып тұрмыз: біз өз туысқандарымызға барып қосыламыз. Сонда ешкім де бізді "қаңғыған күнту" — деп кемсіте алмайды.

Осыдан бір апта өткенде мынандай бір оқиға болды.

Барлыбай ауылының балаларының мектепке қатынап оқуы — қиямет-қайым.

Мектеп пен ауыл арасы — алыс. Жолда төрелердің ауылы, Сауранбайдың үйі бар. Қарауылтөбе ауылын аралап өтеміз, мектеп ауылдың төменгі жақ шетінде. Ауылдың бәрінде ит бар, ал, иттің бәрі балаларға бір үріп қалуға о бастан әуес, тап беретіндері де жоқ емес. Жалғыз жүрген баланы талаудан тайынбайтын ит те бар. Әсіресе, төрелер мен Қарауылтөбе ауылдарының дәл ортасындағы сай аузында жалғыз үй отыратын Сауранбайдың сары иті — аты шыққан қабаған. Сауранбай ақсақалды да, оның сары итін де көрген бала жоқ Атай — ауру, сары ит көрінбейтін жерде шынжырмен байлаулы тұрады.

Сауранбай атай асқан ағаш ұстасы екен, Қарауылтөбедегі диірменді сол кісі салыпты. Диірмен де, оған су жинайтын тоспа да Сауранбай атай есімімен аталады. Тоспаны да Сауранбай ақсақал соғысқа кетіп, біреуі оралмай, екеуі елге аман-есен келген ұлдарымен бірге тұрғызыпты.

Сауранбай атайдың диірмені мен тоспасының игілігін ел көріп отыр, ал, біз, балалар сары итінің қорлығын көріп жүрміз.

Біз Сауранбай атайдың үйінің тұсына жақындағанда сары иттің арсылдағаны естілетін. Оның осы зәрлі даусынан, дақпыртынан жан-иманымыз қалмай қорқамыз.

Ауылдың бүкіл балалары топтанып жүреміз. Өйтпеске лаж жоқ жол ұзақ елсіз жер, қорқыныш көп, ит деген пәле және бар. Топ бала бір-бірімізге абаймыз, итке жабылып қарсы тұрамыз.

Барлыбай ауылының бүкіл баласы таңғы елең-алаңда Сауранбайдың үйінің тұсына таяп қалғанбыз, сары иттің ызаланып үргені естілді. Күндегідей бір орнында емес, жүгіріп келе жатып үретін сияқты.

Базаркүлдің үрейлі даусы шықты:

– Ойбай, сары ит бос екен?

– Барлық бала кейін қарай бұрылып, қашып кеп бердік. Сол сәт тоқымдай жерде жалтырап жатқан мұзға тайып ұшып түстім. Тұра бере көрдім, сары ит заулап келіп қалыпты. "Жатқан адамды ит қаппайды" дегенді естігенім бар еді, сол ойыма сап етіп түсе кетті, қозғалмай жата бердім. Сары ит аққан бетімен аяқ жағыма келіп тұра қалды. Ізінше иіскеп көрмек болды ма, тістемек болды ма, бұғыныңқырап басын төмен салмаққа айналды. Жаным мұрнымның ұшына келді. Іле кеудемде бір өжеттік тұтанды: бастан тебейін жақсылап тұрып. Сары ит тіміскілеп, мұрны жиырылып оң аяғыма таяи берді, қатты серпіп тептім. Сары ит "қаңқ" етіп ата жөнелмек болып еді, тепкім оңбай тиген екен, омақаса кұлады. Мен тұра беріп жер сипадым, қолыма жұдырықтай-жұдырықтай екі тас түсті, біреуімен сары итті жіберіп ұрдым. Әбиір болғанда тас жығылған орнынан тұрып, түзеліп жатқан сары иттің дәл құлақ шекесіне тиді. Сары ит тәлтіректеп барып оңалып, алды-артына қарамай зытты.

Анадай жерге барып иіріліп тұрған балалар лап қойды.

Алдымен Шәкен жетті.

– Алданыш, не болды?

– Көрген жоқсың ба?

– Көрдім.

– Көрсең, сол болды.

– Өсер ішегін тартып таңданды:

– Өлә-ә-ө, мына Алданыш нағыз батыр екен-ей! Алданыш, не істедің сен сары итке? Ол енді өлсе жоламайды бізге.

– Не істейін, сары ит – ит, мен — адаммын. Адамды ешқандай айуан жеңе алмайды.

Осыдан кейін біз Сауранбайдың сары итінен де, өзен бойындағы ауылдардың өзге иттерінен де қорықпайтын болдық.

Балалар менің: "Адамды ешқандай айуан жеңе алмайды" деген сөзімді көпке дейін ауыздарынан тастамай айтып жүрді.

Мұны естісімен Әлібек дереу менің данышпандығымды бір дәрежеге арттырып қойды.

Біздің екінші класта сабақ бітіп, аулада басқа кластардың балаларын күтіп жүргенмін, қасыма Өсер келді.

– Алданыш, кел, дос болайық, -деді әй-шәй жоқ.

– Неге?

– Солай ма?

– Солай.

– Әкеңнің кегін қайтесің?

– Ой, қойшы соны. Ол бір болмаған әңгіме болды. Сен де, мен де ұмытайық оны. Дос болсақ ұмытамыз.

– Онда мақұл. Әкел қолды.

Өсер екеуміз қол алысып дос болдық.

Өсер екеуміздің достығымыз осы әңгіме күйінде қалып қойды. Оған себеп: көп уақыт өтпей тау елін ойға, Шу бойына көшіру басталды. Өсердің үйі де көшіп кетті.

Мен ол көш жайлы әңгіме ауанымен жоғарыда жаздым ғой, ендігі сөз ескі диірмен турасында болсын.

Кербұлақта бізді енді "қаңғыған күнту" деп кемсітетін адам жоқ, ескі жұртта, ескі диірменді айналдырып, емін-еркін өмір сүріп жатырмыз.

Менің балалығымның ең бір есте қаларлық оқиғалары осы ескі диірменге байланысты.

Бір кезде “Кербұлақ" пен “Қарауылтөбе" колхоздарындағы ұсталық өнерге тиесілі нысандардың бәрі орыс ұсталардың қолында болыпты.

Екі колхоздың да ұста дүкендері мен диірмендерін Иван мен Федор кезек-кезек ұстайды екен.

Пішпектен жездем көшіп келіп, алдымен "Кербұлақтың" ұста дүкенін, одан соң диірменін ұстаған соң Иван басқа жаққа көшіп кетіп қалған.

Енді Федор да кетіп, "Қарауылтөбенің" диірменін Костя ағай ұстайды.

"Кербұлақтың" диірменін Қордай жақтан Ыдырыс деген ұста келіп шауыпты. Бұл — кәдімгі кішігірім су диірмені.

Екі ернеуіне тал отырғызылған арықпен ағып келген су науаға түсіп, диірмен пәрегінің төбесінен құйылып айналдырады. Пәрек ұзын бөренеге орнатылған. Бөрененің диірменнің ішіндегі бөлігіне қырық аяқ деп аталатын тіс-тіс үлкен ағаш дөңгелек бекітілген. Қырық аяқ бөренемен бірге айналып, тістеріне тістестіріліп орнатылған алты аяқты айналдырады. Алты аяқтың ортасындағы темір өзектің басы диірменнің тасына оны шыр айналдыратын болып бекітілген. Жоғарыға орнатылған шанақтан диірменнің екі тасының арасына түскен бидай тартылып ұнға айналады. Диірменнің кұрылысы осындай оңай сияқты, бірақ жүруі өте қиын.

Диірменнің пәрегі мен діңгегі бір кездегі ағаш бөрене қалпынан әлдеқашан айырылған, көкпеңбек беріш болып қатып қалған. Диірменнің барлық жері — ескі. Шатырдың қамысы қап-қара болып шіріген, қабырғаларының кірпіштерінің арасы — арса-арса. Бәрі диірменнің тасының айналуы әсерінен дірілдеп тұрады.

Шіріген қырық аяқ немесе алты аяқ сынсын, темір өзек үзілсін, бәрін жездем өзі жөндейді. Диірменнің тасын шекігенін айтсаңшы, шіркін! Жездемнің айтуынша, диірменнің тасын шеку — өте қиын шаруа. Тастың беті — өзінше бір өрнек. Оның ығын тауып, жадысын жатқызып шекімесе, ұн оңды тартылмайды.

Жездем көзілдірігін тағып, өзі жасаған тас шекитін арнаулы балғасын қолына алып, тізерлеп диірменнің тасын шекіп отырғанда құдды намазға ұйыған адамға ұқсар еді. Ол кезде жан адамға бұрылу, ешкіммен тілдесу деген болмайтын, бар есілдерті диірменнің тасына ауатын. Тасты шекіп болып, шүберекпен сүртіп тастап, барлық жерін асықпай масаттанып қарап отырар еді. Біткен іске разы, рахат сезімге бөленетін.

Диірменге жоғарғы тоспадан су жетелеп келу — жатқан бір азап. Түнде арық жағалап барып тоспаның көмейін ашқан кездер есіме түссе, құйқам шымырлайды. Тастай қараңғы түнде жездем қолшам ұстап алда ақырын адымдап отырады. Артында қалып қоймастың қамын жеп қалбалақтап мен келе жатамын. Қолшамның жарымаған жарығы жездемнің аяғының астын ғана көрсетуге жетеді. Ұзындығы бір құлашқа жетер-жетпес әлсіз сәуле жан-жаққа сынып шашыраған болады. Тұтасқан қою қараңғылық қолшамнан шыққан жарықты жалмап жұтады. Бірақ сол өлімші жарықтың өзінде үлкен медеу бар.

Әрине, біз арық жағасының әр тұтамының бедерін жақсы білеміз, ешқандай қолшамсыз-ақ жүре береміз. Бірақ жарықтың аты — жарық. Ол, ең алдымен, осы маңда түнде көп жүретін ит-құсқа айбар. Содан соң мына ескі жұрт — қаптаған қалың жыланның ордасы, солардан сақтану үшін керек бұл жарық.

Үлкендер жыланнан қорқа ма, жоқ па, қайдам, ал, менің үрейім