Бағдарламасы бойынша шығарылып отыр Қалдыбаев Ә. Қ- 24 Мен апамның баласымын / Роман. Астана: Фолиант

Біздің атамыз Смағұл:

– Сенікі қол емес, зіл батпан шойын. Оныңмен жан адамды ұра көрме, ұрсаң, сеспей қатады. Әсіресе, балаларға абай бол! - деп тапсырған екен.

Шынында да, біздің әкеміз – өмірі темірмен текетіреспен өтіп келе жаткан адам. Әкеміздің күрзідей жұдырығының өзіне қарай сілтенгенін ешкімнің де көрмек түгілі көзіне елестетуге жүрегі дауаламасы анық.

Біздің әкеміз — әкесінің өсиетін негізінен бұлжытпай орындаған адам.
Ал, менің негізінен деп отырғанымда бір негіз, анығырақ айтқанда бір ауытқу бар.

Ол былай болған.

Онда төменгі Бөкейдеміз. Бөкей — әпкемнің руы. Ауыл сол ру атымен аталады.

Ол жылдары жекеменшікте аяқ артар қылқұйрық жоқ айтулы мерекелер қарсаңында колхоздың барлық жылқысын ауылға айдап келетін. Айтар ауызға болмаса, колхоздың жылқысы да аз, қолы бұрын жеткендер бір-біреуін ұстап алатын да кешіккендер жүгенін үстап үйіне сүмірейіп қайтатын.

Май мерекесі күні ертеңгілік жездем күпшек күреңді жетектеп келді. Колхоздың күш көлігі — санаулы, біз олардың бәрінің сырын жақсы білеміз.

Күпшек күрең — арбаға жеккеннен басқаға жоқ мес қарын, жуан сіңір, жұмыр жон, өлердей шабан жануар. Үстіне үлкен мінсін, кіші мінсін, тебінсін, қамшыласын, оған бәрібір, өгіз аяңынан айнымайды. Анығырақ айтқанда, оның жүрісі аяңға мүлде ұқсамайды, құдды бір ауыр арбаны сүйреп келе жатқандай кесек, ыңдынсыз басар еді аяғын.

Бұл жолғы жездеме тигені осы болды ма, жоқ бізге жуас деп өзі әдейі ұстады ма, әйтеуір Шәкен екеуміз мерекеге күпшек күреңді мініп шығатын болдық. Мейлі, бұған да шүкір, күпшек күрең де болса, ат деген аты бар ғой.

Қазақтың аты жоқ болса да ер-тұрманы болады. Біздің үйде де аттың әбзелдері сай тұратын.

Жездем күпшек күреңді ерттеді де сауырынан шапалағымен бір тартты.

Күпшек күрең былқ еткен жоқ құлағын да жымбады.

– Ал, балаларым, мініңдер. Бұл сендерге жарайды, жуас. Екеуіңе сонысы жақсы. Көкпар тартып жатқан сендер жоқ қызығын көрсеңдер болды да.

Жездем сөзін аяқтап үлгермей, біз күпшек күреңге жармасып мініп жаттық

Шәкен екеумізге дәл қазір күпшек күреңнен асқан ат жоқ Көкпар тартатын жасқа екеуміз де жеткен жоқпыз, қызық көріп жүруге күпшек күрең жетіп жатыр. Солай болды да. Көкпаршылар дүрілдетіп үстімізден әрі-бері жүйткіп өтеді, біздің пырағымыз елең қытшайды, қызу дода болып жатады, күпшек күрең түкпен ісі жоқ, Шәкеннің тізгінді босатпағанына қарамай, басын жерге салып, ауызына ілінген шөпті жұлып алып, күрт-күрт шайнайды. Мейлі, қайткен күнде де күпшек күрең — ат, біз — көкпаршымыз.

Әлбетте, ат жетпей, жаяу қалғандар көп. Ат жетпеген адам — ашулы. Ондайлар әлі жеткен адамның астындағы атын тартып мінуден тайынбайды.

Сондай озбырдың бірі Бәкір екен.

Бәкірдің қармағына біз түстік.

Оқиға біздің үйдің дәл жанында болды. Көкпардың соңында жүрген бес-алты қараң-құраң біздің үйдің тұсынан өте бергенбіз, қайдан шыққанын қайдам, Бәкір сап ете қалды.

Ой, әкеңнің аузын... қаңғыған күнтудың балалары, сендер атқа мініп көкпар тартасыңдар, мен жаяу жүреді екенмін ғой. Жо-о-оқ бұл болмайды.

Бәкір шаужайымызға жармасты.

Ендігі сәтте Шәкен де, мен де шаң қауып жерде жаттық

Бәкір күпшек күреңге мініп алған, біздің үй жаққа қарады да өңі құп-қу болып, астындағы шабанды тебіне берді.

Біздің үйдің алдында әкеміз бәрін көріп тұр екен, ашулы үні шықты:

– Ей, Бәкір, түс аттан!

Бәкір не қыларын білмей состиып тұрып қалды. Сөйтті де іле, түлен түртті ме, кім білсін, қоразданып шыға келді:

– Не, сен бұл атты Пішпектен ала келіп пе едің? Бұл – сыйқымның аты. Ат керек болса, бар ана Шуға, күнтуыңа.

– Солай ма?..

Жездем Бәкірді аттан жұлып алды. Ұрмақ болып оң қолын көтере берді де қайта түсірді.

– Бар! — деп Бәкірді итеріп жіберді.

Бәкір шақар екен, жас жігіт қой, егде адамға әлім жетеді дейтін шығар, оның үстіне ол — сыйқым, жалғыз күнтуды қойшы, дер, аузынан ақ ит кіріп, қара ит шықты.

Ауыл итінің құйрығы — қайқы, аталастарым ара түсер, жақтасар, деп желігеді-ау шамасы, Бәкір тоқтар болмады.

Бәкір енді өзіне аталас жігіттерді атын атап шақыра бастады. Сол-ақ екен Бәкір құралпы бірнеше көкпаршы жігіт аттарын танаулатып келіп, жездеме қамшыларын шошайтып, жәбір сөздер айта бастады.

Бәкірдің күткені де осы екен, жездемнің жағасына жармасты.

Әрі қарайғы әңгімені созып жатпай-ақ тоқ етерін бір-ақ айтайын, жездем әкесінің өсиетін ұмытты, бәлеқор Бәкірді де, оның желіккен жолдастарын да бір-бір ұрып сұлатты. Жалғыз күпшек күрең емес, тағы бес ат үстіндегі адамынан құтылып, опыр-топырдың арасынан сытылып шығып бара жатты.

Жездем қатты ашуланды:

– Өй, өңкей өспейтін немелер! Сендер Қалқабайдың кім екенін білмей жүр екенсіңдер әлі. Бүкіл Пішпектің жамбақылары қақ жарылып жол беретін Қалқабай деген көкелерің мен боламын. Сөйткен мені сабамақ болдыңдар ә сендер, сондағы арқаланатындарың сыйқымдықтарың, көптіктерің екен ғой. Жоқ ол болмайды. Осы жасқа келгенше мені ешкім басынып көрген емес, енді де басындырмаймын.

Жездем барды да маңқиып тұрған күпшек күреңнен ер-тоқым, жүгенді сыпырып алып, "Бар, жуас жануар, “жайыл!" — деп қоя берді.

Көкпаршылардың үлкендер жағы Бәкірлерге ұрсып жатты. Олар жездеме тоқтау айтып еді, жездем тындаған да, үндеген де жоқ бойын тік үстаған күйі барып үйге кіріп кетті.

Жұрт аяғы басылған соң Шәкен екеуміз үйге кірсек, әкем теріс қарап жатып қалыпты.

Шәкен далаға шығып кетті.

Әкеме де, Шәкен екеумізге де инедей қадалатыны — "қаңғыған күнту" деген сөз. Апам мен әпкем өз елінде отыр. Апам — сыйқымның кемпірі, әпкем — қызы, оларға бұл сөз дарымайды, ал, біздің жүрегімізді жаралайды. Бүгінгі пәле де біздің күнтулігімізден шығып отыр. Сыйқымның бозбаласы жаяу жүргенде күнтудың көктүйнектері неге атқа мініп алады? Көкпар қаңғыған күнтулардың не теңі?!

Қаңғыған күнту! Осы екі сөз берер ұғым бізді қаншама рет қынжылтып, қанжылатпады десеңізші! Әй, адамдар-ай, қандай да бір ретін тауып қаңғыған күнту екенімізді еске салып тұратындарың қандай жиіркенішті еді!

Ия, біз — күнтумыз. Онда тұрған не бар? Күнту — Шымырдың Шынқожасының Бозқызысынан тарайтын ел. Күнтудан батыр да, ақын да шыққан. Әкем айтып отырады: "Күнту Барлыбай, Намаз батырлар жауға қарсы сыйқымдармен тізе қосысып соғысқан" — деп. Ашаның алты салының — Жидебай мен Сауытбегі — біздің аталастарымыз. Күнту кемсітетін ата емес. Сыйқымдардың ішіне біздің әкеміз қаңғып келген жоқ Қосай бастық қолқалаған соң көшіп келген.

– Әлдеш, бері келші!

Мен селк ете қалдым.

Бәсе, қапа болып жатқан адамда ұйқы қайдан болсын!

Әкем бері аунап түсті.

Түсі суық алып адам демнің арасында мыж-тыж болып азып кетіпті.

Құшағын ашты.

– Келші, балам!

Мен әкемнің құшағына қойып кеттім.

Әке құшағы, қандай ыстық едің!

Әкем менің маңдайымнан иіскеді.

Иісіңнен айналайын! Тура Бекетгің иісі!

Әке иісі, қандай қуатты едің! Ұста дүкенінің ащы кермек 'түтіні, шылымның қолқа қабарысы — бәр-бәрі бар әке иісінде. Өкпе кеселін сездірер бір күлімсі иіс те себелейді.

– Балам, "қаңғыған күнту" — деген сөз саған да бата ма!

– Батады.

– Қап! Онда көшу керек екен елге. Кербұлақтың таза ауасы, мөлдір суы — менің кеселіме мың да бір ем. Сол үшін жүр едім мұнда, қой мұным болмайды екен. Өлсем де елге барып өлейін, сендерді үйірлеріңе қосайын!

Ертеңіне әкем Шуға, күнтуларға жолаушылап кетті де бір апта жүріп, ауырып қайтты. Әкемізге Шу жақпайды екен, жөтелі қайта шығып қалыпты.

Әкем келген күні үлкендер арасында күбір-күбір әңгіме болды да басылды. Содан қайтып күнтуларға көшу жөнінде әңгіме болған жоқ.

Өстіп жүргенде тау елі Шуға көшті.

Жездем диірмен ұстайтын болғандықтан біздің үй көшкен жоқ

Өзен бойындағы ауыл-ауылдың жұртында бірден-екіден ғана үй қалған. Бізді түртпектейтін сыйқымдар өстіп құдайдың, жоқ өкіметтің құдретімен ата жұртынан айырылып, Шу бойына көшірілді, яғни таудан ойға түсірілді. Бір "Кербұлақ" емес, көрші "Қарауылтөбе" колхозы да, басқа колхоздар да сөйтгі.

Жездеммен қатты қалжыңдасатын бригадир Аршабек ағай айтыпты:

– Қалеке, сен киелі адам екенсің. Мен саған басымды идім. Құдайдың құдыретін қарашы, сені "қаңғыған күнту" деп кемсітіп, Кербұлаққа сыйғызбай жүрген сыйқымдардың өзі енді қаңғып көшіп барады.

Жездем:

– Аршеке, баратын жерлеріңіз — күнтудікі. Сыйқымның елінен де, жерінен де айналайын, елінің қызын алдым, өсіп-өндім. Жері — дертіме шипа. Сендер кетсеңдер де мен кетпеймін Кербұлақтан. Жолдарың болсын, күнтулар сендерді "қаңғыған сыйқымдар" демесін! — депті.

– Әлбетте, — депті жездем.

Бригадир мен диірменшінің келісімі осы болған.

Біздің үйдің жанына төменгі төре ауылының жұртында қалған Құтым апайдікі көшіп келген.

Сөйтіп екі үйлі жан өзімізше абыр-дабыр болып өмір сүріп жатырмыз.

Бәрі жақсы еді, қара енді аяғымды сындырып алып елді әбігерге түсіргенімді.

Қап, аяғым!

Даладан Здән жүгіріп кірді. Өңі бір түрлі қуарып, үрейленіп тұр.

– Атам келе жатыр!

Әдетте, біз үйдің бір адамы жолаушылап кетсе, келеді-ау деген кезде ол кеткен жақты қайта-қайта көздеп жүреміз. Ел-жұрттан алыс, өмірден қағаберіс ескі жұрттағы екі үйлі ауылға жолаушы әкелер жаңалық көп. Әркім одан өзін қызықтыратын жәйды сұрайды. Мен жездемнен, әрине, Әлібекті сұраймын. Әлібек менің аяғымның сынғанын естіді ме екен? Аяғым... Аяғым... Мен Әлібекті сұрай алмайды екенмін. Алдымен жездем сұрайды менің аяғымды қалай сындырғанымды. Не деймін? Аяғымның сынғанына мен өзім кінәлімін. Жездем сеніп кеткендегі бітіргенім осы болды ма? Жездем өмірінде бізге бірде-бір рет көтермеген қолын көтерер, ұрар. Әкпем мен апама: "Бұларың нелерің баланың аяғын сындарғандарың?" — деп ренжір, ауыр сөздер айтар.

Жалғыз мен емес, жұрттың бәрінің апшысы қуырылып, тынысы тарылған.

Жездемнің алдынан арсалаңдап ешкім шыққан жоқ.

Ит болса да үрмейді.

Жездем үйге еңсесі езіліп кірді де төрдегі өз орнына жетіңкіремей гүрс етіп отыра кетті.

Үйде отырғандардың біреуі де амандасқан жоқ.

Мен болса да кінәлімін, үн шығаруға дәрменсізбін.

Бәріміз бекер үрейленіппіз. Жездем мен ойлағандай ешкімге ұрысқан да, мені ұрған да жоқ. Қайта қатты жасып, үнсіз отыр. Отырғанының өзі анау-мынау адамның түрегеп тұрғанына пара-пар адам ғой жездем, онсыз да сықсиған кішкентай екі терезенің бірінің көзін жауып, үй ішін кәдімгідей алакеуім қараңғы қылып жіберді.

Мен ақырын көз салдым, жездемнің түксиген қасынан, кең, қасқа маңдайынан, ұзын қыр мұрнынан, селдір жирен мұртынан, шығыңқы шықшытынан — бәр-бәрінен ашудан гөрі аяныш андыздап тұрды. Ол неткен аяныш, мені аяй ма екен? Жоқ мұнысы — өзін аяу. Ия, әкем өзін аяйды. Үміт артқан баласы кем болып қалса, қайтпек? Осыны ойлап жігері құм, іші әлейім-жәлейім болады, әрине. Онысын білдірмейін деп үндемейді, бірақ бәрі — белгілі.

Әкеге қуаныштың басы да, қайғының қара тасы да бала екенін мен тұңғыш рет қатты сезіндім. Әке, қапа болмашы! Рас, мен ақымақ болдым, аяғымды сындырып алдым. Ештеңе етпейді, әлі-ақ аяғым жазылып, жүгіріп кетемін. Шоқпарға барып, оқуымды жалғастырамын. Сөйтіп Көпбай сайының басындағы басатта келе жатқанда өзің айтқан: "Жақсы оқы. Сен — менің үміт артқан баламсың!" — деген тілек—арманыңның үдесінен шығамын.

Қыбыр етіп қимылдаған, сыбыр етіп сөйлеген жан жоқ.

Далаға шықпақ болып терезенің әйнегін қос қанатымен сабалаған дәу қара шыбын пырылдап, даңылдап әлекке түсіп жатты.

– Қалқабай, баланың аяғын сындарып алдық — деді апам өлі тыныштықты бұзып.

– Аяғы қандай енді?

– Білмейміз. Ел: "Сынған жоқ" —дейді. Бала: "Сынған",– дейді.

– Алданыш: "Сынған", — десе, сынған.

Менің жездемнен қорқып, үрейім ұшып жатқаным бекер болыпты.

Қайта жездем жүдеп қалыпты, естіген сәттен бастап әуре-сарсаң болған.

Жездем Қайымжамал апайға қарады.

– Құдағи, сізді жұрт сынықты біледі, деуші еді, Алданыштың аяғын көрмедіңіз бе?

– Енді көрейін деп отырмын.

– Көріңіз.

Қайымжамал апай менің жаныма жақындап отырып, аяғымды ақырын-ақырын абайлап ұстап көрді де тайқып шыға берді.

– Аяғы ісіп кетіпті, қол батпайды. Тегі сынған, ісігі қайтпай, ештеңе біліп болмайды.

Менің алғашқы емшімнің іс-әрекеті осымен тәмам болды.

Қайымжамал апай даңғайыр оташы болмағанына өкінді ме екен, қап-қара болып түтігіп кетті.

Ал, біздің бәріміз ыңғайсызданып қалған едік.

Тоқсанбайдың екі көзі жыпылық-жыпылық етеді.

Осы сәт "Шиқ-шиқ" деген дыбыс шықты. Тауықтың балапанының үні. Отырғандардың бәрі елең ете қалды.

Балапан тағы шиқылдады. Дыбыс жездемнің қойнынан шығады.

Жездем қойнына оң қолын салып, қайта шығарды. Уысында тауықтың аппақ балапаны бұғынып, басын қылқылдатып отыр.

Бәріміз шу ете қалдық.

–Балапан!

– Әдемісін-ай!

– Ақ үрпек екен!

– Күз түсіп, күн суытқанда тауық ұя баса ма? Бұл не сұмдық?!

– Бұл — іңкібатырдың балапаны.

– Ол қандай батыр тағы?

– Іңкібатыр деген бір керемет шығыпты. Не екенін білмеймін, ол іліктрдің тоғымен күз тұрмақ қыста да жұмыртқа шайқап, балапан шығара береді екен.

– Қайтіп?

– Ит біліп пе? Осыларды әдеп іңкібатырдың балапаны деп сатып жатыр. Екеуін сатып алып едім, біреуі жолда өліп қалды, мынау итжанды екен, аман жетті.

– Бұл енді үйде өледі ғой пәле болып.

– Жылы жерде, жақсылап бақса, өлмейді.

Апам мен жездемнің әңгімесі өстіп ұзап бара жатты.

Мен ақ балапанды жерден іліп алып, қойныма тықтым.

Ақ балапан жездемнің қойнына үйренген ғой, қыбырламай жатыр.

– Бұл не жейді? — дедім жездеме.

– Тауықтың балапаны не жейді, соны жейді.

– Іңкібатыр дегенге басқа екен десем, тауықтың балапаны десеңізші мұны.

– Тауықтың балапаны. Бірақ бұл тауық болғанда күрік болмайды, жұмыртқа басып балапан шығармайды екен.

Әпкем ақ балапанды аямады:

– Темірден жаралған сорлыда сезім болмайды екен ғой.

– Ия, сатқан адамдар солай деді. Сонысын мақтап тұр. Жыл – он екі ай жазбай жұмыртқалай беретін көрінеді бұл.

Қызық әңгімені тауықтың темірден жаралған балапаны шиқылдап бұзды.

– Тамақ сұрап жатыр, — деді жездем.

– Ұшқан құс, жүгірген аң – бәрі тамақ. Қай батыр еді мынаның жаратылғаны? Мейлі, батырдан, мейлі қорқақтан жаратылсын, тамақ беріңдер бұған.

– Не береміз? Жолда не жеп еді?

– Нанның қоқымын.

Әпкем дереу дастархандағы нанның қоқымын кесеге салып әкелді.

Мен ақ балапанды кайнымнан шығарып, кесеге таядым.

Ақ балапан ойында түк жоқ кесеге қарар емес.

– Қоқымды аузына қолмен салу керек, ол солай үйренген, - деді жездем.

Мен қоқымды ақ балапанның аузына бір-бірлеп сала бастадым. Ақ балапан көзін жұмып, бір тамсанып алып жұтып жатыр қоқымды.

– Жұтқан жұтамайды, деген, бұл өлмейді екен, - деді апам.

– Өлмесін, Алданышқа ермек болады, - деді әпкем.

Шынын да, ақ балапан маған ермек болды.

Екі көзім төрт болып отырғанда ақ балапанға жем, су бергеннің өзі біраз сергітіп тастайды. Жұрттың бәрі шаруа қамымен далада жүреді, үйде ақ балапан екеуміз ғана қаламыз. Ақ балапан маған әбден бауыр басып алды. Даладан үйге біреу кірсе, жүгіріп келіп маған тығылады. Өзіңді, темірден жаралған болса да, біреудің қорғаныш көргені қандай жақсы еді.

Ақ балапан, мен жалғыз саған ғана емес, осы үйдегінің бәріне керекпін. Үлкендер маған сенім артып, үміт күтеді, кішілер мият тұтады. Ол сенім мен үміт үдесінен шығу, қарындастарым мен ініме қалқан болу үшін төрт мүшем түгел, дені-қарным сау болуы керек. Оған мына аяқты көрмейсің бе?! Ақ балапан, сен ертерек өс, тауықтарға қосыл, жыл-он екі ай жазбай жұмыртқала. Айналайын аяғым, сен ертерек жазыл, адымымды ұзарт! Сонда мен өз қатарыма қосылып, жайраңдап ойнап жүремін. Біздің үйдің адамдарының көңілінен кірбің кетеді. Солай, ақ балапан, сен өс, мен жазылайын! Мен сені қайтсем де аман өсіремін. Аяғымның жазылуын сенімен сабақтастырған екенмін, барымды саламын, үлкейтіп тауықтарға қосамын. Маған аяқ керек, ақ балапан. Баланың алды — үлкен өмір. Екі аяқты тең баспаған бала алысқа бара алмайды. Кем баланың жолы кең болмайды.

Ақ балапан!..

Сол аяқ!

Ақ балапан қара қанаттанып өсіп келеді.

Мен күп болып ісіп кеткен сол аяқты сұлатып тастап шоқиып отырмын.

Ары өткен-бері өткен біздің үйге бас сұқпай өтпейтін болды.

Қонақ төрге озып жайғасқан соң амандық-есендік сұрау алмасылады да әңгіме ауаны менің аяғыма ауады.

Біздің үйдің үлкендері әбден машықтанып алды, кез келгені:

– Шыққанын да, сынағанын да білмейміз, әйтеуір аяғы барт боп ісіп кетті. Өзіңіз көріңізші, — дейді.

Сонда сол қонақ шіркіндердің біреуі тайсалуды білсе ше, бәрі кәдімгі дәрігер құсап үңілетінін қайтерсің менің аяғыма. Не білсін, іле тайқып шыға береді де ұялған тек тұрмастың кебін жасайды:

– Қимылдай ма өзі?

Бір ғажабы бейне бір бәрінің аузына біреу түкіріп қойғандай сұрайтыны – осы.

Біздің үйдің үлкендерінің бұйрығы дайын:

– Әлдеш, қимылдатшы аяғыңды!

Менің жауабым да әзір — аяғымның басын қимылдатамын.

Көргендердің бәрінің айтатыны:

Алданыштың аяғы сынған жоқ екен, жәй еті кеткен.

Сонда бұл адамдар аяқтың басын, саусақты қимылдататын күш сүйек емес, сіңір екенін білмегені ме? Сөйте тұра шетінен ем айтуға жүйрік:

– Ісікке мың да бір ем — сорботқа. Түйенің шудасын тұзды суға қайнатып алып, іскен жерді сонымен орап тастау керек. Сорботқа ісігін де, сары суын да сорып алады.

– Ісікті жұмыртқаның сарысымен сылап тастау керек, тез қайтады.

– Керосин жағу керек.

– Керосин құрысын, ойып түседі.

– Бәрінің білетіні – көрініп тұрған ісіктің жайы, сүйекте ешкімнің ісі жоқ, онда да айтатындары – өң осындай дүдәмал ем.

Айналайын адамдар-ай, жорамалға сонша жомарт болмасаңдар қайтеді!

– Біздің үйдің адамдары да пәленің бәрі ісікке тіреліп тұр дейтін сияқтанып бара жатты. Бұл дұрыс емес, әрине. Ісіктің де, басқаның да себебі — аяқтың сынғаны. Ортан жіліктің ортасынан қақ бөлінгені айдай анық бір әрекет жасау керек.

– Менің апам – кішігірім тәуіп адам. Тамыр ұстайды, анау-мынау ауруды анықгап, ем-дом жасайды. Сөйткен апам сыныққа жоқ екен. Әрине, гүп болып ісіп кеткен қалың ет арасындағы сынықка бірдеңе істеу-қиынның қиыны. Апам да, әкпем де, жездем де келген адамдардың қисынды-қисынсыз сөзін, шипа болар-болмасы белгісіз емдік кеңесін тыңдауға, содан бір медет алуға мойынсұнып бара жатты.

– Мен өйте алмадым. Қандай да бір әрекет жасау керек деп шырқырады жаным. Мен дүниедегі аяқтан басқаның бәрін ұмыттым. Барлық ойым аяққа келіп тіреледі. Кемдік деген қасірет, үрей еңсемді езіп, көп-көп көретінімді көмескілендіреді. Даладан есікті шірене ашып ішке енген адам қандай бақытты еді! Екі аяқты кере адымдап басып келіп, тізе бүгіп отырып жатса, шіркін! Мен өйте алмаймын – кеммін. Маған жонын беріп, сыртқа шығып бара жатқан адам ше? Айтпаңыз, ол адам менің ең бір аяулы арман-сезімдерімді көзге көрінбейтін әдемі жіпке байлап алып бара жатады. Жарық кең дүние аяғы барлардың еншісі екенсің, сен! Ал, мен өстіп шоқиып отыруым керек – аяғым сынып қалған. Өмірдегі қуаныш-қайғының бәрінің кілті кемсің бе, аяқ-қолың аман ба, соған келіп тіреледі екен. Төрт мүшесі түгел адам-бақытты, бір жері кем адам бейшара.

Айтыңдаршы, кімнің бақытты болғысы келмейді?!

Мен үшін бақыт-аяғымның жазылуы. Ендеше мен қалайша аяғыма телмірмейін, ем білемін дегендерге емінбейін, бірақ олардан қайран болуы мүмкіндігі азайып барады.

Білемін ғой, білемін, бұл аяқ жалғыз маған ғана емес, оқиды, үлкен азамат болады деген үміттерін аялап жүретін жездем мен әпкеме де, жігіттікке жетіп Әлдижанның орнын басады, Ыдырыстың отын өшірмейді деген арманын арқалап жүрген апама да, мені қара тұтатын аға-жеңгем – Шәкен мен Кененге де, әләзір құры жәудіреп қарағаннан басқаға жарай қоймаған қарындастарым мен ініме де керек.

– Апа, сынықты қайтып салушы еді?

– Оны қайтесің?

– Аяғымның сынған сүйегін өзім салып, өзім емдеймін.

– Қой!

– Балам-ай, енді...

Апам әрі қарай не айтарын білмей, аңтарылып тұрып қалды.

– Апа, ең болмаса, қалтқы жасап, соны сынықты қимылдатпайтындай етіп санымның асты-үстіне, екі жағына қойып, тас қылып таңып тастайық. Маған қалтқы жасайтын ағаш па, тақтай ма, бірдеңе әкеліп беріңізші.

– Мұның дұрыс. Оны қайдан біліп жүрсің сен?

– Білемін. Қойдың аяғы сынғанда өзіңіз талай сөйткенсіз.

• 
  Ақылыңнан айналайын сенің! Құдай сәтін салса, қалтқы жақсы, жазыласың.
  

Бір ғажабы, менің аяғым ауырмайды да, қақсамайды да, не болса да ісіктің астында. Жаманы — анда-санда ұйықтайын деп көзім ілініп бара жатқанда шоршып кетеді. Шоршыр кезде міндетті түрде аяғымның қандай да бір қимылы қажет түстер кіреді. Мен әккі бола бастадым, түс кіру жаңа бастала бергенде өзімді-өзім қандай да бір белгісіз күшпен түртіп оятып, көзімді ашып аламын. Енді болмаса, шоршыр болған сүйегім шым деп барып тыншиды.

Жездем ат сабылтып құлақ естір маңдағы оташы бар деген ауылдың бәріне барып қайтты. Бұл өңірде білікті оташы жоқ екені мәлім болды. Далауыздағы жылқышы Жетпісбайдың оташылығы әжептеуір дегенді естіп, жездем сонда кеткен, жанында ешкім жоқ жалғыз оралды. Жетпісбай бірден ілеспепті, ойдан яғни Шудан мал дәрігерлері келіп, жылқыны емдеп жатыр екен, мұндай қарбаласта кім баққан малын тастап кетсін, оның үстіне жылқышының өзі болмаса, мал дәрігерлері, асауды айтасыз, жуас жылқының өзіне жолай алмайды дейді. Қызық малдың оқуын оқыған адамдар малдан қорқады. Оларға жылқышы асауды жуасытып, жуасты одан әрі мөлитіп алдына көлденең тартуы керек екен, сонда барып қожаңдайтын көрінеді.

– Барам-барам. Мына шаруа бір жайлы болсыншы, дереу жетем, — деп Жетпісбай жылқы емдеп жатқандарға қарапты. — Мүмкін, мына мал доғдырларының біреуі білер сынықтың жайын. Білсе, барсын.

Қаптап тұрған мал дәрігерлері шу ете қалыпты:

– Біз — мал дәрігеріміз. Адам дәрігері — аудан орталығында.

– Ия, Новотроицкіге апарыңыз.

Жездем шарт кетіпті:

– Адамы не, малы не, олардың ауыратын ауыруы да, сынатын сүйегі де бір емес пе. Әшейін түк білмеймін десеңдерші. Жылқышылар құлағынан басып, қозғалтпай ұстап тұрған жылқыға ине салғаннан басқа түк келе қоймас сендердің қолдарыңнан.

Мал дәрігерлерінің бастығы Гүлбаршын сөзге жүйрік екен:

– Келер-келмес, ол — біздің шаруа. Жұмысқа кедергі келтірмеңіз, барыңыз, — депті.

Жездем қатты түтігіп келді.

– Адамның басына күн түспесін де. Күн түскен екен, қарайлайтын жан адам жоқ екен, — деп түнеріп біраз отырды. — Осы біздің шолақ белсенділерге адамнан мал жақын. Колхозға хабар айттым, біреуі тырп етіп қозғалар емес. Бұл бастық деген адамға қамқор болмай ма екен? Әлі-ақ Алданыш үлкен оқу бітіріп, дәу бастық болады, осы көрген қорлығымыздың бәрінің есесін қайтарады. Құдай соған жазсын!

Жездем аңсаған күн келер ме екен?! Аяғымның сынығы қайтеді, жүргізе ме, оқыта ма, жоқ.. Жүрегім зу етіп, денем түршігіп кетті.

Доктор дейтін ақ матадан тігілген халат киген бейтаныс бір бейне елес берді. Доктор болса, шіркін!

– Мен докторды туғалы тумысымда алғаш рет Көкқайнарда, әпкемнің ауылына барғанда көргенмін.

– Оның бір қызық әңгімесі бар.

Тау елін Шуға көшіру бір машақатқа айналған.

Кербұлақтың адамдары мына тұрған Шуға көшкенді кәдімгі бір итжеккенге айдағанмен бірдей көрді. Қызық-қызық әңгіме болды.