Бағдарламасы бойынша шығарылып отыр Қалдыбаев Ә. Қ- 24 Мен апамның баласымын / Роман. Астана: Фолиант

Бұл әңгімелер – аңдағанға шежіре.

– Жәкем көк шайды үзбей ішетін, мен оны ердің құны болса да табатынмын.

– Мен күніне алпыс кетпен жасайтынмын. Одан да көп жасауға шамам жететін, Сәлімбайды аяп өзімді-өзім тежейтінмін. Сәлімбай намысшыл болатын, менен қалыспаймын, - деп зорығар дедім.

– Қала баланы ерте бұзады екен, Бекетті сөйтті. Бірде түскі асқа келе жатсам, Бекет ала құйын болып ұшып жанымнан өте шықты. “Ұры! Ұры! Ұстаңдар!" деп бес-алты әйел зар қағып қуып келеді екен, олар менің ұры баланың әкесі екенімді білген жоқ бірақ мен ұялғаннан жерге кіріп кете жаздадым.

– Бекетті нанға жібергенбіз, көпке дейін келмей, жоғалып кетті. Не болды, деп барсам, балам әдеп кезекте тұрған адамдардың қалтасына түсіп жүр.

–Қой, бұл қалада тұра берсем, баладан айырылады екенмін, ауылға көшейін, - деген ойға бекіндім.

Сондағы әкемдердің көшіп келген ауылы – осы Кербұлақ

Көшуді тездеткен тағы бір жай – әкемнің өкпе ауруына шалдығуы да болады. "Қаланы, ұсталықты тастап, ауылға, таза ауаға көшу керек", - деп кеңес береді дәрігерлер. Бұзылып бара жатқан бала, кеміп келе жатқан денсаулық менің әкеме көшіп қоныс аударатын ауыл іздетеді. Сол бір әлем-тапырықта тоз-тозы шығып кеткен аталас ағайын-күнтулардың басы бірікпеген. Смағұл атамызды қара тұтып келіп, Пішпекте жүргендері жеткілікті. Пішпекке жолы түскен күнтулар ғана емес, сыйқымдар да ат басын біздің үйге тірейді екен. Күнтулар бұл кезде қолы жүріп тұрған ұста Қалқабай деп, сыйқымдар дастарханы мол Әміржан деп келеді.

Сондай қонақтың бірі - "Кербұлақ" колхозы басқармасының төрағасы Қосай Майтиев Қалқабай ұстаның жүдеу түрін көріп, сұрап, жағдайға қанығады да: “Онда сен біздің ауылға көш, қалқозға ұста бол. Ақың–айына бір пұт ұн, бір серкеш. Таза ауа, ақ жетеді. Кербұлақтың сай-саласы толған борсық майын ішіп, жазылып кетесің", - дейді. Екі жақ осыған келіседі. Сөйтіп бір мың да тоғыз жүз отыз сегізінші жылы тамыз айында Қалқабай ұста осы ауылдың қызы Әміржан екеуі кара сиырға оны-мұнысын артып, Бекетті жетектеп, Шәкенді көтеріп Кербұлақка сау ете қалады. Кербұлаққа менің де келгенімді әпкем ғана біледі екен. Мен әпкемнің құрсағында жатыр екенмін.

Кербұлақта бұл қоныс аударушыларды Айша апам, Әлдижан ағам, Бүбісара әпкем жүректері жарыла қуанып қарсы алады. Дереу бәрі жабылып қоржын там салып, бір басында апамдар, бір басында жездемдер тұра бастайды. Сөйтіп екі түтінге тән, бірақ бір дастарханнан дәм тататын үлкен отбасы пайда болады.

Айтып отырса, жездем мен әпкемнің көрмегені жоқ. Сонда екеуі, бір кездері аты-жөні жоқ көп айтылатын адамзаттың жарқын болашағы — коммунизм құрылысына лайықты үлес қосу үшін емес, атам қазақ айтқан "қара қазан, сары баланың қамы" үшін тыным таппаған. Әлі күнге сол, біздерді жеткізем деп ентелеумен келеді.

Біз әлі жаспыз. Қолдарынан бейнетін алуға жарап қалған Бекет ағам соғыста шәһит болды.

Бекет ағам майданға 1943 жылдың күзінде кеткен.

Сүйегі ірі, бойшаң, қарулы, болайын деп тұрған бала екен, майданға жасына жетпей, он алтысында кетіпті.

Біздің ауылдағы Бекетпен жасты Батырбек, Тұрар деген балалар әскер жасына жетпей, қалып қойған.

Бекет ағамның әскерге кетуі – қазір айтса, біреу нанып, біреу нанбайтын әңгіме.

Жасы елуге таяған ауру әкемізді әскерге шақырыпты.

Бекет әкесін шығарып салуға Шуға, әскери комиссариатқа барады. Әскерге шақырылғандарды фамилияларын атап сапқа тұрғызып жатады.

– Папа, сіз үйге қайтыңыз, сіздің орныңызға мен барамын, — дейді Бекет.

– Қалайша?

– Қазір көресіз. Сіздің фамилияңызды айтып шақырғанда орныңызға сапқа мен барып тұра қаламын.

– Қой, пәле болар!

– Түк те болмайды. Сіз аурусыз. Мен ауру әкемді әскерге жібере алмаймын. Папа, сіз әскерге кетсеңіз, Шәкен, Алданыш, Здән жетім қалады гой.

Осы сәт әскерге шақырылғандарды түгелдеп тұрған офицердің:

– Смағұлов! — дегені естіледі.

– Мен! — дейді Бекет.

– Сапқа тұр!

Бекет барып сапқа тұрады.

Бәрі дұрыс. Офицер келесі адамды шақырып жатыр.

Бекет ымдап: "Кете беріңіз!" — деген белгі беріпті әкесіне.

– Әскерге керегі Смағұлов екен, бара ғой, балам! — деп әкеміз қала беріпті.

Әкесі үшін жанын пида еткен, қайран қайсар ағам менің!

Біздің үйдің үлкендері сөз орайы келгенде Бекет ағамның қандай да бір жақсы қылығын айтып отырады.

Әпкем айтады:

– Осы Здәнды босанғанымда қырқұлақ болдым. Аузымнан қара қан ағып жатып қалдым. Сөйтсем Бекет барыпты да Рысбек мерген атып әкелген арқардың құлжасының басын сұрап алып келіпті. Көз майы көнектей екен, қуырып жеп, содан ауыруымнан кұлан таза айығып кеттім. Жанып тұрған от еді ғой, қайтейік, өмірі қысқа болды.

Шәкенді қайдам, мен ағамның түр-әлпетін көзіме елестете алмаймын. Дегенмен, қандай да бір көріністер көлбеңдейтіні бар. Олар менің жадымда қалған сұлба ма, жоқ апам, жездем және әпкем айтып отыратын әңгімелердің бала қиялыммен суретке айналған түрі ме, ол арасын ажырата алмаймын.

... Біздің үйдің алдындағы әкеміздің есімімен аталатын терең құйы, жаз болды балалардан бір босамайды. Бекет ағам майданға аттанар жылы жазда мені осы құйыға әкеліп малтуды үйретіпті. Ағамның мойнынан кұшақтап, арқасына жабысып алып қара суды қақ жарып келе жатқанымыз қазір де елес беріп өткендей болады.

... Ағам колхоздың жалғыз аттық арбасымен егіншілерге тамақ тасиды екен. Аспаз — біздің шешеміз. Зады, ағам мені жақсы көрген, жанынан тастамай алып жүреді екен. Егіншілердің түскі ас-суын апарып беріп қайтып келе жатқан бетіміз. Орта жолда бізге ақегіс бригадирі Батырхан ұшырасады.

Неге екенін кім білсін, Батырхан ағама дүрсе қоя береді.

– Әй, қаңғыған күнтудың баласы, неге кешігесің?

– Аға, кешіккем жоқ уақтылы апардым егіншілердің тамағын.

– Мен кешіктің, дедім бе, кешіктің. Мен саған аға емеспін. Мен — тобылғы торы барлыбаймын. Сен — қаңғыған күнтусың.

– Аға...

– Ой, мына иттің күшігі!..

Батырхан әй-шәй жоқ ағамды қамшының астына алады. Қамшының ұшы менің балтырыма тиіп, шар ете қалыппын.

Ағам мені бар денесімен бас салып, көлегейлеп, жон арқасын қамшыға біраз осқызыпты.

Бригадир шаруасы біткен кейіппен кете беріпті.

– Әлдеш, аяғың қане?!

– Аға!..

Ағам менің қамшы тіліп, қанталап білеу болып тұрған аяғымды көріп, жан даусы шығып айқайлапты:

– Әй, Батырхан, тоқта! Мен саған көрсетемін қазір жас баланы шырылдатқанды!

– Өй, мына оспадарсыз оңбаған не дейді-ей?!

Әрі қарайғысы — әлі күнге дейін ел айтып отыратын әңгіме.

Бекет ағам Батырханды аямай соққыға жығыпты.

Осы бір жаман опыр-топыр еміс-еміс есімде қалыпты.

Палуан аты шыққан, дәңкеуде Батырхан бригадирдің бетін бұрын ешкім қайтарып көрмеген. Жұрт қатты таңданыпты.

Батырхан ұрандатып, аталастарын айдап салмақ болған екен, ешкімнің сүйегі қызбапты.

Ел Батырханның өз қылығынан тапқанын түсінген.

Жездем айтады:

– Бекет өте өжет, ерекше қайратты бала еді. Сол жолы Батырханды аямай умаждапты. Деміне нан піскен өркөкірек немені арбакеш жігіттер зорға ажыратып алыпты. Өзін жан адамға басындырмай кетті Бекет бұл өмірден. Сол жалындаған күйі жаудың да жағасына аямай жармасты менің балам. Әттең, от боп жанып өте шықты.

– Жезде, ол онда неге батыр болмаған?

– Кім біледі, болған да шығар. Батыр деген темірді алмаған болар, әйтпесе Батыр — ол!

Шәкен екеуміздің барша қимыл-әрекетіміз, сөзіміз, қылығымыз, мінез-құлқымыз — бәр-бәрі Бекет ағамыздікі мен салыстырылып отырылады. Ол — тындырымды, ол — ақылды, ол — қайратты, ол — өжет, ол — жанып тұрған от. Ағасы осындай болған іні жаман бола алмайды. Аға ісі — ініге үлгі. Өзі майданда хабарсыз кетіп, үлгі ісі қалған ағамыз әркез бізбен бірге. Біз ағамыздың лайықты ізбасары болып өсуіміз керек.

Менің әкем — бөкейге күйеу. Әкемді күйеусініп ағайынды екі ата — Барлыбай, Бөкейдің үлкені де, кішісі де, ері де, әйелі де қалжындасады да жатады. Көптің қалжыңына жақсы күйеу ғана төтеп бере алған. Жұрт сөз білмейтін, қалжыңды түсінбейтін ноқай күйеуден аулақ жүреді. Қағытқанға қайыспайтын, қалжың сөзге дес бермейтін күйеу — жұрттың сүйіктісі.

Біздің әкеміз — сондай күйеу. Әкесі құрдастың баласы да құрдас. Әкесімен ойнаған ел баласымен де ойнайды.

Шәкен екеуміз салма таяқ ойнауға далаға шыққанбыз. Екеуміздің қолымызда — екі таяқ

Біздің үйдің тұсынан Серікбай шал өтіп барады екен.

Біз жамырай сәлем бердік.

– Ассалаумағалейкум, ата!

– Салаумалейкум!

– Әліксалам! Немене, әкелерің өлді ме, бір-бір таяқ таянып тұрып қапсыңдар, — деп қағытты шал.

Біз не дерімізді білмей сасып қалдық. Екеуміздің де қанымыз басымызға шауып, көзіміз жыпылықтай берді.

Қу шал одан сайын қағынды:

– Бәсе, Қалқабайға құдай қашанғы жақсы бала бере берсін! Бекет сұңқар еді, мына екеуі жапалақ екен ғой, — деп кеңкілдеп күлді.

– Біз әкемізге емес, шешемізге тартқанбыз.

– Ойбай, бұл Қалқабай — құдайдың сүйген құлы екен. Қатырды мына қызталақ мені. Әй, сендер, шынында да, құлқи Қалқабайға емес, Әміржанға, бізге, нағашыларыңа тартқан екенсіңдер,— деп жөней берді.

Бұл сөз ауылға тез тарады. Оны таратушы — Серікбай атайдың өзі. Біз, Серікбай атайдың айтуынша, өзін әбден қатырыппыз.

Біздің шешеміз — Серікбай атайдың жақын карындасы.

Атайдың бізді қомсынғаны — қарындасын қорсынғаны болып шыққан. Шәкеннің айтуынша, біз нағашымызға тартқандықтан жапалақ жаман боламыз.

Шәкенді қайдам, оны әкем: “Өзіме тартқан балам",— деп отырады, мен әпкемнен бір мысқал да айнымаймын. Жазық маңдайым, қыр мұрыным, мөп-мөлдір көзім, қараторы реңім бәр-бәрі әпкемдікіндей.

Ал, біздің әкеміз — Қалқабай, құдай кең пішіп жаратқан адам. Екі иығына екі кісі мінгендей зор тұлғасы оны елден ерекшелендіріп тұрады. Бойының ұзындығы жөнінен бұл ауылда онымен тек Қайыр, Оңғарбай атамдар ғана маңайласа алар.

Мына әңгімені естігенде Оңғарбай атам:

– Баламен ойнап нең бар еді, сол керек өзіңе, — депті.

Серікбай атай үндемепті.

Үлкендер жөн сөзге тоқтаған, тегі.

Алайда, Серікбай атай бізді кемсіткенін қойған жоқ.

Осыдан көп уақыт өтпей мынандай бір әңгіме болды.

Біздің үйдің артында жайдақ төбе бар.

Ауыл қариялары ертелі-кеш соған жиналып алып, әр нені әңгімелеп отырады.

Үлкендердің бір қызығы — балаларды күрестіру.

Сондай бір опыр-топыр болып, мен өзім қатарлы балалардың бәрін жықтым.

– Алданыш Ыдырыс атасына тартқан екен, — деді Серікбай атай.

Мен қатты куандым.

Шынында да, менің Ыдырыс атам талай-талай палуанға түсіп, жеңген адам екен. Ондай адамға тартқаныма қуанбай, қайда қуанайын!

Күресу кезегі бізден ересектеу балаларға келді.

Шәкен де Ыдырыс атасына тартқан екен, күрескенді шақ келтірмеді.

– Бұл күнтудың балалары неменеге палуан болып кеткен? Қане, қайсың барсың мынаны шаң қаптыратын?

Серікбай атайдың көзі ақшиып кетіпті, жан-жағына айбар шаша қарады.

– Мен бармын.

Ортаға Тұрғын шықгы.

Тұрғын — Шәкеннен жасы да, денесі де үлкен балаң жігіт.

Жұрттың бәрі көріп тұр бұл айырмашылықты, бірақ бір де біреуі ләм-мим демеді.

Шәкен шегіншектей бергенде жездем гүр ете қалды:

– Күрес! "Күш атасын танымас". Шық алға. Сен маған тартқансың.

Шәкен екеуміз әкеміздің сөзін екі етіп көрген емеспіз. Шәкен енді не де болса, күреседі.

Алып ұр жаман немені! — деді Серікбай атай.

– Шәкен мен Тұрғын ұстаса кетті.

Тұрғын Шәкенді шынымен алып ұрмақ болып алас ұрды.

Қайда, Шәкен тырмысып бой бермеді.

Екеуі бірін-бірі жыға алмай, біраз сілкілесті.

Сөйтіп жүргенде Шәкен Тұрғынды тобықтан қағып тыраң асырды да басынан аттап кетті.

– Бұл дұрыс емес, тобықтан қақты. Қайта күрестіру керек, — деді Серікбай атай.

– Дұрыс, — деді жездем.

– Жоқ дұрыс емес, басынан аттап кетті. Кімді басынады мына жетпегірің?

Әкеміз Серікбай атайға ала көзімен ата қарады.

Қатты ашуланған екен, сөзін үзіп-үзіп айтты:

– Әй, ақсақал-ай!.. Ауыз менікі, деп... Ауыл итінің құйрығы — қайқы... Әй, қойыңдаршы!.. Әкеміз қолын төбе басындағы топқа бір-ақ сілтеді. — Сендер өз руларыңның адамынан басқаның бәрін ит құрлы көрмейсіңдер. Шәкен, Алданыш жүріңдер!

Әкеміздің жүзі қарауытып, үн-түнсіз еңсесі езіліп, үйге қарай аяңдап бара жатты.

Мұнда бізге де қызық қалған жоқ еді, соңынан ердік.

Төбе басындағылар состиып тұрып қалды.

Біз өзді-өз ойымызбен тұнжырап келе жатырмыз.

"Жезде, біз бұл ауылға бөтен екенбіз, көшіп кетейік те".

Әкем менің бұл ойымды біліп қойды ма, қайдам, маған қарады.

– Әлдеш, сен маған: "Бұл ауылдан неге көшіп кетпейміз?" деп өкпелеп келе жатырсың-ау ә? Өкпең орынды. Мен сендерге "Барғызбасың барғызбас", — деген әңгімені айтып па едім?

– Жоқ

– Онда тындаңдар. Ертеде бір кедейдің қызы: "Мен ертең тойға барамын, апа", — депті шешесіне көрші ауылда болатын тойды мегзеп. Шешесі: "Бара алмайсың, қызым", - депті. Қызы ерегісіп болмапты. Сонда шешесі айтыпты: "Барғызбасың барғызбас",– деп. Қыз: "Барамын!" — деп көнбепті. Ертеңіне қызыл-жасыл киініп тойға кетіп бара жатқан қыз-қырқынды көріп, кедейдің қызы үйге тығылыпты. Сонда шешесі:"Сорлы қызым-ай, барғызбасың барғызбас, деп айтпап па едім", — депті. Сол айтпақшы, мені де көшірмесім көшіртпей жүр.

– Ол — сендер. Сендерді осы кең жер — Кербұлақта өсіріп, ержеткізсем, деп жүрмін мен мұнда. Сендердің өз қолдарың өз ауыздарыңа жетсінші, дереу ер — туған жеріне, деймін. Шудың ауасы менің денсаулығыма жақпайды. Менің тірі жүргенім — осы Кербұлақтың арқасы. Кербұлақтың таза ауасы, мөлдір суы — менің кеселіме дәру. Білдіңдер ме?

– Білдік.

– Бәсе!

– Сендер білсеңдер, болды.

Шәкен екеуміздің көңіліміз шайдай ашылды.

Біздің әкеміз - қай нәрсені болса да әбден ойланып алып барып істейтін адам.

Біздің әкемізді туберкулез ауруы біраз айналдырған.

Әкем Бекет ағамды әскерге шығарып салған сапарында аудан орталығындағы ауруханаға жатыпты. Жанында біздің ауылдан бұл ауруға шалдыққан Тұрапбек деген ересек бала бар екен.

Екеуін де кесел меңдеп жүдеткені сонша, аурухана ауласындағы өздері көлеңкесінде жатқан ағашта тұнып тұрған алманы қол созып алып жеуге дәрмендері болмапты.

– Қызығып аузымыздан суымыз ағып жатар едік, — деп еске алатыны бар жездемнің бұл жайды.

Доктор екеуін өлдіге санаса керек, ауылға қайтаратын болшы.

Екеуі қатынаған адамнан ауылға хабар айтады.

Тұрапбектің ағасы — Құндызбек ауруханаға бара жатқан бір кісіге сары биесін мінгізіп жіберіпті. Ол кісі ауруханаға жатып, докторлар жездем мен Тұрапбекті сары биеге көтеріп салыпты.

Содан жездем мен Тұрапбек сары биемен Ақтоғандағы ауылды бетке алып келе жатады. Екеуі де терілеріне ілінген әлсіз, әңгіме айтып жол қысқартуға шама жоқ

Бір ескі арықтың тұсына келгенде жездем:

– Тұрапбек, егер мен осы келе жатқанда жан тәсілім етіп, аттан ауып түссем, атқа қайта салып, ауылға жеткізе алар ма едің? — дейді.

– Жеткізем, — дейді Тұрапбек.

– Ал, ендеше, — дейді де жездем аттан ақырын сырғып түсіп, "өліп”, ұзынынан сұлап жата кетеді.

– Тұрапбек жездемді әуелі сүйреп апарып арықтың қырына жатқызады. Содан соң сары биені арықтың ішіне түсіреді де тырысып-тырмысып, өлдім-талдым деп жатып жездемді зорға көтеріп салады. Ендігі бір сәтте жездемді ерте көлденең жатқызып, өзі артына мініп, сары биені "Шүу!" — дейді.

– Жарайсың, Тұрапбек! Өлсем, ит пен кұсқа жем қылмайды екенсің, — депті жездем.

– Бұл, Қалекең өліммен де қалжыңдасқан! — деп таңданатын Оңғарбай атам.

Мен де таңданамын, тіптен әкеме деген мақтаныш сезімі кернейді кеудемді.

Қорықпай, өліммен ойнаған жездемнің бұл аурудан айығуы да таңданарлық Мен ол жөнінде “Шаншар атай" хикаятымда бір қыдыру жазғанмын, енді ұзын ырғасын ғана айтайын.

Туберкулез ауыруына мың да бір ем-борсықтың майы. Оны үш мезгіл үзбей бір шай қасықтан ішу керек.

Жездем:

– Ақыры ішу керек екен, ал, әйтпесе, — деп борсықтың майы толы керлен кесені басына бір-ақ төңкерген.

Кербұлақтың таза ауасы, мөлдір суы, сары қымызы жездемді құлан-таза айықтырып жіберген.

Жездем, қанша айтқанмен, ауыруынан әлі қаймығады. Шуға, күнтуарларға көшпей жүргені содан.

Мейлі, қайда жүрсек те, қанша кемсіту көрсек те әкеміз аман болса екен!

Біз деп ауыру өкпесін сүйретіп жүрген, әке, сенің сеніміңді ақтай алар ма екенмін мен?!

Мен - апамның баласымын.

Осымен сөз бітті емес пе, жоқ, кейбіреулер кәдімгі мен апамның баласы екенімді ұмытып қалатындай-ақ ебін тауып, есіме салып жүргені. Мені көрді болды, сарнап қоя береді:

– Мынау Айшаның баласы ма-ей! Жігіт болды деген осы. Амандық болса, әне-міне дегенше бұл әйел алады, апасына келін жұмсатады, Әлдижанның отын өшірмейді.

– Алданыш — сыйқым, өзіміздің бала.

Құдайым-ау, мені ешкім танып алып жатқан жоқ қой. Мен Айша апамның туған баласы болайыншы, мына сөздің бірі де айтылмас еді.

Менің әкем — Қалқабай, шешем — Әміржан екенін апам да, мен де, мынандай сөз айтып отырғандар да жақсы білеміз. "Айшаның баласы" — деу маған осыны еске салу сияқты еді. Осындай құйтырқы сөздерімен олар апамды сорлататынын білмей ме екен?!

Әлбетте, біледі, әдейі айтады.

Әй, адамдар-ай, бір-біріңді қажамасаңдар, жүре алмайсыңдар-ау!

Өзге-өзге, Бүбісара әпкемдікі не жорық?

Мен төртінші класты Бүбісара әпкемнің үйінде жүріп оқығанмын.

Бірде алысқа, Шу бойына ұзақ ойнап кетіп, кеш оралғанмын, әпкем бұлқан-талқан болып ұрысты. Ашуланғаны сонша өз сөзіне өзі ие бола алмай қалды.

– Әй, жүгермек, әкеңді ойын өлтіріп пе еді? Әкең өлмей-ақ тірі жүр ғой! — дегені ғой.

Бұл менің әпкемнен естиін деген сөзім бе еді?! Ұрыссын, ұрсын, жанды жеріме тимесе етті!

– Әкем тірі жүрсе, жүрсін. Сенің әкеңді өлтірген мен бе едім, оны орыс атып кеткен.

Мен еңіреп жылап жібердім. Әпкеме өкпемді білдіремін деп өзім де бүлдірдім.

– Ойпырым-ай, мына жетпегірді-ай-ей! Мұны мен інім, Ыдырыстың баласы, деп жүрсем, Қалқабайдың баласы екенсің ғой. Ия, сенің әкең-Қалқабай. Менің әкем-Ыдырыс та, жалғыз бауырым-Әлдижан да әлдеқашан өлген.

Бас сүйектері қурап қалған.

Әпкем енді ойбай салып жыласын.

Үлкенді жұбатуды мен қайдан білейін, көшенің арғы бетіндегі Кәтжан әкпемнің үйіне тартып отырдым.

Кәтжан әпкем — Ыдырыс атамның кенже қарындасы. Күйеуі Отан соғысынан оралмай, жалғыз ұлы Дабырды құшақтап қалған.

Мен – ол кісіге бауырмын. Үйіне қашан келмейін, барын алдыма тосатын. Қазір де сөйтті. Көмбеш нан турап, сары май салып, сүт қатқан шай құйды. Менің жүрегіме ас батпады.

– Нан мен майдан ал, Әлдеш. Немене, сен өзі бір нәрсеге алабұртып отырсың ғой. Жайшылық па?

Мен өксіп кеттім:

– Мен – апамның, Ыдырыс атамның баласымын. Әпкем мені Қалқабайдың баласы деді. Мен енді оның үйіне бармаймын.

Кәтжан әпкем - мінезі қатқыл, кіді адам. Бүбісара әкпеме ренжіп, барып ұрсар, деп едім, өйтпеді.

– Қап, әттеген-ай а! Онысы несі екен? Мейлі, бармай-ақ қой оның үйіне, осында жүре бер, -деді де 0ойды.

Шындықтан ешкім шығандай алмайды.

Бұл әңгіме осымен бітсе, мейлі 5ой, жоқ өйтпейді, апама жетеді. Жаманы, әне, сол.

Мен апама шағына алмаймын, әпкем де айтпайды, себебі екеуміз де бүлдірдік.

Сөз деген пәле – жүйрік. Ол – жол тапқыш, қашықтықты елең қылмайды. Ұзынқұлақ деген бар. Бәрін бүлдіретін, әне, сол Жездем айтады: ұзынқұлақ хабар-ошарды, өсек-аяңды жердің түбінен тартады. Ұзынқұлақ – бір сойқан, кәдімгі ауыздан шыққан сөзді тыңдайтын кәнігі құлақ пен естігенін дереу мың құбылтып тарататын ашық ауыздың қосындысы. Алыстан жеткен, жақыннан шықкан, иесі құпия санайтын, бірақ оның еркінен тыс улеп кететін әңгімені, өтірікті шындай, ақсақты тыңдай қылып таратып жіберетін пәле – ол ұзынқұлақ

Бүбісара әпкем маған, мен әпкеме өкпеледік.

– Әлдеш, жүр үйге, - деп келмеді әкпем маған.

Мен де бармадым әпкемнің үйіне.

Оқу жылы аяқталып, жездем мені алып кетуге келгенде мен Кәтжан әпкемнің үйінде жүргенмін.

Жездем мұнымның себебін, әлбетте, заматта-ақ білді, бірақ маған ештеңе деген жоқ.

Есесіне ауылға келген соң әпкеме айтыпты. Әпкем апама айтқан.

Бұл өте жақсы болды. Апамның ұзынқұлақ құбылтқан әңгімеден гөрі, шындықты қаз-қалпында естігені, әрине, жақсы еді.

– Сөйттің бе, күнім? - деді апам жәй ғана.

Мен не дерімді білмей, екі көзіммен жер шұқып отырып қалдым.

– Дұрыс айтқансың. Ыдырыстың сүйегі қурап қалғалы қашан! Ол қарды ма, қап, әкесін емшектегі күнінде жұткан пәле! Сенің әкеңді тергеп несі бар екен оның?

Айналайын апам-ай, сөзді бұдан әрі созбады. Бәрі түсінікті еді, нағашы атамды, Әлдижан ағамды іштей жоқтап, егілді ғой. Әттең, Әлдижан ағам тірі болса, апам маған телміріп, мен апама телініп өстіп қор болар ма едік?

Апамды бүйтіп жабырқатқанша өлгенім артық менің.

Жоқ мен өле алмаймын. Мен өлсем, апам да өледі. Апа, апатай, мен сен үшін өмір сүруім керек. Бала ата-анасының арманы. Ата-ана баласы үшін өмір сүреді. Бала ата-анасының арманын асқақтатсын, солар үшін өмір сүрсін. Мен сөйтемін, апа, сізді арманыңызға жеткіземін, сіз үшін өмір сүремін.

Қияндағы ауылға менің аяғымның сынғандығы туралы хабар тез тарапты. Ары өткен-бері өткен біздің үйге ат басын әдейі бұра бастады, шаруалары – менің жағдайымды білу, бір ауыз медеу сөзін айту.

– Алданыш, қарағым, шыда, демде-ақ жазалып кетесің.

– Алданыш, Намаз атаң батыр болған. Жарықтық сынған аяғын қанжығасына байлап алып соғыса берген екен жаумен.

Жігеріңді жанитын жанашыр адамның, мақтан тұтатын, еліктеуге тұратын атаның болғаны қандай жақсы, аяғымның сынғанын қоя тұрып, көңіл құсы алысқа самғайды.

Бесін әлетінде біздің үйге Қайымжамал апай келді.

Кесек жүзді, келісті, қараторы реңді Қайымжамал апай-бізбен бірге оқитын Райла деген қыздың шешесі, сиыршы Асқар төренің әйелі. Сынық салатыны бар дейтін, апам атпен әдей барып алып келген.

Апайдың жанында өзінен айнымайтын, менен шамамен бес-алты жас кіші Тоқсанбай есімді баласы бар екен. Бадырақ көзі жыпылық-жыпылық етіп, аянышпен қарап қояды маған. Әрине, менің жағдайым кісі аярлық.

Қайымжамал апайдың алғашқы сұрағы мынау болды:

– Қалқабай естіді ме баланың аяғы сынғанын? Апайдың "баласының" демей, "баланың" деуі – менің апамның баласы екенімді мегзегені. Бірақ шындықты ешкім бүркемелей алмайды, "баланың” дегеннің астарында “баласының" жатқанын естігеннің бәрі білді.

Апам мұны сезбеуші ме еді, сезді. Алайда, апама қазіргі керегі мені меншіктеу емес, тірі болғаным, сынған аяғыма құдайдан, адамнан әйтеуір бір жәрдемнің тигені.

– Жездесі естіді. Ол Шоқпарға арғы жағынан, Шудан пойызбен келіп, Әлдеш бергі жағынан, ауылдан атпен баруы керек еді. Ат кетті, Вова мініп кеткен. Келіп қалатын уақыты болды Қалқабайдың.

– Әй, Алданыш-ай, әпкеңнің тілін алып жарыспасаң ғой, аяғың сынбайтын еді. Ақыры не боларын кім білген, бұл бала дегеніңіз үлкеннің тілін алуды қойып барады тіптен.

– Айтпаңыз, тегі. Үлкеннің тілін алған баладан айналады екен ғой адам.

– Апырай, десеңізші, осылардай күнімізде біз үлкеннің бетіне тіктеп қарай алушы ма едік?

– О, не дегеніңіз!

Белгілі жай, бұдан әрі осы тарапта біраз әңгіме айтылады. Тыңдар құлаққа мұндай тегін тәрбие сағатында толып жатқан тақырып қамтылып, ақырында ең көкейтестісі ерекшеленіп, басты қорытынды жасалынады. Ол-бала үлкенді тыңдап өсуі керек. Үлкеннің айтқаны кішіге заң болуы тиіс.

Айтып отырғандарының бәрі – шындық. Әпкемнің тілін алмай жарысамын деп аяғымды сындырып алып отырысым – мынау енді. Кінәлі – өзіммін. Кінәлі бала жазалануы керек. Маған жаза беретін кім, ол – әкем. Ал, әкеміз бізді ешқашан ұрып жазалап көрген адам емес. Өмір бойы темір ұстаған қолы – балаға көтеруге ауыр.