Бағдарламасы бойынша шығарылып отыр Қалдыбаев Ә. Қ- 24 Мен апамның баласымын / Роман. Астана: Фолиант

Кербұлақтың ең үлкен жыланы диірменде болатын. Ұзындығы сала құлаш, жуандығы білектей, ақ айдары бар қара шұбар жылан диірменді мекеніне айналдырған. Оны жездем: "Диірменнің киесі" — дейтін. Жездем алғаш диірмен ішіне кіргенде дәл ортада дөп-дөңгелек болып иіріліп жатыр екен. Өлтірейін деп оқталса, көңілі бір нәрседен секем алыпты. "Қой, бұл тектен-тек жатқан жоқ шығар, осы диірменнің киесі болмасын" — деп ойлапты.

Диірмен жеті казынаның бірі, оның ішінде кеудесінде жаны барды өлтіруге болмайды. Жездем жыланды сыпырғышпен жасқап, далаға шығарып жібермек болған екен, ол қорқып ықпапты, жәйімен өрмелеп шатырға шығып кетіпті.

Сол жылан сол жерде ертеңіне де, келесі күні де жатады. Жездемді көрген соң ақырын жылжып кете береді.

Ақ айдары бар қара шұбар жыланды енді бәріміз көретін болдық. Қамыс шатыр мен қабырғаның қиылысқан жерінде немесе шанақтың алдыңғы жағындағы қуысқа таяу жүреді. Ол барлық уақытта иіріліп жатады. Оның басқа аталастарындай басын көтеріп, тілін сумаңдатып айбат шеккенін ешкім көрген емес.

Жылан біздің үйдің адамдарына бірте-бірте үйреніп алды да қорыққанды қойды. Әрі-беріден кейін ешкім тимейтін болған соң еркінсіп, көрінген жерде жата беретінді шығарды. Қанша айтқанмен, түсі суық пәле емес пе, көрген сайын жүрегім тітіркенетін. Ал, жездем болса, бір күндері оны: "Ақбас, қайдасың?" — деп іздейтінді шығарды. Диірменге кіріп келген сәтте жездем: "Ақбас!" — деп дауыстайды. Ақбас ысылдаған дыбыс береді. "Жат-жат", — дейді жездем. Жылан әрлі-берлі ирелеңдейді. Түсі суық зәрлі неменің қуанғаны болар мұнысы.

Диірменге бөтен адам кірсе, ақбас зым-зия болып көрінбей кетеді.

Диірменнің ішінде үлкен қара шұбар жылан барын жұрттың бәрі біледі. Бірақ оны бір де біреуі көрген емес. Диірменге кірген адамның бәрі қара шұбар жыланнан қаймығады. Көктем келіп, жылан інінен шықты болды, диірмен ашық-шашық тұра береді.

Осыншама қалың жыланның ішінде жүргенімізбен, біздің үйдің ішінің бір де біреуін жылан шаққан емес. Біз, үлкенді-кішілі бәріміз, керемет сақ болып алғанбыз. Көрінген тал, шөп түбі, кез-келген тастың астында жатқан жыланды анадайдан біліп қоюшы едік. Аяқты сақтанып басу өмір заңымызға айналған.

Мен талай рет шағуға шақ қалған жыланнан аман құтылып кетіп жүрдім, әсіресе, бір дәуімен кездескенім естен кетпес, сірә. Тоспаның күнгей жағындағы қалың шөп арасында келе жатқанмын, жалаң аяқ жалаң баспын ғой баяғы. Аяғымды тікен кірмесе екен, жылан шағып алмаса екен деген сақтықпен басамын. Тегі адам — тәуекелшіл, бір бекінген екен, тікен шүпірлеп, жылан жыбырлап жатсын, алған бетінен қайтпайды. Мен де сөйттім, арғы қырға шыққанша тоқтамасқа бекіндім. Қанша сақтанбақ болайын дегеніммен, дәл алдымда, қол созым жерде оқтай басын қақшитып, айыр тілін сумаңдатып тікірейіп тұрған дәу қара шұбар жыланды кеш көрдім. Шоттай басын маған қарай қатты сермеді. Жалт беріп үлгердім, жыланның басы қара саныма сәл тимей жанап өтті. Ол қайта жиырылғанша мен айналайын екі аяғыма ерік берген едім, анадай жерге ыршып түсіп, безе жөнелдім.

Үйге келісімен бұл жайды айтып едім, жездем:

– Ия, тоспада сондай бір сойқан жылан бар екен, кеше мен де көрдім. Құдай сақтапты, ол пәле шаққан адамын тірі қалдырмас, көзін кұртпаса, болмас, — деді.

Шырттай қараңғы түн. Жездем екеуміз тоспа басында тұрмыз.

Аяғымыздың астында сұр қорғасындай тұнып тоспа суы жатыр.

Жездем шамды маған ұстатты да тоспаның көмейін ашуға кірісті.

Бұл — шлюзі жоқ қарабайыр тоспа. Оның көмейі түбінде. Көмейді ашу үшін адам шешініп, тастай суға түседі. Сөйтеді де алдымен көмейге салған шымдарды сыртқа шығарады, содан соң құбырға тыққан тасты бір жағына қарай жылжытады. Тоспадағы су ашылған көмейден атқып шығып, арық арнасына түседі. Көмей кұбыры арықтағы суды бір қалыпта ұстайды.

Жездем үстіндегі киімін шешіп жатыр.

– Әлдеш, ары қарап тұр.

Айтқанын істедім.

– Әлдеш, енді бері қарасаң да болады.

Сөйттім, жездем жаққа қарадым.

Жездем су ішінде кұнжыңдап тоспаның көмейін ашып жатыр. Осыдан енді күзгі жаңбыр басталып, өзен суы молайғанша жездемнің тірлігі — осы.

– Жезде, су суық шығар. Осы тоспа тосуды қойсаңыз қайтеді?

– Әй, балам-ай, менің Қалқабай ұста деген атым бар. Тау еліне ұн керек. Тоспа тосылмай, диірмен тоқтап қалса, жұрт шуламай ма? Жоқ елдің сөзіне қалғанша үсіп өлейін!

Мен ол кезде жездемнің бұл сөзінің түбіне терең бойлай алмадым.

Қазір осы жолдарды жазып отырғанда ұққандаймын көп нөрсені.

Менің әкем — өмірдегі өз орнының бағасын білген адам. Өзінің кәсібіне адал. Ұсталық өнерде өз өрнегі бар. Айталық осы тау елінің — малшылардың көп қорлық көретіні — таға. Таудың тасы аттың тұяғын демде жеп жіберетін.Тағасыз ат бетімен басқандай күйге еніп, қор болып қалар еді. Ат тағалау ілуде біреудің қолынан келеді. Менің әкеме ат тағалау жөнінен пара-пар келетін адам жоқ. Әкемнің өзі жасап алған кішкентай емшек төсі, балғасы, кемпірауызы бар. Не бір мінезі шайпау, бұрын тағаланып көрмеген аттар әкем ашуланып, ‘Тәйт!'’ — дегенде қалш-қалш етіп дірілдеп тұрар еді. Әкем күзде тағалап берген аттың тағасын иесі көктемде келіп өзіне суыртады екен. Бұл екі арада таға босаған деген атымен болмайды. Осыны талайлардың таңданып айтып отырғанын өз құлағыммен сан рет естіп, кеудемді керемет қуаныш кернеген.

Бір колхоздың барлық техникасы – арбасы, шөп машинасы, тырмасы, соқасы бәрі-бәрі біздің әкеміздің алтын қолы арқасында зыр қағып тұратын. Енді, міне, ескі диірмен тауда қалғандарға, жаздай Жайсаңда болатын егіншілерге, өзендегі шөпшілерге ұн тартып беруге жарап тұр.

Кербұлақта жұртта қалып қойған, сондай-ақ мал баққан елдің үзбей оқып жүрген балаларының бірі — менмін. Балалардың көбі біреудің үйінде жүріп оқуға шыдамай, оқуды тастап кеткен. Мен болсам, кісі есігінде жүріп оқудың қиындығына шыдап бақтым. Сондағы мені сүйреген күш әкемнің менің жақсы оқып, жақсы азамат болатыныма берік сенімі, үлкен үміті. Көнбістігім де көмектесті, әрине. Апам мен әпкем менің мұныма таңданып отырады. Мені кімнің үйіне қоймасын, жұғымды едім. Сол үйдің адамдарының айтқанын істеп, бергенін жеп жүре беретінмін.

Мен он жылдың төртеуінде ғана өз үйімде жүріп оқыппын, ал, алты жыл кісі есігінде өтті.

Үшінші класта екі ай Жақып төренің үйінде жүрдім. Шуға көшіп түскен көрші "Кербұлақ" пен "Қарауыл- төбе" колхоздарының дәл ортасына айдалаға салынған бастауыш мектепке балалар шұбырып жаяу қатынаймыз.

Біз бір класта оқитын "Кербұлақ" балалары — Әлібек, Амантай үшеуміз үнемі бірге жүреміз. Әлібекті ептеп те болса, білесіңдер, ал Амантай — колхоз басқармасының төрағасы Толықбайдың баласы. Әкесі – бастық Амантай еркетотай, арсын-күрсін.

Әлібек екеуміз — оқу озатымыз. Екеуміздің оқтын-оқтын өзімізше білім жарыстыратынымыз бар. Ондағымыз — тақпақ айтысамыз, дәптердегі бағаларымызды салыстырамыз.

Қазан айының соңғы күндерінің бірінде мектептен қайтқан жолда арық жағасында отырып, қазақ тілі дәптеріндегі бағаларды салыстыра бастадық. Соның алдында ғана менің үй жұмысыма "төрт" қойылған, бұл жай қабырғама қатты батқан. Әлібек "төртті" көрген бойда қуанып кетті:

– Сен қалдың — "төрт", менікі — "бес!"

Қаным бетіме шапты.

– "Төртті" қойған Бейсебек ағай емес, балдызы. Ол мұғалім емес, баға қоюды білмейді.

– Мұғалім болмаса, неге оқытады бізді? Баға қоюды білмесе, неге маған "бес", саған "төрт" қояды?

– Ит біліп пе?

Бастауыш мектептің директоры да, мұғалімі де Бейсебек ағайдың бір өзі. Ағай анда-санда жолаушылап кеткенде бізді әйелі оқыта беретін, кейінгі кездері балдызы оқытатынды шығарған. Ол, шынында, ешқандай мұғалім емес, орталау мектепті бітірген қыз. Өзі жатқан бір шақар, класс қолына тиісімен шырт-шырт етіп, бәрімізді бір шыбықпен айдайтын. Аузы қаймақтай ұрысқақ қыз — Күлпән әпкей аты-жөні жоқ тақылдап ұрсып мазамызды алатын.

Бейсебек ағай — Амантайлардың туысқаны. Амантай сабақтан гөрі Бейсебек ағайдың үйінде көбірек жүреді.

Күлпән әпкей екінші сабаққа өрттей болып қызарып кірді. Столына жақындай бере:

– Ыдырысов, тақтаға шық! — деп шәңк ете қалды.

Ойымда ештеңе жоқ тақтаға шықтым.

– Сен сұмырай мені мұғалім емес, ит депсің. Соның рас па?

– Рас.

– Рас!

– Сіз мұғалім емессіз.

– Енді кіммін?

–Бейсебек ағайдың балдызысыз, Амантай албастының өсегін тыңдайтын әшейін біреусіз.

–Мен-мұғаліммін. Мұғалімге тіл тигізген бала соттайды. Мен соттатамын, түрмеде шірітемін. Қу құдай, шұнақ құдай, мынау бала ма, жоқ пәле ме?

Бейсебектің балдызының жан дауысы шығып, еңіріп жылап, мені бұрын құлағым естіп көрмеген сөздермен қарғап-сілей бастады.

Балалар үрпиіп отыр, менде де ес қалмады.

Бейсебек ағайдың әйелі кішкентай балаларын шұбыртып ертіп келді. Борша-борша жылап тұрған сіңлісін көріп түрі бұзылып кетті.

– Құдайым-ау, не болды сонша шыңғырып сен қызға?

– Әкпе-ау,мына жетпегір мені «оңбаған ит»-депті. Соттатамын мен мұны. Әкпе келіңіз, екеулеп сүйреп апарып сарайға қамап қояйық та милиция шақыртайық!

Мен есікті бетке алып ата жөнелдім.

– Ертең жездем келсін, осыдан қара жердің қойнына кіріп кетсең де тауып алып соттатамыз.

– Балалар, Амантай, қуыңдар, ұстаңдар!

Үрейім ұшты.

Далаға атқып шығып бездім.

Ешқандай бала қуған жоқ

Амантай қуғанда болатын еді. Қорқақ өсекші, жағымпаз немеде маған тап беретін қауқар қайдан болсын?!

Күлпән әпкей!.. Құрысын!..

Ертерек тауға тартуым, өз үйіме жетуім керек! “Өлмегенге өлі балық жолығады"– деген сөз рас екен, көшенің басына кіре бергенімде Атабек бригадир жолыға кетті.

– Оу, батыр, оқу қайда?

Мен үндемей, жерге қарадым.

– Жарайды. Түсінікті, үйіңді сағынғансың ғой. Онда дайындал. Әне күні маған Қалекең: "Алданыш мейрамға келем десе, ат бергін", — деп еді, соның орайы келіп тұр. Ертең Мәтіғүл тауға жүреді екен, ат берейін, соған ілесіп ауылыңа барсаң болады. Қайтесің, барасың ба? — деді бригадир.

Адамның көктен сұрағаны жерден табылады екен ғой, өлердей қуанып кеттім:

– Барамын!

– Онда Мәтіғұл атаңа барып, келісіп қой, мен де айтармын. Кететін кезіңде сарайға бар да Кенбай торыны ұстап мін.

Мәтіғұл атай, шынында да, тауға жүрмек екен, мені ерте кетуге қуана келісті.

Ертеңіне Мәтіғұл атай Кенбай торыны сарайдан өзі жетектеп келіп, менің көрпе-жастығымды қыр арқасына жаймалап салып, белінен жіппен бір тартып, мені қолтығымнан алып көтеріп үстіне дік дегізіп бір-ақ отырғызды.

– Қалқабайды койшы, сені жөндеп апармасам, қыздан ұят, — деп қойды атай.

Мұнысы — менің әкемді күйеусінгені, шешемді қарындасым деп жақын тартқаны.

Тегі, менің әкеммен бұл сыйқымда қалжыңдаспайтын адам жоқ. Әкем жабылып қалжыңдап жатқандардың бір де біреуіне бой бермейді, бәріне сөз тауып қалжыңмен қатырып жауап қайтарады. Мәтіғұл атай құсап сыртынан қалжыңдап жататындар қаншама.

Жаман — бір үйге, жақсы — бүкіл елге күйеу.

Мәтіғұл атай екеуміз ауыл сыртына шығып, Кербұлақты бетке алдық.

Тауға баратын жол теміржолды жағалап отырады.

Былай ұзай бере Мәтіғұл атай мені торы тайына мінгізіп, өзі торы атқа мінді. Торы аттың китің жорғасы бар, мүмкін, соған қызықты, мүмкін, мені торы тайға жеңіл болады деді. Мейлі ғой, үлкендердің айтқаны — бізге заң.

Мәтіғұл атай торы атгы жорғалатып, мен торы тайды дік-дік желгізіп кәдімгідей суыт жүріп келеміз. Кемер бекетінен өте бергенімізде бізді ауыр жүк поезы қуып жетті. Паровоз біздің тұсымызға таяй бергенде торы ат жалт беріп үркіп, ала қашты. Машинистерге ойын керек болды білем, паровозды қатты өкіртіп, пысылдатып бу жіберді. Аппақ бу бізге қарай шуда жіпше шұбатылып лап қойғанда торы ат жатып кеп мөңкіді. Мәтіғұл атай торы аттың омырауынан қамшымен тартып-тартып жіберді.

Торы тай былқ еткен жоқ.

Мәтіғұл атай торы атка ұрсып келеді:

– Қартайғанша есі кірмеген сорлы. Сонша тулағаны несі-ей! Апыр-ау, дардай ат та өстеді екен-ау! Сонша есі кеткенше елірді-ау! Енді үркіп көрші, әкеңді көзіңе көрсетейін!

Мәтіғұл атай торы атқа біраз кіжініп алып, торы тайын аспанда тамақтауға көшті:

– Қарашы,мына қаршадай тайды. Бұл – теміржол бойының малы. Поездан қорқу, үрку дегенді білмейді. Торы тай – нағыз мал!

Торы жорға Мәтіғұл атайдың қаһарынан корықты ма, жоқ үйренейін деді ме, поезд жақындағанда тықыршып еліргені болмаса, үркіп ала қашқанды қойды, қайта китің жорғасын үдете түсті. Ал, торы тайдың оған ілесерлік жорғасы жоқ жайсыз, ірі желісі бар. Екі қара саным талып, басым зіркілдейді. Мейлі, бәріне көнемін, тек ауылға жетсем болды. Түрмеден құтылдым, сотталмайтын болдым, оқу қалды. Оқу керек! Бірақ Бейсебек ағайдың балдызының ес-түсі жоқ бет-жүзін қайтып көргім, жаман сөзін естігім келмейді. Бейсебек ағай бұл жайды естігенде не деді екен? Мен — мектептің маңдай алды оқушысымын. Ағайдан ұят болды! Абайламай сөйлеп, арандап қалғаным-ай, қап!

Маған енді қайтар жол жоқ!

Далауыздағы Бекен қойшының үйіне бесін әлетінде жеттік.

Мәтіғұл атай торы атты мама ағашқа байлап жатыр.

Мен де торы тайдан түсе бердім, сол сәт Кербұлақгың басындағы Шатыртөбеге көзім түсіп кетті.

Біздің үй Шатыртөбеден сәл төменіректе, Барлыбайда. Біздің үйдің адамдары не істеп жатыр екен? Жүрегім тоқтап, тұла бойым ұйып сала берді. Мен Шатыртөбені көріп тұрып, оның етегіндегі үйіме жетпей тынбайтындығымды сездім.

– Ата, мен кете берейінші ауылға.

– Қой, ұят болады. Үй ішің айтпай ма, Мәтіғұлдың баланы жалғыз жібергені несі? — деп.

– Айтпайды. Айтса, атайға өзім көнбей кеттім, деймін.

– Айшаны сағынғансың-ау.

– Сағындым.

– Онда бара ғой. Тоқташы, адасып жүрмейсің бе, әйтеуір?

– Ой, ата, бұл Кербұлақ қой. Туған жер!

– Ия, дұрыс айтасың, Алданыш, адам туған жерінде адаспайды.

Атай мені торы жорғаға бағанағыдай екі қолтығымнан көтеріп мінгізді.

– Ал, жолың болсын! Апаңа, жездеңе, әпкеңе сәлем дегін.

Торы жорғаны тебініп алып-ұшып келемін. Үйге тезірек жетуден басқаның бәрі ұмыт болған.

Мұрыннан шыға келгенімде менің көзіме алғашқы болып көрінгендер Здән мен Бағдаш болды. Здән үйге жүгіріп кіріп кетіп еді, үй іші тайлы-таяғымен топырлап есік алдына шықты. Бәрі шүпірлеп келіп, мені аттан түсіріп алды.

– Түу, балам-ай, құр сүлдерің қалыпты ғой!

– Сонша азғаны-ай!

– Бүйткен оқуы құрысын!

Азып-тозғаным рас, бірақ оқу құрымасын! Мен қанша қорлық көрейін, оқуды тастамаймын. Оқудан қалу — қатарыңнан қалу.

– Мен оқимын!

Мен жылап жібердім.

– Оқисың. Енді Шуда емес, Көкқайнарда оқисың. Біраз ес жиып алшы, содан соң Бүбісара әпкеңнің үйіне апарып тастаймын, сонда оқисың. Әбусағат бажа — селсебет, қай уақта апарсам да алдыртады оқуға.

Қуанып кеттім: мен енді Бейсебек ағайдың балдызының алдын көрмеймін. Бейсебек ағай, кешіріңіз! Тұра тұрыңыз, мен сізден несіне кешірім сұраймын? Сіз мұғалім емес балдызыңызға неге оқытасыз бізді? Оныңыз Амантайдың өтірік өсегіне бола мені аямай жәбірлемеді ме. Балдызыңыз мені кәдімгі бір іздері, сұрары жоқ бала құсатып бейшара қылғысы келді. Жоқ, мен — бір топ жанның бетіне қараған бес тасымын. Мені бұлар ешкімнің жәбіріне бермейді.

Апа, жезде, әпке, мені ертерек апара көріңдер оқуға.

Күз — қарбалас шаруаның кезі.

Жездем диірменді әпкеме ұстатып, өзі ұста дүкенін істетіпті.

Күзгі жауын-шашын өзен суын молықтырған, тоспаның көмейі ашық. Диірмен жақсы жүріп тұр. Сонда да диірменнен адам үзілмейді. Қыс қамын ойлағандар — олар.

Әпкем кезекті қатаң сақтайды екен. Сөйтсе, ұнын дереу тартқызғысы келгендер жездемнен жәрдем сұрайтын көрінеді. Сондай біреуге жездем айтыпты деген мына бір сөз ел арасына тарап кетіпті.

– Мен диірменші емес,

Әміржан — диірменші.

Соқ Байбағыс, соқ Жігітпісің, темірмен егес,

Ұсталыққа үйір болшы.

Бер, қолғабыс, соқ

Менің жездем ақын емес, көңілдегі сөзін айтқан.

Өлең сөз кұдіретті болады-ау, тегі, осыдан кейін диірменге келгендер ұста дүкеніне қарай жүгірмейтін болыпты.

Арықтағы су деңгейі сәл төмендеді болды әпкем арық жағалап келуге Шәкен екеуміздің қайсымыз көзіне бұрын түссек, сонымызды жұмсайды. Арық бойында құлақ көп еді, соның бірін болмаса, бірін су жырып кетіп, арықтағы су әлсіреп, диірмен тоқтап қалатын. Сондайда қолға кетпенді ала салып, талай-талай арық жағалай жүгірдік қой, шіркін!

Диірменді жүргізуге үй-ішімізбен жабылатынбыз. Еңбек өтеледі, бір пұт ұннан бір килограмм қалда аламыз.

Осы қалда кейбіреудің қабырғасына батыпты. Біздің қарнымыз тойып нан жегеніміз көре алмастардың көзін қызартқан.

Күндіз диірменге колхоз басқармасының төрағасы Толықбай ағай келіп кеткен.

Кешкі ас үстінде жездем:

– Бастық диірменді алатын болды, — деді.

Аспаннан жай түскендей болды.

Апам жұлып алғандай:

Неге, құдай-ау?! Балалар жеп отырған нанынан айырылатын болыпты-ау! — деді.

Әпкем әңгімені одан да тереңдете түсті:

– Енді қайтып күн көреміз?

Жездем мұның бәрін әлдеқашан ойлап, бекіп алған екен, жайбарақат рай танытты:

– Диірмен — колхоздікі. Не істеймін десе де бастықтың еркі. Екі диірменді де Костя ұстайтын болыпты. Мен қорықшы болатын болдым. Астыма ат береді, Кербұлақтың басын бөтен малдан қоримын.

Жездемнің теңдессіз ұсталығы арқасында зыр қағып тұрған диірмен Костя атайға өтті.

Өз үйіміздей болып кеткен ескі диірменге біздің үйдің адамдары бас сұғуды қойды.

Костя атайдың отбасы да біздікіндей көп балалы екен. Балалары біздермен жасты. Ваня Шәкенмен, Слава менімен, Вова Здәнмен, Лена Бағдашпен құрдас. Костя атай мен Маруся апай қазақшаны басын жарып, көзін шығарып сөйлейді, ал, балалары бізді жаңылдырады.

Сөйтіп Барлыбайда үш үй бармыз енді.

Ескі диірмен бұрынғыша ұн тартуға жарап тұр.

Менің көңілімді сұрап Құстүтін нағашыларым келіпті.

Нағашы — Құстүтін ағаларым, Шындаркүл жеңгем мен Рахиза.

Құстүтін — менің нағашы атам Ыдырыстың туған інісі, Шындаркүл — оның әйелі, Рахиза — екеуінің қызы, егер, шынына келсек, ол менің туған қарындасым. Рахизаны емшектен шығар-шықпай жатып нағашыларым бауырына басқан.

Нағашымды мен "аға" — деймін. Мен Құстүтін ағаның жеңгесі — апамның баласымын ғой, Шындаркүл — жеңгем.

Екеуінде бала жоқ Бір ұл, бір қыздары болған екен, ерте шетінеп кетіпті.

Алдыңғы жылы, Рахиза емшектегі кез, әпкем колхоздың қойын саууға қойлы ауылға, яғни нағашымның ауылына барған. Әпкем қой сауғанда балаға қарайды, деп мені жанына ертіп алған.

Әпкем саулық қойларды қосақтап ұзыннан ұзақ тізіп қойып, басынан түсіп аяғынан шыққанша ештеңеге қарайлауға мұршасы келмей, бір тынбай сауады. Мен Рахизаны ойнатамын, жыласа, жұбатамын.

Тамыз айы басталғанда қой сауу тоқтатылды.

Біз қайтуға жиналдық. Кенеттен мынадай әңгімеге тап болдық:

– Әміржан, Рахизаны бізге тастап кет!

– Сөйт, әке қыз!

Әпкеме ағасы мен жеңгесінің мына сөздері ауыр тиді, ештеңе дей алмай, есеңгіреп қалды.

– Әлгі кісі не дер екен?

Әлгі кісі — әкем.

– Қалекең ештеңе демейді. Бекежанды берем, деп жүріп, оны қимады. Енді Рахизаны бергеніңе қарсы болмас.

Рахиза Шындаркүл жеңгемнің алдында екі көзі жайнап бізге қарай талпынып отыр. Үкінің балапанындай сүйкімді. Қалай қиып тастаймыз? Әпкем бермес!

– Алданыш, жүр, кеттік!

Біреу төбеме суық су құйып жібергендей, жүрегім дір ете қалды.

– Әпке!..

Мен жыладым ба, Рахиза жылады ма?!

Мен үнсіз жыладым. Рахиза шыңғырып жылады.

Біздің тастап кетіп бара жатқанымызды кішкентай жүрегі сезді-ау!..

Әпкем артына қайырылып қарамады, шамасы тез ұзап кеткісі келеді-ау, аяғын жылдам-жылдам басады.

Мен де сөйттім, адымымды керіп бастым.

Рахизаның шыңғырған даусы көпке дейін естіліп тұрды.

Жолда әпкем екеуіміз бір-бірімізге жақ ашқанымыз жоқ.

Білемін, әпкем керемет қатты қиналып келеді.

Баласыз екі мұңлық — ағасы мен жеңгесінің бауырын жылытқысы келді, әрине, әпкемнің. Апам мен жездем мұнысын қош көре ме?..

Үйге келсек, бізден басқалар түгел дастархан басында отыр екен.

Бекежан бірден Рахизаны жоқтады:

– Рахиза қайда? Келе ме?

Әпкем шарт кетті, Бекежанның кұйрығынан шапалағымен осып-осып жіберді.

– Құртымдай болып алып бауырмалын қарай гөр-ей мұның! Саған керек бауыр маған да керек. Келмейді Рахиза. Мен оны нағашы атаң мен нағашы апаңа беріп кеттім. Ол енді солардың қызы. Екі сорлыны аясаң етті!

Әпкем Рахизаны ағасы мен жеңгесіне беріп кеткенін осылай хабарлады. Өзінің де іші удай ашитынын, бірақ осылай істеу керек екендігін астарлап білдірді.

Бекежан, әрине, түкті де түсінген жоқ құры әшейін құйрығының ауырғанына жылап отыр.

Үлкендер, әлбетте, бәрін түсінді. Ешқайсысы ләм-мим деген жоқ.

Рахиза өстіп нағашы атасы мен нағашы апасының қызы болған.

Екі жылдан бері Рахизаны көргенім — бүгін.

Рахиза бөтен болып кетіпті, апасының бауырына тығыла береді.

Здән мен Бағдаш, Бекежан ойнамақ болып жақындап еді, бір үйде жалғыз өзі өсіп келе жатқан тақыс екен, аттонын ала қашып шыңғырып жылады.

Мұнысы бірге туған бауырларын көкіректерінен итергендей болды. Жүрекке батады.

Біздің үйдің үлкендері Рахизаны жақсы көретіндіктерін білдіре алмай, жасқаншақтай берді.

Жездем:

Жездем бір түрлі мұңайғандай болып қалды.

Нағашы атамыз бен нағашы апамыз Рахизаны керемет жақсы көреді екен, “қыңқ" етсе, асты-үстіне түсіп айналып-толғанып, жік-жапар болады.

– Құдайдың бере салғаны!

– Айналдық сенен, атасынан айнымайды!

Бәрін біліп отырмын. Рахизаны екеуіне құдай емес, әпкем берген. Рахиза Құстүтін нағашымнан емес, әкемнен айнымайды. Егер Рахиза шешесіне тартса ғана атасына тартар еді, жоқ әкесіне тартқан аққұба.

Өз бауырымыз өзімізге жат болыпты. Қайтеміз, көнеміз. Өйткені Рахизаны бұған душар еткен оның ең жақын адамы – анасы. Ана өкіміне ешкім араша бола алмайды.

Біздің нағашы атамызды жұрт: "Жалмауыз", — дейді. Бұл — "Жалмауыз кемпір" дейтіндегі жексұрын "жалмауыз" емес, нағашымыздың ер мінезіне, "аспандағыны алмап, жердегіні жалмап" жіберетін әбжілдігіне құрдастары сүйсініп таңған ат.

Нағашымның ерлігі жөнінде елден естіген бір әңгіме бар еді, осындай көңілді отырғанда сол жайлы өзінен сұрағым келіп кетті.

– Аға, соғыста сіздің тұтқынға түсіп, Германияға айдалып кете жаздағаныңыз бар екен ғой. Сол рас па?

– Рас. Ол сендер қызығатын әңгіме емес.

– Сонда да айтыңызшы.

– Несін айтамын, әртпөдгөтөпкенің кезінде есімнен танып құлап қалыппын. Көзімді ашсам, маған еңгезердей бір неміс төніп тұр екен, алдына салып айдай жөнелді. Тұтқын болдым.

Содан көп өтпей өң тұтқындарды поезға салды. Еміс- еміс ұққаным — Кермәнға апарады екен. "Құдай өзің жар бола көр!" — деуден басқа қолдан келер түк жоқ пәндә болып кете бардық.

Жүк вагонда келеміз. Ортадағы есік алдында аптаматын көлденең ұстап күзетші неміс отыр.

Мен күзетшіге таяу орналасқанмын, бір уақытта қарасам, немісім қалғып отыр.

Құдайдың бергені — осы!

Немісті аптамат-саптаматымен қапсыра құшақтап көтеріп алдым да есіктен сыртқа қарай бір-ақ атылдым. Пойыз биік жерде келе жатыр екен, жерге топ етіп түсісімен ылди қарай аунай жөнелдік. Сайдың табанына жеткен бойда атып тұрып, неміске қарасам, рас-өтірігін қайдам, сұлық жатыр. Аптаматын ала салып, екі-үш өшірет бергім келіп бір тұрдым да, "әй, қойшы, иттің қанын жүктемей-ақ қояйын" деп зып беріп қалың орманға кіріп кете бардым.

Жездемнің нағашыммен ептеген қалжыңы бар, сонысына басты:

Қайран жалмауыз-ай!

Мен таңданып отырмын, нағыз көзсіз ерлік қой!

Енді ұққандай болдым, нағашымды ел осындай ерліктері үшін "Жалмауыз" — дейді екен ғой.

Нағашыларым көңілді аттанды.

Рахизаның бізге бөтен болып кеткеніне қуанады.

Біздің үйдің үлкендері Рахизаның жатбауыр болғанын жақтырған жоқ, бірақ оларын білдірмеуге тырысты.

Өз басым Рахизаны қатты аядым. Айналайын қарындасым, атаң мен апаңның қуанышы болыпсың, ал, өзің бақытты болар ма екенсің? Сенің бақытың біз — бауырларың, әпкелерің ғой. Бізді ұмытпа, іздейтін бол! Біз сені ұмытпаймыз, сен әркез әрқайсымыздың жүрегіміздесің.

– Ассалаумағалейкум, батыр! Бұл не жатыс екі аяқты созып тастап!

Ертеңіне түс әлетінде үйге Төлеуіш аға өстіп сөйлеп кірді.

Төлеуіш аға — Құстүтін нағашымның інісі, сұңғақ бойлы әдемі жігіт. Өгіз арба айдайды. Екі өгіз жеккен үлкен ырдуан арбамен таудағы малшыларды бір жерден екінші жерге көшіріп жүреді. Сондай бір сапарға кетіп бара жатып менің көңілімді сұрауға әдейі бұрылыпты.

Бұл кісі мені жақын тартып тұрады. Онысы — мені "бөкейсінгені".

– Шәкен – күнту, жиен, Алданыш – бөкей, інім, — дейтіні бар.

Мұндай сөзді есту мені қайта күнту ете түседі. Мен шынымен бөкей болайыншы, Төлеуіш аға да, басқа да менің кім екенімді кәдімгі бір біреу сұрап жатқандай тергеп айтпас еді. Мейлі, айта берсін. Жұрт не десе, о десін, мен –күнтумін.

Шай ішіліп, дастархан жиналған соң Төлеуіш аға екеуміз оңаша қалдық.

– Алданыш, ішің пысып жатыр ма? Онда мен саған бір өлең оқып берейін, — деді Төлеуіш аға.

– Оқыңыз.

– Оқиын. "Қырсық"

Қырсықтың түрі – басы жаман екен,

Қолы жоқ аяғы жоқ адам екен.

Ойлайтыны қастандық пәлекеттің,

Жасайтыны жамандық надан екен.

"Мойныңды еш шаруаға бұрма", -деді.

"Тырайып төсегіңде ұйықта да жат,

Өмірі түске дейін тұрма", -деді.

"Жаныңды тыныш көздеп жатқын", - деді,

"Әмісе оңай дүние тапқын", - деді.

"Біреуден жақсы нәрсе көре қалсаң,

Алдап ал, болмаса ұрлап қаққын", -деді.
"Насыбай ат, темекі тартқын", -деді,

"Күнәға шаш етектен батқын",- деді.

"Жалғыз атың бар болса, аямағын,

Тойып ішер араққа сатқын", -деді.

"Той-жиыннан өлсең де қалма", -деді.

"Алдыңда жайнап тұрған мол тамақты,

Түк қоймастан сыпырып жалма", -деді.

– Неге?

– Не жаман, өлең бе, қырсық па?

– Қырсық.

–Өт-те дұрыс айтасың, қырсық – жаман. Қырсық адамды жаман бол, деп үгіттейді. Содан аулақ болу үшін осы өлеңді білу керек. Мен осы өлең қолыма түскелі бері басқаша өмір сүре бастадым, қырсықтың айтқандарын жасамауға тырысамын. Бұл өлеңді түсінген адам сөйтеді. Жалпы мен айтар едім, өлең сөзді көп оқы, жатта. Мә, мен саған мына бір дәптерді беріп кетейін, оқып қой, қайтарда аламын.

– Жарайды.

Әркім бір ұстап сырты кірлеген ескі дәптер екен. Сыртындағы "Күнту Сауытбек ақын" деген жазу көзіме оттай басылды.

– Немене қадала қалдың, ішің қу ә! — деді Төлеуіш аға.

Мен үндемедім. Шынын айтсам, күнту Сауытбек ақын мені ыстық лебімен тартады. Ол — біздің туысқанымыз. Жездем күнтуден шыққан Жидебай шешен мен Сауытбек ақын жөнінде талай әңгіме айтқан.

Төлеуіш аға кете салысымен дәптерге үңілдім.

"Сауытбек Ұсаұлы — Ашаның алты салының бірі. Руы – күнту.

Күнтуден қара сөзде алдына жан салмаған Жидебай шешен де шыққан. Ол да Ашаның алты салының біреуі болған.

"Жидебай айтыпты", "Сауытбектің әні, өлеңі" деген сөз көп. Төменде соның бірі ғана әңгімеленеді.

Сауытбек кедей жігіт екен, ақындығымен аты шығыпты.

Өнері жер жарып тұрған жігіт Шудағы аз ғана қыпшақтың Өтелбай дегенінің қызы Ақбөпеге ғашық болады. Сауытбекті Ақбөпе де сүйеді. Қалыңмал беріп алуға тігерге тұяғы жоқ Сауытбек Ақбөпені алып қашпақ болып сөз байласады. Сөйтіп жүргенде қапы қалады. Ақбөпені әкесі жылап-сықтағанына қарамай, қордайдың жанысы Тантай байға ұзатып жібереді.

Бұл хабарды кеш естіген Сауытбек салтанатты топты Ұланның тұмсығына дейін қуып барып, аты болдырып, айдалада аңырап қалады.

Амалы таусылып, сағы сынған ақын сол маңдағы Аралтөбе деген жерде отырған ақша елінің Күдері деген бай адамының үйінде беделді ру басылары Сәлімбай мен Сақпантайға шағынып, ''Ақбөпе" дастанын жылап отырып жырлайды.