Дәріс№7. Географияны оқытуда топсеруендер ұйымдастыру

Негізгі сұрақтары:

Топсеруеннің маңызы:

1. Топсеруен оқушылардың білімін тереңдетіп, ой-өрісін кеңейтеді.

2. Оқушылырды іздемпаздыққа талпындырады.

3. Оқушылардың іздемпаздығын арттырады.

4. Өлкесін тануға, табиғатты зерттеуге талпындырады.

5. Оқушылар заттарға дұрыс қарауға, адамның еңбегін бағалауға дағдыланады.

Топсеруен кезінде оқушылар табиғат туралы, оның дамуы және шаруашылықта пайдалануы туралы білім алып қана қоймай, сонымен қатар, болашақтағы еңбек жолын және политехникалық оқытудың міндеттерін шешу үшін зор маңызы болатын өздігінен жұмыс істеу дағдыларын меңгереді.

Топсеруенге  шығудың бірнеше түрлері бар:

1. Табиғатқа  топсеруенге шығу.

2. Мұражайға, ботаникалық баққа, зоологиялық паркке, географиялық кешенге.

3. Табиғи – аймақтық кешендерге.

Тақырып бойынша жұмыс істей отырып, мына ережелерді есте сақтау керек.

1. Нақты физикалық-географиялық кешендерді таныстырып, тәрбиелеу.

2. Табиғи-әкімшілік кешенді оқып үйренуді бірте-бірте - кезеңдер бойынша жүзеге асыру.

3. Топсеруенде бақылау жасау, географиялық қабықта болып жатқан оқушыларға әлі белгісіз, құбылыстар мен процестерді түсіндіру кезінде салыстыру қажет.

4. Табиғатты зерттеудің  практикалық маңызы бар, ол балаларды табиғатқа мұқият қарап, оның байлықтарын қорғауға тәрбиелейді.

Топсеруен кезінде оқушылар табиғат туралы, оның дамуы және шаруашылықта пайдалануы туралы білім алып қана қоймайды, сонымен бірге болашақтағы еңбек жолы және политехникалық оқудың міндеттерін шешу үшін зор маңызы болатын өздігінен жұмыс істеу дағдыларын меңгереді.

Топсеруеннің әдістемелік жоспарын мынандай үш кезеңге бөліп жасайды:
1.  Әзірлік 

2.  Оқушылардың қатысуымен әдістемелік жоспар бойынша топсеруен өткізу.

3.  Топсеруенге қатысушылардың қорытынды есебін дайындау.

Әр түрлі тақырыптарға және жергілікті жерлерге топсеруен өткізуге арналған әдістемелік талдауларды жасаған кезде табиғи кешендерді зерттегенде географиялық ғылымның логикасымен анықталатын белгілі бір дәйектілікті сақтау қажет.

ЖЕРГІЛІКТІ   ЖЕРДЕГІ   ГЕОЛОГИЯЛЫҚ   ЗЕРТТЕУ.

1. Онда жергілікті жердің геологиялық құрылымына, тау жыныстарының орналасуы  мен құрамының сипатына, олардың құрылу жағдайына, жер бедерінің формаларына ықпалына тоқталған жөн.

2. Минералогиялық коллекцияны жинауды және қалай ресми қағаздандыруды көрсету.

3. Жергілікті жерді геологиялық зерттеуден кейін, оқушылар  қорытынды жасауы тиіс.

4.    Оқушылардың есебіне қандай материалдар керектігін қарастыру.

5.    Топсеруен алдында қажетті жабдықтың тізімін әзірлеу.

ЖЕР   БЕДЕРІНІҢ    ФОРМАЛАРЫН ЗЕРТТЕУ.

1.    Зерттелетін жердің жалпы суреттемесін, нақты мысалдар арқылы жер бедерінің қалыптасуына, осы заманғы факторлардың ықпалын атап өту.

2.    Жер бедерінің жиі кездесетін формаларын атап өту және оларды баяндап жазу (биіктігі, төбелері, олардың ұзындығы, бағыты  т.б.)

ӨЗЕН  АҢҒАРЫН ЗЕРТТЕП ҮЙРЕНУ.

1.  Өзен туралы қысқаша мәлімет әзірлеу (ағып шығуы, сағасы, ағыс сипаты),  өзен аңғарының пайда болуы туралы айтып беру.

2. Эклиметр мен рулетканың, барометр, анероид, нивелирдің көмегімен өзен  аңғарының кесе көлденең профилін салуды үйрету.

3. Өзен аңғарын зерттеп үйрену нәтижесінде қорытынды жазуға үйрену.

ӨЗЕН АҢҒАРЫН ЗЕРТТЕП ҮЙРЕНУ НӘТИЖЕСІНДЕ ҚОРЫТЫНДЫ ЖАЗУҒА ҮЙРЕТУ.

1.    Өзендегі өлшеу жұмыстарын жасату (ені тереңдігі, ағыстың беткі жылдамдығы).

ӨСІМДІК   ДҮНИЕСІН  ЗЕРТТЕП  ҮЙРЕНУ.

1.  Зерттеліп отырған жердің өсімдік дүниесінің сипатын, оның топыраққа,   климатқа әсерін зерттеу.

2. Гербарийдің жасалу жолын үйрету.

3. Жүргізілген жұмыс нәтижесіне қорытынды жазу.

ТОПСЕРУЕНДЕ  ЖОЛ-ЖӨНЕКЕЙ

ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН  МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ   БАҚЫЛАУ.

1.    Топсеруеннің басы мен  аяғындағы күннің биіктігі.

2.    Күн тәулігінің уақытына қарай ауа температурасының өзгеруі.

3. Ылғалдылығына, түсіне, механикалық құрамына қарай топырақ температурасының ылғалдылығын анықтау.                            

4.    Өзендегі, ескі арнадағы  жылғадағы, су қоймаларындағы температура өзгерісін өзара ауаның температурасымен салыстыру.

5.  Салыстыру кезінде және түрлі табиғат обьектілерінің үстіндегі  батпақ, орман  т.б. бұлттылық өзгерісін бақылау.

ТОПОГРАФИЯ   ЖӨНІНДЕГІ  ПРАКТИКАЛЫҚ   ЖҰМЫСТАР.

1.  Топографиялық жұмыстарды қайталау.

2.    Көзбен өлшеп түсіруді үйрету.

3.  Есеп беруге материалдар дайындау.

Топсеруенді жүргізу әдістемесі мынандай болады:

Алдымен топсеруенге қатысушылар жота – қырдың үстінен зерттеп үйреніп, белгіленген жерді қарайды, мұғалімнің кіріспе әңгімесінің көмегімен, әрі өзінің байқауларында осы жер және табиғат компоненттерінің өзара шатастығы туралы жалпы ұғым алады. Шағын маршрутта - 1км-ден аспайтын экскурсияға барлық қатысушылар оны бастапқы нүктесінен соңғы нүктесіне дейін жүріп өтеді, жол бойы мұғалім түсінік береді, әр бригаданың жұмыс орнын  көрсетеді, әр маршрут бойынша орналасқан нақтылы табиғат обьектілеріне көңіл аударуды ұсынады.

Маршрутпен бара жатқан жолда топсеруенге қатынасушылардың барлығы тау жыныстарының үлгілерін, өсімдіктерді жинайды, ауа, су, топырақ температурасын өлшейді. Суреттеме, фотосуреттер жасайды. Топсеруеннің соңында қорытынды конференция – көрмелер өткізіп, басқа оқушылар қатысуын қарастырады.

Негізгі сұрақтар:

1.  Практикалық жұмыстың  маңызы.
  2.  Практикалық жұмысқа арналған дәптер.
  3.  Кескін картамен жұмыс істеу жолдары.
Практикалық әдіс.

Бұл әдіс – сөз көрнекілік және практикалық жұмыстың бір-біріне әсерінен туады. Практикалық әдіске табиғат    объектілерін    тани   білу,   анықтау,  эксперимент жұмыстары жатады.    

1. Табиғат объектілерін анықтау кезінде оқушылар үлестірілетін объектімен жұмыс істейді.

Мысалы: жергілікті жердің бейнесін көрсететін, тау жотасы, теңіз жағасы, орман, саванна т. б.географиялық объектілердің жинақтап көрсететін панораманың  макетін жасауға болады.

Табиғи объектіні тани білу экскурсия кезінде қолданылып, оқушыларды өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландырады.

Бақылау әдісі – табиғат құбылыстарын табиғи жағдайда ерекше сезіммен қабылдау қорғау, аялай  білу қабілеттерін дамытады.

Бақылау әдісі – түсіндіруді алдына мақсат етіп қояды, ол оқушылардың өзі жүргізуін, қорытынды шығаруын талап етеді.

Ескерту – барлық бақылаулардың қорытындысын сабақта қолданылатын болғандықтан сабақтың мазмұнын  алдын ала мұғалім жақсы біліп отыруы керек.

Түсіндіру – бақылайтын объектіні таратып берместен бұрын жүргізіледі, ал қорытындыны оқушылардан алдындағы объектіні жинап алғаннан кейін шығарады. 

Эксперимент  әдісі – жасанды жағдайда жасалынады И.П.Павлов:

“Бақылау табиғат не ұсынса соны жинайды, ал тәжірибе табиғаттан нені алғысы келсе соны алады” – деп жазды.

Практикалық жұмыстың кезеңдері.

а). Тақырыбы, мақсаты.                                                 

б). Нұсқау (инструктаж).

в). Жұмыстың орындалуы (тәжірибені жасау).

г). Қорытындысын жазу.

д). Есеп беру – құжаттар тапсыру.

Практикалық сабақтарда оқушылар оқу мен тәрбиені біртұтас деп қарап, географияны оқытудың принциптері және алған білімді жаңа модульдік технология негізінде игеруге мүмкіндік береді. Практикалық сабақтарда оқушылар (атлас, карта, суреттер) оқу құралдарын пайдаланып, білім алады.

Практикалық жұмыстар оқушылардың географияға қызығушылығын  арттыруға бағытталған. Берілетін тапсырма алдымен дәптерге жазылады. Сондықтан да, географияға арналған дәптер практикалық жұмыстарға арналады. Мұғалім дәптерді тоқсанына бір рет тексереді, бір тексергенде бірнеше баға қоя  алады. Дәптерде бағдарламаға сәйкес практикалық жұмыстар, берілген сұрақтарға жауаптар, тест сұрақтары, тапсырмалар жазылады. Сонымен қатар, оқып үйрену, білімін бекіту, жинақтау кезіндегі суреттемелер, карта-кескіндер,  диаграмма, таблицалар баяндалады. Географияның тілі  - графика.

Мысалыға, «Атмосфера»  тақырыбын өткенде оқушылар ауа райына бақылау жүргізеді, тиісті мағлұматтарды жазып алады. Орташа температураны есептеп шығарады, бір айға, бір жылға есептеген  график жасайды. Желдің қозғалу жылдамдығын, бұлттану, ылғалдылық диаграммасын сызады, ауа-райының тәулік, бір ай ішіндегі өзгерістерін жазып отырады. Экономикалық география курстарында практикалық жұмыстар оқытушы ұсынған немесе ұжым болып жасаған үлгі кесте бойынша ұйымдастырылады. Мұндай тапсырмаларға өнеркәсіп кешендерін,  жергілікті кәсіпорындарды, транспорт жүйелерін, территориялық өнеркәсіптік кешендерді оқып үйренуді жатқызуға болады.

Оқушылар   географияға арналған дәптерді  пайдаланғанда мынаны есте ұстау керек:

1.    Бағдарламадан тыс жазбаларды жаздырмау. 

2.    Арнаулы графикалық санақ, графикалық материалдармен жұмыс істеуде өзіндік жұмыс пен практикалық жұмыстарды бөлек жазу.

Кескін карталармен жұмыс істеу. Кескін карталар географияны оқыту процесінде үнемі пайдаланылады. Олар географиялық атауларды салу, географиялық конспект жасау.

Бағдарлама бойынша кескін карталарға әр тақырып бойынша өтілетін географиялық обектілерді (тауларды, жанартауларды, жазықтарды, мемлекеттерді, астаналарды және т. б.) салады.

Кескін картамен жұмыс істеуді ұйымдастыру барысында ұқыптылықты талап ету қажет (қандай құрал-жабдық - сондай  шебер) қағидасын ұстану қажет. Бірінші сабақтан бастап оқушыға кескін картаны дұрыс және ұқыпты толтыруды талап етеді.

Сондықтан, әрбір оқушыда кескін картамен жұмыс істеу үшін қажетті құралдар болуы тиіс:

1.    Орташа қатты қара қалам,

2. Түрлі – түсті карандаш,

3. Сызғыш және үшбұрышты сызғыш,

4. Циркуль,

5. Өшіргіш, кей жағдайда тушь, бояу, қалам.

Кескін картамен жұмыс істеуді мыналардан бастауға болады: 

1.   Оқулық, атлас, әдістемелік нұсқауларды дайындау. 

2.    Қажетті обьектілерді дайын картадан, кескін картасынан табу.

3.    Картада жазылған обьектілерді (жағалау сызығының элементтерін, өзен, көл, канал, қалалардың  пунсондары т.б.) табу.

4.    Картада берілмеген обьектілерді түсіру (пайдалы қазбалар, тасымалдаушы жолдар, өнеркәсіп орындары т. б.)

Кескін картасына жазғанда сызу сабағында үйренген шрифтті пайдалану керек, картаның беті жазуға толып кетпеуі тиіс, жазуды түсірудің де өзіндік талаптары бар. Мысалы өзенді жазғанда жазуды өзен ағысы бойымен  қарағанда картаны бұрмай-ақ көретіндей етіп жазады, басталатын жерінен бастап жазады. Егерде өзен ұзын болса, бірнеше рет қайталауға болады. Екі қатарға қатар жазуға болмайды. Қалалардың аттарын  пунсоннан оң жақтан бастап параллель бойымен жазылады. Егерде аталуы ұзақ болса, бірінші әрпін бас әріппен жазып, қалғанын картаның легендасында – аңызында ашып көрсетеді. Көлдер, аралдардың да аттары параллель бойымен жазылады. Шығанақ, бұғаз, түбек, таулы қыраттар - олардың бағыттарына қарай жазылады. Пайдалы қазбаларды түсіргенде мектепке арналған атластан онша ауытқуға болмайды, оларды да параллель бойымен түсіреді, тығыз картоннан шаблонды сызғыш жасап алып түсірген өте ыңғайлы. 

Әрбір кескін картаның негізі болып табылады. Онда қысқартылған аттар, пайдалы қазбалардың аттары, түсіндірме сөздер беріледі. Әрбір жаңа түсінік жаңа қатардан бастап жазылады. Дайын қатар жетпесе, келесі бетіне жазуға болады. Кескін картаны пайдалана отырып, географиялық диктант, қысқаша бақылау жұмысын алуға болады. Географиялық диктантта міндетті түрде обьектілер беріліп, оларды кескін картада белгілетуге болады. Мысалыға, «Саяхат», «Викторина» т.б. Қысқаша бақылау жұмысында мұғалім алдын ала 5-6 варианттық билеттер дайындайды, онда 3-4-і кескін картаға арналған тапсырмалар болуы мүмкін. Мұндай жұмыстарға 10-15 минут уақыт беріледі. 

Картограмма және картодиаграмма.

Картограмма – бұл кескін картасында территориялардың бөліктерін төртбұрыш, дөңгелек, тік тұрғызылған сызықтар арқылы түсіру. Сандық көрсеткіштер клеткалар арқылы көрсетіледі. Картодиаграмманы жасағанда мынадай жұмыстар қолданылады: 

1.    Алдымен алынатын аймақтың шекарасын біріктіреді.

2.    Диаграммалық белгілерді масштабқа байланысты орналастырады (шекаралары аудандарына сәйкес келетіндей).

3.    Кескінге диаграммалық белгілерді орналастырып тексеру.

4.    Картодиаграмманы соңғы өрнектеу.

Кескін карталар.

Көбінесе материалдың берілуінде анық және тез арада түсінуіне көмектеседі, аз уақыт кетеді. Белгілі бір елдің, жердің географиялық жағдайын салыстырады.  Практикалық жұмыстардың  жасалуына көмектеседі.

Негізгі сұрақтары:

1. 
   Сабақтың  бас кезінде оқушыларды ұйымдастыру.