«Бекітемі н» Филология факультетінің деканы ж. Ж. Шайекенов ж. «Қазақ филологиясы»

• 
  дәрістің өз мақсатына жетуі
  
• 
  негізгі тұжырымдар
  
• 
  мәселенің теориялық маңызы
  
• 
  мәселенің практикалық маңызы
  

- соңында беріледі

• 
  Педагогикалық шешендіктанудың Ресей елінде зерттелуі
  
• 
  Шет елдерде зерттелуі
  

Педагогикалық шешендіктанудың еліміздің ЖОО-да оқытыла бастағанына көп болған жоқ. Десек те, біз бүгінде осы саланың теориялық және әдістемелік жағынан негіздеу үстіндеміз.

Жалпы педагогикалық шешендіктану негізінен ЖОО-н бітірушілерге сөйлеу өнері жөнінде білім қорын берумен қатар сөз сөйлеу білік-дағдыларын жинақтауға көмектеседі.

Осы мәселе төңірегінде алғаш зерттеу жүргізген орыс әдіскер-ғалым мамандары болды. Ең алғаш Ресейде Москва педагогикалық мемлекеттік университетінің профессоры Н.А.Ипполитованың «Педагогикалық шешендіктану» курсының бағдарламасы 1998 жылы жарық көрді. Бағдарлама төмендегідей бөлімдерден тұрады:

1. 
   Шешендіктану оқу пәні ретінде;
   
2. 
   Қарым-қатынас;
   
3. 
   Мұғалімнің сөйлеу әрекеті;
   
4. 
   Сөйлеу жанрлары;
   
5. 
   Педагогикалық-шешендік идеал секілді бөлімдерден тұрады. Бұл
   

Бұл пән Москва мемлекеттік педагогикалық университеті филология факультетінде он жылдан астам уақыттан бері жүргізіліп келеді. Жалпы жоғарыдағы бағдарламаға сәйкес «Педагогикалық шешендіктану» пәні 100-140 сағат көлемінде оқытылу көздеген.

Сонымен қатар әдіскер Л.Т. Антонованың «Письменные жанры учителя» (Прословь, 1998), еңбегі де мектеп мұғалімінің сөйлеу және жазу мәдениетінің оның әлеуметтік ортада кәсіби маман ретінде жеке тұлға болып қалыптасуына арналған.

Бұлармен қоса осы мәселеге қатысты орыс әдіскер-ғалымдарының ішінде А.И.Михальскаяның «Педагогическая риторика: Истрия и теория» (Москва, 1998), Е.А.Юнинаның «Педагогическая риторика» (Пермь, 1995), В.Н.Моров., Д.Х.Вагапова., Т.М.Зыбина., Ю.В.Виньковтің «Риторика учителя» (Пермь, 1993), А.А.Мурашовтың «Основы педагогической риторики» (Москва, 1987), А.А.Леонтьевтің «Педагогическое общение» (Москва, 1996), З.С.Смелкованың «Педагогическое общение: Теория и практика учебного диалога на уроках словесности» (Москва, 1999) сияқты педагогикалық шешендіктануды оқытуға қатысты қомақты еңбектер бар.

Ал Қазақстанда педагогикалық шешендіктануды жоғары мектепте оқыту әдістемесіне байланысты еңбектер жоқтың қасы, десек те жалпы шешендіктанудың мәселелерімен айналысқан аз ғана шоғыр әдіскер-ғалымдардың еңбектері шешендіктануды оқыту әдістемесін дамытуға зор үлесін қосты. Атап айтсақ, жоғары оқу орындарында шешендіктануды оқыту мәселесімен айналысқан прфессор А.С.Қыдыршаевтың еңбегі зор. Ғалымның «Шешендіктануды оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері» атты еңбегінде (монография) шешендіктануды оқытудың арнайы ұстанымдары, шешендіктануды оқыту бағдарламасының мазмұны мен құрылымы және шешендіктануды оқыту әдістері терең сараланып, талданады. Сонымен қатар шешендік іс-әрекет заңдарына сәйкесті шешен-лектордың кәсіби қалпы т.б. сөз болады.

Мұнымен қоса, қазақ тіл білімі мен әдістемесі әдіскер-ғалымдарының, атап өтсек, М.Балақаев, Р.Сыздықова, Н.Оралбаева, Б.Шалабаев, Ф.Оразбаевалардың осы мәселеге тікелей қатысты болмаса да жанама тақырыптарда, яғни тіл мәдениетіне, оқыту теориясына қатысты келелі-келелі еңбектері бар. Сөз қылып отырған тақырыбымызға жақынырақ Б.О.Салыхованың «Гуманитарлық факультеттердегі орыс бөлімдері студенттеріне қазақ шешендік өнерін меңгерту» тақырыбындағы және Б.Д.Қалимұқашеваның «Студенттерге шешендік өнерді үйрету әдістемесі (Бастауыш оқыту педагогикасы және әдістемесі негізінде)» тақырыбындағы зерттеулерінде жалпы шешендіктануды орыс аудиторияларына оқытудың әдістемелік негіздері мен бастауыш мектеп мұғалімдерін даярлау мәселелері сөз болады.

Қазіргі кезеңде Қазақстанда «Педагогикалық шешендіктану» курсы еліміздегі жоғары оқу орындарында эликтивті курс ретінде жүргізіліп келеді. Ал тұңғыш рет М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстант мемлекеттік университетінде профессор А.С.Қыдыршаев пен оқытушы М.Қ.Әжіғалиевтің авторлық бірлестігімен шыққан «Педагогикалық шешендіктану» курсының бағдарламасы жарық көрді.

Бағдарлама мынандай құрылымнан тұрады:

Кіріспеде Оқу-педагогикалық жағдаят туралы түсінік; Норма туралы түсінік; Мұғалім сөзінің дұрыстығы мен бұрыстығы; Мұғалім сөзінің сөз саптау мәнерлілігі; Сөйлеу этикасы; Мұғалім іс-әрекетіндегі бейвербалды коммуникация.

Бірінші бөлімде Мұғалімнің дауыс қойылымы; Сөйлеу техникасы; Сөйлеу әрекетінің негізгі қырлары (аспектілері); дауыс қойылымының негізгі теориялық қағидалары; Дауыс гигиенасының ережелері.

Екінші бөлімде Мұғалімнің кәсіби іс-әрекетінде қолданылатын сөйлеу жанрлары; Мәтін туралы түсінік; Ауызша және жазбаша сөйлеу мәдениеті.

Бағдарлама соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен пайдаланылған сөздіктер көрсетілген. Бүгінгі күнде «Педагогикалық шешендіктану» курсы университетіміздегі педагогикалық институттың көптеген бөлімдерінде арнайы бағдарламамен, ал «қазақ тілі мен әдебиеті» бөлімінде арнайы бағдарламамен жүргізілуде.

Сөзімізді қорытындылай келе, жалпы жоғары мектепте педагогикалық шешендіктануды оқыту бүгінде әдістеме саласында кезек күттірмейтін мәселе деп айтуымызға толық негіз бар деп ойлаймыз. Себебі болашақ педагог маманды дайындау, оларды кәсіби шешен қылып дайындау – ертеңгі болашағымызды әзірлеу. Сондықтан да педагогикалық шешендіктану тарихын зертеу мен зерделеу - қазіргі заман талабы.

Өзін-өзі тексеретін сұрақтар:

• 
  дәрістің өз мақсатына жетуі
  
• 
  негізгі тұжырымдар
  
• 
  мәселенің теориялық маңызы
  
• 
  мәселенің практикалық маңызы
  

- соңында беріледі

• 
  пікірталас және оның түрлері
  
• 
  дебат әдісінің ерекшелігі
  

1. 
   Есте сақтауға негізделген оқып білім алудан бұрын меңгергендерді пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға көшу.
   
2. 
   Білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің динамикалық құрылым жүйесіне көшу.
   
3. 
   Оқушыға орта деңгейде білім беретін бағдарламадан жекелеп, саралап оқыту бағдарламасына өту.
   
4. 
   Мұғалім мен оқушының бірлік одақта қызмет істеуі бір-біріне басымдық көрсетпеуі – оқушының да субъективті болуы.
   

Өткен ғасырда орыс данышпаны Л.Толстой «О методах в обучении грамоте» еңбегінде былай дейді: «Всякий учитель грамоты должен твердо знать и опытом своим проверить одну, выработанную в народе, методу, должен стараться узнавать наибольшее число метод, принимая их как вспомогательны средства, должен, принимая всякое затруднение понимания ученика не за недостаток ученика, а за недостаток своего учения, стараться развивать в себе способность изобретать новые приемы». Осы ойды ғұлама-әдіскер А.Байтұрсынұлы былай деп түсінікті қылып жеткізеді: «Жақсы дерлік те, жаман дерлік те бір әдіс жоқ, олақтықтың белгісі – бір ғана әдісті болу, шеберліктің белгісі – түрлі әдісті болу, керек орында жоқ әдісті табу да қолынан келу. Мұғалім әдісті көп білуге тырысу керек».

Жоғары оқу орындарында студенттерді шешен сөйлеуге оқыту формаларының бірі, яғни шешендік өнерге баулу амалдарының бірі – түрлі тақырыптардағы ойбөліс (дебат) әдісі.

Карл Поппердің дебат технологиясы тілдік тұлғаның дамуына көмектеседі. Бұл технология ЖОО-да оқитын студенттердің шығармашылық белсенділігін арттырады, сонымен бірге зерттеушілік, ізденушілік, жалпы интеллектуалдық қасиеттерін қалыптастырады. Ойбөліс (дебат) сайыстарын жүргізудің негізгі мақсаты – студенттің ой-өрісін дамыту, іздендіру, мәдениеттілікке тәрбиелеу, заңгер, адвокат, судья болуға баулу, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру.

Ойбөлісте (дебат) студенттердің сөйлеу мәдениеті, өзін-өзі ұстай білуі, шыдамдылығы, ойын тиянақты жеткізуі ескеріледі. Ойбөліс (дебат) технологиясына құрылға ойынға студенттер арасынан екі топ қатысады. Бірі бекітуші топ, екіншісі даттаушы топ. Әр топ құрамының белгілі бір шегі болады (3-5 студент). Қатысушылар ойбөліс (дебат) ережесін қатаң сақтауы тиіс. Дебат технологиясы белгілі бір уақытқа есептеледі. Ойбөліске (дебат) қатысушылардың омырауында аты-жөні немесе есімі жазылған бейджик тағылуы керек. Бейджик анық етіп, үлкен әріппен жазылуы тиіс. Бұл технологияны өз тәжірибемізде ЖОО-да «Шешендіктану», «Педагогикалық шешендіктану», «Сөйлеу мәдениеті және риторика», «Тіл мәдениеті», «Тілдік қатынас негіздері» курстарында немесе сабақтан тыс уақытта, яғни «Шешендіктану» үйірмелерінде қолданудамыз.

Ойын топтардың бағытын анықтау үшін жеребе тартудан басталады. Бағыттары анықталған соң әр топтың дайындығына 15 минут уақыт беріледі. Тақырып күрделі болса, оқытушы тақырыптарды алдын-ала беріп қоюына болады. Бұл топ мүшелерінің көп материалдар жинауына, зерттеу жұмыстарын жүргізуге септігін тигізеді.

Әр топта дауыс беру үшін топтағы студенттерді екі топқа бөлуге болады. Топ мүшелерінің өз бағытын қорғай алуын бақылау үшін бір студент бақылаушы болады. Оны тайм-кипер деп атайды. Ол уақытты жазып көрсетіп, немесе дауыстап айтып отырады. Әр топ басшысы өзін және топ мүшелерін танстырғаннан кейін әр топқа өз бағыттарын қорғауға 5 минут уақыт беріледі. Бұған бүкіл студенттердің қатысуына болады. Ойбөліс (дебат) барысында қатысушылар тек шын деректерді ғана келтіреді, болмаған уақиғаны айту не жалған дерек келтіруге рұқсат етілмейді. Олар өздерінің сөздерін газет-журнал беттеріндегі деректі жадығаттармен дәлелдейді. Әр топтағы спикерлер өз баяндамаларын нақты деректермен дәл әрі тез де мәнерлі оқиды, не ауызша айтады. Мысалы, 1-спикер-топ басшысы 6 минут сөйлейді. Ол өз тобын 3-спикерден бастап таныстырады. Өз тобының атын айтады. Ол тұсаукесер бөлімінде айтылады. Содан кейін сөз мағынасы ашылады /тақырыппен байланысты/. Бұл кезеңнің мақсаты – оппоненттердің сөзіндегі түсініксіз жайттарды нақтылау, қарсы топты қандай да бір сұрақтармен бағытынан жаңылдыру, кейін талдау кезінде осыны пайдалану. Оппонет сөзінен, тілінен, пікірінен кемшілік табу. Топтарға қосымша дайындыққа 8 минут уақыт беріледі. Ең соңында бақылаушы екі топтың өз бағыттарын қалай қорғағандарына талдау жасайды. Жеңімпаз топ айқындалады.

Дебат (ойбөліс) технологиясын сабақта пайдалануда оқытушы студент, болашақ педагог-шешеннің бойында мынандай қасиеттерінің қалыптасуына жол ашады:

• 
  ең бастысы студенттердің сөйлеу мәдениеті артады. Бұған оқытушы баса назар аударуы керек;
  
• 
  студенттердің байсалдылығы, ұстамдылығы, тыңдау мәдениеті қалыптасады /Мәселен, Болат мырза, Ардақ ханым тәрізді тіркестер қолданады/;
  
• 
  сөйлесім әрекетінің алуан түрі жетіледі;
  
• 
  терең білімділігі дамиды;
  
• 
  пәнге деген қызығушылығы артады;
  
• 
  ой мен сөздің сабақтастығының белсенділігі артады;
  
• 
  сыни тұрғыдан ойлау дағдысы қалыптасады;
  
• 
  ойының дүниетанымдық деңгейі кеңейеді.
  

• 
  дәрістің өз мақсатына жетуі
  
• 
  негізгі тұжырымдар
  
• 
  мәселенің теориялық маңызы
  
• 
  мәселенің практикалық маңызы
  

- соңында беріледі

• 
  педагог маманның ауызша сөйлеу аспектілері
  
• 
  ауызша сөйлеу мәдениетінің нормалары
  

Тәуелсіз ел тірегі – білімді ұрпақ десек, жаңа дәуірдің күн тәртібінде тұрған келесі мәселесі – білім беру, ғылымды дамыту. Осы орайда білім ордасы – мектеп, ал мектептің жүрегі – мұғалім екені баршаға мәлім. Сондықтан қазіргі таңда, ең әуелі, мектепке керегі – педагогика, методикадан хабардар, жақсы оқыта білетін мұғалім екені даусыз. Ұлы педагог Ахмет Байтұрсынұлының «Мектеп керектері» деген еңбегінде былай делінген: «Мұғалім қандай болса, мектеп һәм сондай болмақшы. Яғни мұғалім білімді болса, ол мектептен балар көбірек білім алып шықпақшы». Ахаңның осындай ұлағатты сөзіне біз былай деп қосқан болар едік: «Мұғалімге керегі тек білім

ғана емес, сондай-ақ сөйлеу шеберлігі, яғни кәсібилік, біліктілік, білімділікпен қатар, сол бар ілім-білімін жеткізе алатын сөйлеу шешендігі, кәсіби шешендік».

Ұстаз – киелі мамандық. Адам тәрбиелеу, оған ғылым негіздеріннен мәлімет беру, баланы өмір сүруге үйрету - өте қиын шаруа. Қай кезде де мектепте сабақ беретін мұғалім күн сайын ерлікке пара-пар жұмыс жасайды. Атақты педагог ғалым В.А.Сухомлинский «Мұғалімдік мамандық – бұл адамтану, адамның күрделі және қызықты, шым-шытырығы мол рухани жан дүниесіне үңіле білу. Педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер – ол даналықты жүрекпен ұға білу болып табылады» деп, ұстаздық өнерге ерекше баға берген. Шынында да нағыз педагогикалық шеберліктің шыңына жетудің құрамдас бір бөлігі ретінде педагог шешеннің сөйлеу мәдениетін жатқызуымызға болады.

Педагогикалық жұмыста мақсатты тәрбие ісі мұғалімнің тәрбиелік қызметі арқылы іске асады. Педагог-ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, мұғалімнің сөйлеу мәдениеті мен шеберлігін, интеллектуалдығын төмендегіше анықтауға болады:

• 
  мұғалімнің сыртқы келбет мәдениеті;
  
• 
  мұғалімнің өзін-өзі басқару шеберлігі;
  
• 
  мұғалімнің мимика (жест) мәнерлі негіздері
  
• 
  мұғалімнің сөйлеу шеберлігі;
  
• 
  мұғалімнің дауыс дикциясы, интонациясы;
  
• 
  мұғалімнің сөйлеу логикасы;
  
• 
  мұғалім мен сыныптың ара қатынасы;
  
• 
  мұғалімнің сөйлеу этикасы;
  
• 
  мұғалімнің сөйлеу техникасы.
  

Ұстаздың айтатын сөзі педагогтік қасиеттерге сай, оқушыға білім мен тәрбиені қатар беретіндей, айтқанын шәкірті тыңдай білетіндей болуы тиіс. Ұстазының айтқанын шәкірті ұға білсе, сөз астарын аңғара алса, әр сөздің парқын, мәнін түсінсе ғана әр сабақ нәтиже беретіні сөзсіз.

Заман ағымына орай, қазіргі мектеп мұғалімінің алдында айтқанын шәкіртіне ұқтыра алатын, ұққанын зейініне, ойына түйе білетін, түйгенін, түсінгенін түйдектеп еркін жеткізе алатындай дағдыларды қалыптастыру міндеті тұрады. Оқушыны тіл мәдениетіне өзінің сөзі арқылы үйрету – мұғалімнің күнделікті сабақта көздейтін аса маңызды міндеті.

Сонымен қазіргі педагог маманның ауызша сөйлеу мәдениетіне қойылатын талаптарды былай топтастырсақ:

1. 
   Мектеп табалдырығын аттаған балалар шаңқылдап сөйлейтін ұстазға тап болса, соған құлақтары үйреніп, ақырын айтқан сөзді ұқпайтын болады. Баппен, салиқалы дауыспен сөйлейтін ұстаз сәл дауысын көтерсе, елең етіп жым болады.
   
2. 
   Шәкіртіне ұстаз дауысының көтеріңкі, баяу, төмен болуының тигізетін ықпалы мол.
   
3. 
   Қатты сөйлеп тұрып, ақырын бәсеңдей сөйлесе, немесе баяу сөйлеп тұрып, қатты сөйлеп қалса, шәкірт назары ұстазға, зейіні сабаққа ауады. Ұстаз дауысының монотонды болуы оларды жалықтыруы мүмкін.
   
4. 
   Сабақ үстінде қабілеті төмен оқушылар ынталанып жауап беріп отырса, көтермелеу, мадақтау сөздерімен білімі бағаланғаны жөн.
   
5. 
   Сабақ үстінде мұғалім жеке басындағы көңіл-күйіндегі жағдайлардың әсерімен оқушыларды жазғырып, балағаттаудан аулақ болғаны жөн.
   
6. 
   Мақпалдай майда, жұмсақ сөзден гөрі сабырлы да талап қоя сөйлегені қолайлы.
   

• 
  шешендік сөз, оның ерекшеліктері. Шешен сөйлеу (шаршы топ алдында сөйлеу) амалдары;
  
• 
  ата-аналарға, жұртшылық алдында оқылар лекция. Лекцияның мазмұны мен тілдік жағынан безендендіру ерекшеліктері;
  
• 
  шаршы топ алды ауызша сөз сөйлеу түрлері. Баяндама, ерекшеліктері. Әдістемелік бірлестіктегі, педагогикалық кеңестегі, ата-аналар жиналыстарындағы баяндама. Жұмыс тәжірибесі турасындағы салыстырмалы баяндама (тәжірибе алмасу үлгісі). Рефераттық қалыптағы баяндама (әдебиеттерге шолу);
  
• 
  талас, ойталқы (диспут), пікіралмасу (дискуссия), полемика;
  
• 
  пікірталасты ұйымдастыру және жүргізу. Пікіралмасу бағытындағы сөйлеу;
  
• 
  ауызша және жазбаша есеп беру (үйірме, әдістемелік бірлестік жұмысы туралы), оның ерекшеліктері.
  

Ия, шынында да, мектеп мұғалімі өзін үнемі сынақ алаңында жүргендей сезінуі керек. Ол өзінің тек білімділігін жетілдіріп қана қоймай, сонымен қатар шешен сөйлеу дағдыларын да үнемі жетілдіріп отырғаны жөн. Мұғалімнің аузынан шыққан әр сөз – оқыту мен тәрбиелеу құралы болуға тиіс.

• 
  дәрістің өз мақсатына жетуі
  
• 
  негізгі тұжырымдар
  
• 
  мәселенің теориялық маңызы
  
• 
  мәселенің практикалық маңызы
  

- соңында беріледі

• 
  пәннің дидактикалық ерекшеліктері
  
• 
  пәннің педагогикалық ерекшеліктері
  

«Дидактика» деген сөдің өзінің грек тілінен аудармасы - оқыту, түсіндіру, дәлелдеу дегенді білдіреді, сонымен қатар «оқу» дегенді танытады.

Біздің негізге мақсатымыз - студенттерді, яғни болашық педагогтерді педагогикалық шешендіктану табиғатынан хабардар ету, келешек мұғалімнің сөйлеу, соның ішінде кәсіби-педагогтік сөйлеу шеберліктерін қалыптастыру, жетілдіру және дамыту; студенттердің кәсіби-педагогтік шешендіктерін, бейімділіктерін дамыту.

Аристотель риториканың табиғатын түсіндіре келе, мынандай пікір айтады: «Шешендік өнер – дәрігерлік өнерге ұқсас, дәрігерлік өнер барлық адамды бірдей сауықтыра алмайды, бірақ, мүмкіндігінше, сауықтыруға жақындатады. Сонымен қатар мүлде айықпайтын адамдарды тәуірлендіреді». Бұл орайда біз де бесаспап шешен мұғалімдерді қалыптастырып тастаймыз деп айта алмасақ та, педагогтер бойына педагогикалық шешендік шеберлікті сіңіру, дарыту, аз да болса өз үлесімізді қосу деп білеміз.

Жалпы педагогикалық риторика ғылымында адамгершілік заңдары, педагогтік этика бірінші орында тұратыны белгілі. Сонда педагогикалық шешендіктану пәні – заман талабына сай, студенттердің жеке тұлға ретінде дамуына көмектесер бірден-бір жол. Ал студенттің жан-жақты дамуы – барлық дидактикалық жүйелердің басты мақсаты.

Дидактикалық заңдылықтардың ішінде басты орын оқыту мақсатына берілетіні белгілі. Осымен байланысты педагогикалық шешендіктануға үйретудің мақсатына тоқсалып өтсек.

Педагогикалық шешендіктану пәнінің мақсатын талдауда педагогикалық шешендіктанудың танымдық рөлінің бірінші орында тұратынын айта кеткен жөн. Себебі болашақ педагог маманның тіл байлығы мол, шешендік шеберлігі дамыған болса, ол соғұрлым қоршаған ортадағы нәрселер мен құбылыстарды, сондай-ақ педагогикалық ұжымда өзін де, айналасындағыларды да, олардың қасиеттерін де толығырақ тани алады. Оларды түсіне тұра, кәсіби шешендік тереңіне бойлай түседі, соның әдістерін меңгереді, сөйтіп педагогикалық шешендіктің сырын ғана емес, педагогикалық ойлаудың да тереңдей түсуіне мүмкіндік жасайды. Бұл мақсатымыз жалпы түрде сипатталып отырса да, оның негізгі бастауы дидактикадан алынды.

Студенттердің бойында педагогтік қасиеттердің қалыптасуы, сол қасиеттердің шешендік өнерді тануы арқылы өркендеуі біздің пәніміздің басты мақсаты болып табылады. Бұл орайда атақты Квинтилианның «Мұғалімнің сөзінде шектен шыққан еш нәрсе болмауы керек» деген пікірінің астарында сөз әдебі мен педагогтің өзін-өзі ұстауын қалыптастыратын талап жатқаны деп білсек, «қарапайымдылық, сабырлылық, шыдамдылық – мұғалімнің оқушылармен сөйлесу барысында ұсталуы тиіс талаптар» дегені біз студенттерді педагогикалық шешендіктануға баулу барысындағы мақсатымызбен тұспа-тұс келеді.

Дидактика үшін басты мәселелердің бірі – оқылатын дүниеміздің ұлттық шеңберге сәйкес болып келуі. Яғни педагогикалық шешендіктануды үйрету барысында әр ұстаз педагогтің кәсіби шешендік шеберліктерін жетілдіруде ұлттық құндылықтарымызды жоймай болашақ мұғалімдерімізді үйрету.

Дидактиканың келесі бір тұсы – оқытудың мазмұнын анықтау. Ал жалпы оқыту мазмұнының өзі мақсаттан туындайтын бағдарламадан басталады. Осы орайда біз профессор А.С.Қыдыршаевпен бірлесе отырып, «Педагогикалық шешендіктану» /педагогикалық институттардағы филолог емес мамандарға арналаған/ курсының бағдарламасын жасаған болатынбыз. Біз бағдарламамызды жасауда бағдарлама жасаудың дидактикалық ғылыми негіздері мен критерийлерін басшылыққа алып отырдық. Бағдарлама дегеніміз – тек қана тақырыптардың жай ғана жиынтығы емес, студенттердің қандай іс-әрекеттерді, амалдарды орындаулары керек, одан қандай нәтижелер алынуы тиіс, қандай шарттар орындалып, қандай мүмкіншіліктер танылуы керек, қандай қабілеттер қажет т.с.с. мәселелерді қамтитын құжат екені белгілі.

Оқыту мазмұнының белгілі бір тәртіптелген құрылымы, жүйесі ретінде бағдарлама ерекше құжат екенін көреміз. Бағдарлама оқытудың теориялық концепцияларына сүйенеді. Сонымен қатар оқытудың бағдарламасы өзі өмір сүріп отырған қоғамның, мемлекеттің сұранысына, талаптарына сай жасалады. Бірақ, дидактик ғалымдардың айтуынша, барлық мемлекеттер мен қоғамдарға тән ортақ критерийлер бар, соның негізінде жекелеген мемлекеттердің оқу жүйелерінің, дербес пәндерінің бағдарламалары жасалынады. В.Оконьның көрсетуінше ондай ортақ талаптар мыналар:

«- оқушымен, жалпы дамитын адаммен байланысты, оқу үрдісіне енетін адаммен байланысты талап;

- оқытумен тікелей байланысты болып келетін мәдениеттің дамуымен байланысты;

- өзгерушілік қасиеті бар қоғаммен байланысты талап».

Біз де бағдарламамызды осындай талаптарға сай жасауды жөн көрдік. Мұндағы «дамитын адам» критерийіне біздің бағдарламамыздың сәйкес келетін тұсы өте көп. Адамның дамуы оның тілінің шебер дамуымен тығыз байланысты екені белгілі. Сондықтан да болашық мұғалімдердің даму ерекшеліктеріне сәйкес, олардың кәсіби білімдерін қалыптастыруға да қажетті нәрсе ретінде педагогикалық шешендіктануға баулу курсының бағдарламасын анықтадық. Бағдарламада студенттерге қойылатын талаптарды лекция барысында, семинар сабақтар, оқытушының жетекшілігімен жүргізілетін өзіндік жұмыстар, студенттердің өзіндік жұмыстары барысында да қарастыру көзделді.

Дидактикалық негіздің келесі маңызды бөлігі – осы бағдарламадан туындайтын – оқытудың нақты үрдіс ретіндегі мазмұны, яғни пәннің мазмұны. Дидактикада оқыту мазмұнын – формальдық тұрғыдан қарастыру – бұл негізінен жоғары оқу орындарының оқу жоспарымен тығыз байланысты. Осыған орай, «Педагогикалық шешендіктану» курсының осы оқу жоспарында алатын орны белгіленіп, оның басқа пәндермен, курстармен байланысы мен мақсаты, бірлігі танылу жайындағы мәселелер берілді.

Педагогикалық шешендіктанудың өзіндік ерекшелігі оның тіл жүйесінің бірліктерінің ерекше қызметі туралы білім берумен, студенттердің сөйлеу үрдісіндегі жеке ерекшеліктерін жалпы адам бойындағы сөйлеудің шешендік түріне қатыстылық дәрежесін анықтау мен адамның дүниетанымын өзгертуге, қалыптастыруға, дамытуға шешендік өнердің ықпалы зор екендігін меңгертумен байланысты анықталады.

Студенттерге педагогикалық шешендіктану курсын оқытуда тіл білімінің барлық ғылыми салаларының нәтижелерінне, әсіресе жаңа салаларына /стилистика, коммуникативтік лингвистика, психолингвистика, әлеуметтік лингвистика т.б./ ерекше көңіл бөле отырып, дидактикалық талаптарға сай меңгерту жолы көзделді. Педагогикалық шешендіктану курсы арқылы студенттің барлық басқа пәндерді меңгеруіне де игі ықпалын тигізу мәселелері де ескерілді. Өйткені, педагогикалық шешендіктануды меңгертуде, студенттерге барлық пәндер бойынша алған білімдері мен оларды түсіну және түсіндіре білу біліктері міндетті түрде қалыптастырылады.

«Педагогикалық шешендіктану» курсы - бізде кейінгі кезде ғана оқытыла бастаған жаңа пән. Сондықтан оны оқытудың көптеген ерекшеліктері бар, тіпті студенттер ана тілінің мүмкіндіктері туралы да көптеген жаңа фактілерге дерексіз амалдар жасау арқылы және оларды іс жүзінде пайдалана отырып қана қол жеткізіледі.

Пәннің тиімді меңгерілуі жүзеге асуы үшін, біріншіден, жүйеле ұйымдастырылған практикалық іс-әрекеттер жасалуы керек, екіншіден, студенттерді белгілі бір заңдылықтар мен ережелер жасай білуге, жалпылай білуге дағдыландыру керек, сондай-ақ, студенттердің өз бетімен жұмыс істеуін дұрыс ұйымдастыру, студенттердің өзіндік ізденіс белсенділігін арттыру бағытындағы жұмыс дұрыс іріктелуі керек болады.

Дидактика – үлкен ғылым саласы. Қорыта айтқанда, шағын ғана мақалада педагогикалық шешендіктануды оқытудың дидактикалық негіздерінің барлық ұстанымдары, заңдылықтары, сонымен қатар критерийлері мен талаптары толықтай ашылмаса да, жалпылай мағлұмат бердік деп ойлаймыз.