Әдеби-теориялық ұғымдар Сөзбен сомдалған тұлға – образ

Ертегілердің хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілері, шыншыл ертегілер сияқты түрлері бар.

Мысалдарда жануарлар мен жәндіктер адам істейтін әрекеттерді жасайды. Бұлай көрсетуді аллегория дейді.

Көркем әдебиетке тән нәрсе әр алуан өмір құбылыстарын образ арқылы көзге елестетіп, ой-сезімге әсер ету болса, кейде ол бұрын болып өткен өмір шындығын, адамдардың арасындағы тартыс, қарым-қатынастарды да шығармаларында суреттейді.

Жазушы, ақындар суреттемек әр алуан өмір құбылыстарын не поэзия, не көркем қара сөз, не драмалық шығармалар арқылы көрсетеді. Сондықтан мейлі поэзия, мейлі көркем қара сөз, мейлі драма - бәрі де көркем әдебиет саналады.

Жай қарағанда бұлар бір-бірінен өзгешеліктері айқын, әр басқа әдебиет нұсқалары болып көрінсе де, тереңірек үңілсек, бұл өзгешеліктер тек сыртқы түр айырмашылықтары екендігін, көркем шығармалардың кейде түрі басқа болса да, тегі біреу болатындығын аңғарамыз.

Осы айтылғандар тәрізді негізгі айырмашылықтарына сүйене отырып, жалпы көркем әдебиетті эпос, лирика, драма деп үш топқа жіктеуге болады. Бұлай жіктеуді әдебиетті тегіне қарап бөлу деп атайды. Ғылыми зерттеулерде әдебиет тектерін (литературные роды) жанр деп те атайды. Жанр (французша - gener) - тек, түр. Бұрын да, кейін де «әдебиеттің тектері» деудің орнына «жанр» дейтін. Эпостық жанр, лирикалық жанр, драмалық жанр.

Эпос – көркем әдебиеттің негізгі жанрының бірі. Әдебиеттің басқа жанрларына (тектеріне) қарағанда, эпос жанрына жататын көркем шығармаларда оқиға, адамдардың араларындағы қарым-қатынастар біртіндеп дамиды. Қандай өмір құбылысын суреттесе де, әр жағдайдағы адамдардың арасындағы тартысты баяндаса да, не олардың мінез-құлық, іс-әрекеттерін сипаттаса да, жазушы өзінің оларға қалай қарайтынын аңғартпайды. Тек көруші, бақылаушы, біреулерден естіп, сол естігенін, объективтік қалыпта суреттеп айтып беруші дәрежесінен аспайды. Міне, осы әдіс негізінде берік сақталып жазылған көркем шығармалар, мейлі өлеңмен, мейлі қара сөзбен жазылсын, эпостық жанрға жатады.

Лирика. Суреттеп отырған өмір құбылысына өзінің оны қалай түсінуін аңғартатын, күйініш-сүйінішін көрсететін көлемі шағын өлеңдік шығармаларды лирика дейді.

Лирика көпшілігіне өлеңмен жазылады. Бұл - оның өзіне тән бір ерекшелігі тәрізді нәрсе.  Лириканың элементі әдебиеттің басқа жанрларында да кездесуі мүмкін. Бірақ ол өте сирек кездеседі және басқаларына тән қасиет, ерекшелік емес. В.Г.Белинский лириканы өте жоғары санайды. «Поэзияның жаны - лирика», - деп бағалайды. Егер эпостық жанрда жазылған шығармаларда зат, өмір құбылысы объективтік дәрежеде суреттелсе, оған автор өзінің қарым-қатысын көрсетпеуге тырысса, лирикада керісінше субъект, яғни автордың өзі бірінші орынға шығады. Суреттеп отырған өмір құбылысы автордың жан толқыны, дүниетануымен мидай араласып кетеді. Біз бұл лирикалық суреттеулерден заттың не құбылыстың картинасын көріп қоймаймыз, оны жан-жүйемізбен сезінеміз. Ақынның көңіл күйі, жан сезімі, ол құбылысқа қалай қарайтындығы көзде емес, көңілде болады. Өзі алған әсерімен бізді де әсерлендіреді.

Суреттеп отырған өмір құбылысына әрі көзқарасын көрсететін, әрі өз басының күйініш-сүйінішін білдіретін өлеңдердің бәрі де лирикалық жанрға жатады.

Драма. Драмалық жанрға жататын шығармалар диалог түрінде жазылады. Автор қатысушылардың сөздерін бұлжытпай, төл сөз күйінде береді. Және артист қалай айтуы керек, әр жағдайда қимыл, құбылыс қандай болуы керектігін көрсетеді. Қатысушылардың сахнада айтатын сөздері реплика делінеді де, ал артистердің бет-құбылыс, қимыл, қозғалыстары қандай болуы керектігіне берілетін сілтеулерді авторлық ремарка деп атайды.

______________________________________________________________________