Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, Р. С. Рахметова, А. Қ. Рауандина, Қ. С. Жайлаубаева
жүктеу/скачать 12,62 Mb. Pdf көрінісі
|
қазақ тілі кітап 8 сынып
Кө кж ие к- Го ри зо нт 121 АЙТЫЛЫМ 3 -тапсырма. Мәтінді түсініп оқы. Қою қаріппен берілген сөздердің мағынасын сөздіктен қарап, анықта. — Надежда апай, сіздің келін боп түскен шаңырағыңыз — қазақ отба- сы. Сізді өзіне жақын еткен — қазақтың қай қасиеті еді? — Қазақтың дарқан даладай кең жүрегін, кең пейілін ұнаттым. Туыстығын, бауырмалдығын жақын тарттым. Аңқылдаған көңілі мен кір шалдырмас ар- ұятына тәнті болдым. Інжу-маржан тілі мен жырына ғашық болдым... Айта берсем, көмейімнен ағыла береді, бұл қазақты солай ұнаттым... Айтыстың дүлдүлі — Жамбыл бабамыздың босағасына келін болып түстім. Сәмен батырдың ұрпағы — Тұрлыбек ағаларыңмен шаңырақ көтердім. Үш қызымыз — Құралай, Қарлығаш, Ләйлә, ұлымыз — Жәнібек дүниеге келді қазақ жерінде. Аллаға мың тәубе! Мен қазаққа қарыздармын... «Қазақтың бір қызымын» деген өлеңімнен бір шумақ оқиын: Қазақтың ауылының қызымын мен, Қырдағы бір құлпырып қызыл гүлмен, Ойнаймын самалымен кең даланың, Келемін кең далаға қызығумен! О, дала, сүйем сенің пейіліңді, Қашан да елің дарқан, жерің гүлді! ... Су себер қарлығаш боп қанатымен Ауылдан әже таптым мейірімді! — Бүгінгі айтыстың қоғам дағы мәселелерді шешуге қосар үлесі бар ма? — Айтыс — қазақ халқы үшін бөлінбес бір бөлшек. Әбден терең бойлап кеткен тамырдай. Айтыста үлкен мәселелерді көтереді. Қоғамның халыққа зиянды жақтарын ашық айтады. Нәтижесінде талқыға салып, дұрыс шешім қабылданады. Міне, айтыстың рөлі! — Алладан тілеген тілектеріңіз қабыл болсын! Схбаттасан — Тмар Алмалы «Жебе» газеті. 2014 жылды 6 наурызы МӘТІНМЕН ЖҰМЫС ОҚЫЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 4 -тапсырма. Мәтінді оқып, Н.Лушникованы өзіне жақын еткен қазақтың жеті қасиетін ата. 1. ... 4. ... 7. ... 2. .... 5. ... 3. ... 6. ... Кө кж ие к- Го ри зо нт 12-тақырып 122 ЕСТЕ СА ТА! Қазақтың дарқан даладай кең жүрегін, кең пейілін ұнаттым. Туыстығын, бауырмалдығын жақын тарттым. Аңқылдаған көңілі мен кір шалдырмас ар- ұятына тәнті болдым. Інжу-маржан тілі мен жырына ғашық болдым. ОҚЫЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 6 -тапсырма. Мәтіннен Н. Лушникованың өз отбасы туралы айтқан бөлікті тауып, сұрақ дайындаңдар. Диалог ұйымдастырыңдар. АЙТЫЛЫМ 7 -тапсырма. Сұрақтарға жауап бер. 1. Қалай ойлайсың, ақын неге: «Мен қазаққа қарыздармын», — дей- ді? 2. Ақын неге өзін «қазақтың бір қызы» ретінде атайды. Айтып бер. АЙТЫЛЫМ 8 -тапсырма. Айтыс қоғамдағы мәселелерді қалай шешетінін анықта. 1. Мақала жазып шешеді. 2. Халықтың талқысына салып шешеді. 3. Басшыларға айтып шешеді. ЖАЗЫЛЫМ 9 -тапсырма. Қоғамдағы мәселелерді шешуде айтыс тарапынан жасалатын үш әрекетті анықтап жаз. Айтыста қоғамның халыққа зи- янды жақтары ашық айтылады. Талқыға салып, нәтижесінде дұрыс шешім қабылданады. ОҚЫЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 10 -тапсырма. Айтыскер ақынға тән талаптардың қайсысы Н.Лушникованың бойында бар? Ойыңды дәлелдеп айт. Нағыз айтыскер ақын домбырасыз айтыспайды. Нағыз айтыскер ақын бірнеше өнерді меңгерген. Біріншіден, ол — сөз өнерін жақсы меңгерген шешен, екіншіден, әнші, үшіншіден, домбырада шебер ойнайтын әртіс. Кез келген ақын айтыскер ақын болмайды. Өлең жазатын ақын көп. Бірақ бәрі суырып салып өлең шығара бермейді. ОҚЫЛЫМ. ЖАЗЫЛЫМ 5 -тапсырма. Мәтінді пайдаланып, «Қандай?» деген сұраққа жауап бе- ретін сөздерді қойып, жазыңдар. 1. Қазақтың (қандай?) кең жүрегін, (қандай?) пейілін ұнаттым. 2. Туыстығын, бауырмалдығын жақын тарттым. 3. (Қандай?) көңілі мен (қандай?) ар-ұятына тәнті болдым. 4. (Қандай?) тілі мен жырына ғашық болдым. МӘТІНСОҢЫ ЖҰМЫС Кө кж ие к- Го ри зо нт 123 Х—ХІ САБА 11-12- cабатар АЙТЫЛЫМ 1 -тапсырма. Айтыстың түрлері мен мақсатын айт. ЖАЗЫЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 2 -тапсырма. Нағыз айтыскер ақын болудың төрт түрлі талабын жазып, түсіндір. Нағыз айтыскер ақын домбырасыз айтыспайды. Нағыз айтыскер ақын бірнеше өнерді меңгерген. Ол — сөз өнерін жақсы меңгерген шешен, сонымен қатар әнші әрі домбырада шебер ойнайтын әртіс болуы тиіс. 1.______________, 2.______________, 3.______________, 4.______________. АЙТЫЛЫМ 3 -тапсырма. Айтыскер ақын болу талаптарының қайсысына басымды беріліп тұрғанын анықта. Дәйектеп айт. Кез келген ақын айтыскер ақын болмайды. Өлең жазатын ақын көп. Бірақ бәрі суырып салып өлең шығара алмайды. Айтыскер ақын өлеңді ойдан тез шығаратын дарынды, терең ойлы, ұтқыр жауап беретін, логикалық ойлауы күшті жан болуы керек. ЖАЗЫЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 4 -тапсырма. Айтыскер ақын болу үшін керек қасиеттер мен талаптарды жаз. лгі: Айтыскер аын болу шін ажет асиеттер: 1. қазақ тілін өте жақсы меңгеруі керек; 2. ... Нәтиже саба. Мен не йрендім? Кө кж ие к- Го ри зо нт 12-тақырып 124 ЖАЗЫЛЫМ 5 -тапсырма. Тақырып бойынша қажет материалдарды жинап, «Мен ақын болсам...» деген тақырыпта эссе жаз. Эссені жазуға бағыт: І. Кіріспе бөлім Бір абзац: «Ақын» деген — кім? Ақын қоғамға қажет пе? Мені не толғандырады? ІІ. Негізгі бөлім Екі абзац: Мен ақын болсам, ең алдымен қандай мәселеге назар аударар едім? Неліктен ол мәселені көтеремін? Дәйектеп жазу. Одан кейін қандай мәселені айтар едім? Неліктен ол мәселені көтеремін? Дәйектеп жазу. ІІІ. Қорытынды бөлім Бір абзац: Мәселені шешудің жолын көрсетемін. Одан қоғамға қандай пайда ке- летінін айтып, ойымды тұжырымдаймын. Кө кж ие к- Го ри зо нт 125 Байо ыр — арыш айла ы 1-2- cабатар 13 Қазақстан-Байқоңыр-Ғарыш Нұртөре Жүсіп «Қыран қазақ» (деректі әңгіме) О УШЫ, ОСЫ ТА ЫРЫПТЫ О У БАРЫСЫНДА: • мәтін тақырыбы, иллюстрациялар арқылы көтерілетін мәселені болжауды; • пікірталаста өз пікіріңді сенімді дәлелдей алуға және қойылған сұрақтарға еркін жауап беруді; • мәтіндердің түріне, оның стильдік ерекшеліктерін сақтай отырып, шағын мақала, әңгіме жазуды; • мәтін мазмұны бойынша диаграммалар құрастыруды; • сөйлем ішіндегі тыныс белгілерін дұрыс қоюды; • жалғаулық шылауларды дұрыс қоя білуді, оларды дұрыс қолдану арқылы құрмалас сөйлемдер құрастыруды үйренесің. МӘТІНАЛДЫ ЖҰМЫС ЖАА СЗДЕР ба ындыр, заым, аума, иелік, елді мекен, шыр, шаршы АЙТЫЛЫМ 1 -тапсырма. Сұрақтарға жауап бер. • Байқоңыр туралы не білесің? • Байқоңырда ракеталар қай жылдан бастап ұшырылды? • Қандай атақты ғарышкерлерді білесің? • Сен Байқоңырда болдың ба? ЖАЗЫЛЫМ 2 -тапсырма. Сурет бойынша сөйлем құра. Мәтіннің жанрлық, стильдік ерек- шелігін сақтап, шағын әңгіме жаз. Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 126 ТЫҢДАЛЫМ. ОҚЫЛЫМ 3 -тапсырма. Мәтінді оқы. Мәтінге тақырып қой. Байқоңыр — ғарыш айлағы. Қызыл орда облысы Қармақшы ауданының аумағында орналасқан. Іргесі 1955 жы лы қаланған. 1957 жылы 4 қазанда Байқоңыр ға рыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырылды. Байқоңыр әлемдегі ең ірі жербе ті ғылыми ғарыш полигоны саналады. 1961 жылы 12 сәуірде адам зат тарихында тұңғыш рет Юрий Гагарин Юрий Алексеевич Байқоңырдан «Восток» ке ме сімен ғарышқа аттанып, ғарышты бағындырды. Байқоңырдан Ай, Марспен Шолпанды зертте- уге арнал ған ғарыш аппараттары бар РТ да ұшырылады. 1991 жылы 2 қазанда қазақтың тұңғыш ғарышкері — Тоқтар Әубәкіров «Союз Т-13» ғарыш кеме сімен Байқоңырдан ғарышқа көтерілді. Қазақ ғарышкері — Талғат Мұсабаев ға рышта 2 рет (1994, 1998 жылдары) болды. «Байқоңыр» ғарыш алаңы 1991 жылы Қа зақстан Республикасының иелігіне өтіп, 1993 жылы Ресей Федерациясына 20 жылға жалға берілді. «Байқоңыр» кешенінен Қа зақстан Республикасының аумағына жылы на 30-35 мың тонна улы зат та ралады. Ракеталардан түскен қал дықтар Қарағанды, Павлодар және Шы ғыс Қазақстан облыстарының табиғатына көп зақым келтірді. МӘТІНМЕН ЖҰМЫС ЖАЗЫЛЫМ 5 -тапсырма. Мәтіннен күрделі сөздерді тап. Ол сөздерді пайдаланып, сөйлем құра. лгі: Арал теізі. Мені досым Арал теізі туралы к п мәлімет жина- ды. АЙТЫЛЫМ 4 -тапсырма. Сұрақтарға толық әрі қысқа жауап беріңдер. Жауаптарыңда қазақ тіліндегі төл дыбыстардың айтылуын, үндестік заңын сақтаңдар. лгі: Сра: Байоыр туралы не білесі? Толы жауап: Байоыр — арыш айлаы. ызыл орда облысы армашы ауданыны аумаында орналасан. Іргесі 1955 жы лы аланан. ыса жауап: Байоыр — арыш айлаы. Кө кж ие к- Го ри зо нт 127 1. Неліктен Байқоңырды ғарыш айлағы ретінде таңдап алды? 2. «Байқоңырдың» ұшу трассасы қай жерге дейін созылып жатыр? 3. «Байқоңыр» ға рыш айлағынан тұңғыш ғарыш кемесі қашан ұшырылды? 4. «Байқоңыр» қандай ғарыш полигоны саналады? 5. Адамзат тарихында тұңғыш рет «Байқоңырдан» ғарыштықа кім аттанған еді? 6.«Байқоңыр» ғарыш айлағы орналасқан аймақта қандай экологиялық мәселе бар? 7. «Зақым» сөзін қандай сөзбен ауыстыруға болады? ЖАЗЫЛЫМ 6 -тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті қосымшаларды қойып, сөйлемді көшіріп жаз. Байқоңыр Қызыл орда облысы Қармақшы ауданы... аумағын... орна- ласқан. Іргесі 1955 жы лы қаланған. Ғарыш ала ңын салу үшін Байқоңыр... таң дап алу кезін... бұл жер... елді ме кендерден қашық болуы, экватор жа зықтығына жақындығы, ра кета ұшы ру... қауіпсіздігі, қайтып ора латын ғарыштық объектілер үшін қо лайлы қону аймақтары... болуы, ескерілді. «Байқоңыр...» ұшу аумағы Арал те ңізі... Камчатка түбегіне дейін со- зылып жатыр. 1957 жылы 4 қазан... «Байқоңыр» ға рыш алаңы... тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырылды. «Байқоңыр» әлемдегі ең ірі жербе ті ғылыми ғарыш полигоны сана- лады, оның басты, көмекші ны сан дары... жалпы ауданы — 6717 шаршы шақырым. ОҚЫЛЫМ. ЖАЗЫЛЫМ 7 -тапсырма. «Желаяқ» ойыны. Топқа бөлініңдер. Топ санына қарай Байқоңыр туралы мәтін ілінеді. Топ мүшелері кезекпен тақтадағы мәтіннің бір сөйлемін ішінен оқиды. Оқыған сөйлемін тобына келіп жаздырады. Ойын осы ретпен мәтін аяқталғанша жалғасады. Ойын соңында желаяқтар баяндаған мәтін мен тақтадағы түпнұсқа мәтін салыстырылады. Жылдам әрі мәтінді дұрыс құраған топ «жеңімпаз» атанады. Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 128 Байқоңыр ғарыш айлағы ЖАЗЫЛЫМ 8 -тапсырма. «Байқоңыр» тура- лы диаграмманы толықтыр. АЙТЫЛЫМ 9 -тапсырма. Байқоңыр туралы 6 сұрақ дайындап, көршіңе қой. Екеуің 10-12 үнқатымнан тұратын сұхбат құрыңдар. ЖАЗЫЛЫМ 10 -тапсырма. Мәтіннің жанрлық және стильдік ерекшелігін сақтай оты- рып, «Байқоңыр − мақтанышым» деген тақырыпта эссе жаз. Талаптар: 1. нақты айқындалған кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды бөлімнен құралуы шарт; 2. тақырыптан ауытқымаған дұрыс; 3. тезистерді ұтымды дәлелдермен растау қажет; 4. өмірмен байланыс болуы тиіс; 5. өзіндік тың пікірлер келтіру керек; 6. баяндау стилі нақты болуы шарт; 7. көріктеуіш тілдік құралдарды ұтымды қолдану қажет; 8. көлемі — 90-100 сөз. ЕСТЕ СА ТА! «Байқоңыр» ғарыш алаңы Қызыл- ор да облысы Қармақшы ауданының аумағында орналасқан. Іргесі 1955 жы- лы қаланған. Ғарыш ала ңын салу үшін Байқоңырды таң дап алу кезінде бұл жердің елді ме кендерден қашық болуы, экватор жа зықтығына жақындығы, ра кета ұшы рудың қауіпсіздігі, қайтып ора латын ғарыштық объектілер үшін қо лайлы қону аймақтарының болуы ескерілді. Кө кж ие к- Го ри зо нт 129 Х—ХІ САБА 3-4- cабатар МӘТІНАЛДЫ ЖҰМЫС ЖАА СЗДЕР тетік, тәмамда, тйіс, дабыл, ылыми-зерттеу АЙТЫЛЫМ 1 -тапсырма. Сұрақтарға жауап бер. 1. «Ғарышкер» деп кімді атайды? 2. Қандай ғарышкерлерді білесің? 3. Тоқтар Әубәкіров туралы не білесің? 4. Т. Әубәкіров қандай ғарыш кемесімен ғарышқа ұшты? 5. Тағы қандай қазақ ғарышкерлерін білесің? ЖАЗЫЛЫМ 2 -тапсырма. Аспан денелері туралы мақал-мәтелдерге қажетті сөздерді қой, оларды жаз. • Жұлдыз жиі болса, ___________ болады. • Айдың жарығы төңірегіне ____________, өзіне ____________. • Үркер жерге түспей ____________________. • Дүниенің ____________ — адам. • Айдың шалқалап туғаны — ________________ болғаны. ажетті етістіктер: кн ашы, тседі, тспейді, жер ызбайды, сорпа бркер, алтауы ркер, боран-шашынны, тетігі. ТЫҢДАЛЫМ. ОҚЫЛЫМ 3 -тапсырма. Мәтінді тыңда. Түсініп оқы. Тақырып қой. Тоқтар Әубәкіров — қазақтың тұңғыш ғарышкері, Кеңес Одағының Батыры, Қазақстан Республикасының Халық қаһарманы. Ол 1946 жылы Қарағанды облысының Қарқаралы ауданында өмірге келген. Ресей Федерациясындағы Армавир жоғары әскери ұшқыштар училищесін, авиация институтын тамамдаған. Ол реактивті ұшақтың елуден аса жаңа түрін сынақтан өткізді. 1990 жылы ғарышкерлер құрамына алынды. 1991 жылы 2 сәуірде Кеңес Одағы Ғарышкерлер даярлау орталығында ғарышқа ұшу дайындығына кірісті. Осы жылы 2 қазанда Байқоңырдан «Союз ТМ-13» кемесімен ғарышқа ұшты. Ғарыш кемесі жер төңірегіндегі «Мир» орбиталық кешенімен түйісті. аза арышкері Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 130 Кіріспе бөлім Негізгі бөлім Қорытынды бөлім ЖАЗЫЛЫМ 4 -тапсырма. Мәтінді мағыналық бөлікке бөліп, әр бөлігіне ат қой. Әр бөліктегі тірек сөздерді анықта. АЙТЫЛЫМ 5 -тапсырма. Берілген сөздерді жақшадағы сөздермен тіркестіріп жазып, мағынасын түсіндір. Сөздің тура және ауыспалы мағынасын ажырат. лгі: А бата — ауыспалы маына, «ізгі ниет, жасы тілек» деген маынада. А орамал — тура маына, орамалды тсін білдіріп тр. • Тұңғыш (ғарышкер, ұстаз, бала, тәжірибе) • Әскери ( жұмыс, міндет, адам, жауапкершілік) • Құрметті (адам, қария, мұғалім, дәрігер) • Бас (маман, редактор, инженер, жетекші) • Халық (ойы, даналығы, қаһарманы, мәртебесі) ЖАЗЫЛЫМ 6 -тапсырма. Мәтіндегі қате жазылған сөздерді тап. Себебін түсіндір. Ол реактивті ұшақтың елуден аса жаңа турін сынақтан өткізді. 1990 жылы ғарышкерлер құрамына алынды. 1991 жылы 2 қазанда Байқоңырдан «Союз ТМ-13» кемесімен ғарышқа ұшты. Онда ол өзге ғарышкерлермен бірге биотехнология, медицина салалары және Арал аймағы бойынша ғылыми-зерттеу жұ мыстарын жүргізді. Зерттеу нә - ти жесінде Арал үстіндегі тұз ды шаң борамасының пайда болу процесінің ғарыштық фо тосу реттері алынды. Осы зерттеулер нәтижесінде ғалымдар экологиялық аймақтың жағдайы туралы дабыл қағуда. ЖАЗЫЛЫМ 7 -тапсырма. Жалғаулық шылауларды пайдаланып, жай сөйлемдерді құрмалас сөйлемге айналдырып жаз. 1. Тоқтар Әубәкіров — қазақтың тұңғыш ғарышкері, Кеңес Одағының Батыры (1988). 2. Ол 1946 жылы Қарағанды облысының Қарқаралы ау- Кө кж ие к- Го ри зо нт 131 АЙТЫЛЫМ 8 -тапсырма. Сөздерді сәйкестендіріп, сөйлем құрап айт. 1 реактивті а ғарышкер 1 звено а фотосуреттері 2 авиация ә ұшақ 2 ғарыштық ә командирі 3 тұңғыш б институты 3 Әскери-әуе б келген 4 техника в атындағы 4 Кеңес в жұмыстары 5 Қорқыт ата г қаһарманы 5 тәрбие г Одағы 6 Халық ғ ауданы 6 ұшқыштар ғ Республикасы 7 Қарқаралы д университеті 7 Қазақстан д училищесі 8 мемлекеттік ж ғылымы 8 өмірге ж күштерінде ЖАЗЫЛЫМ 9 -тапсырма. «Замандас» бағдарламасының «Қазақтың тұңғыш ғарыш- кері — Тоқтар» фильмін көр. Осы фильм туралы өз пікіріңді білдір. Алған мәліметтер бойынша мәтін құра. МӘТІНАЛДЫ ЖҰМЫС АЙТЫЛЫМ 10 -тапсырма. «Қазақтың тұңғыш ғарышкері» тақырыбы бойынша диаграмманы толтыр. Тұңғыш қазақ ғарышкері данында өмірге келген. 3. Ол реактивті ұшақтың елуден астам жаңа түрін сынақтан өткізді. 4. 1990 жылы ғарышкерлер құрамына алынды. 5. 1991 жылы 2 қазанда «Байқоңырдан» «Союз ТМ-13» кемесімен ғарышқа ұшты. 6. Ол өзге ғарышкерлермен бірге биотехнология, металлургия, медицина салалары бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. 7. Арал аймағы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ғалымдар аймақтың экологиялық жағдайы жайлы дабыл қағуда. ЕСТЕ СА ТА! Тоқтар Әубәкіров ғарыштан оралған соң Қазақстандағы ғарыштық зерттеулердің негізін қалауға, отандық Қарулы күштердің әскери даярлығын жетілдіруге, әскери-патриоттық тәрбие жұмыстарын жолға қоюға белсене араласып, айтулы үлес қосты. Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 132 арышты игерген ел 5-6- cабатар ЖАА СЗДЕР жаттытыру, ршіл, за МӘТІНАЛДЫ ЖҰМЫС АЙТЫЛЫМ 1 -тапсырма. Сұрақтарға жауап бер. 1. Ғарыш туралы не білесің? 2. «Байқоңыр» ғарыш айлағы туралы не білесің? 3. Қандай ғарышкерлерді білесің? 4. Айдын Айымбетов туралы не білесің? Айтып бер. 2 -тапсырма. Суреттегі ғарышкерлерді білесің бе? Олар — кімдер? Білетін мәліметіңді айтып бер. Кө кж ие к- Го ри зо нт 133 3 -тапсырма. Қажетті сөздерді пайдаланып, төмендегі сурет бойынша шағын әңгіме құра. ажетті сздер: аарман, Елбасы, тыш, сапар, ебек, орталы, жлдызды алашы, сәтсіздік, игілікті, к пшіл, ршіл. МӘТІНМЕН ЖҰМЫС ТЫҢДАЛЫМ. ОҚЫЛЫМ 4 -тапсырма. Тыңда. Мәтінді оқы. Тақырыбын анықта. Күні кеше ғана ғарышта болып қайтқан тағы бір қаһарманымыз — Айдын Айымбетов. Ол қазір Ұлттық ғарыш агенттігінде кәсібіне сай лайық қызметін абыроймен атқаруда. Айдын Айымбетов — Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен дүниеге келген 1991 жылғы «Қазақстан-Ғарыш» жобасының бүгінгі заңды жалғастырушысы. Айдын Айымбетовтің ғарышқа сапары он күнге созылды. Қыргүйектің 2-12 дейінгі сапары барысында ол бірқатар фи зи ка лық-ғарыштық экс- перименттер жасады, Арал, Каспий теңіздері нің эко ло гия сына мони- торинг жүргізіп, шаң ды дауылды зерттеді. Сонымен қатар қазақтың ұлттық тағамда рын салмақсыздықта дегустациялады. Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 134 ОҚЫЛЫМ 5 -тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұны бойынша кластер құрастыр. ОҚЫЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 6 -тапсырма. Сөйлемнің жалғасын тап. Мағынасына қарай сәйкестендір. 1. «Қазақстан-Ғарыш» жобасының а. лайықты қызметін атқаруда. 2. Ұлттық ғарыш агенттігінде ә. бүгінгі заңды жалғастырушысы. 3. Қазақтың ұлттық тағамдарын б. эксперименттер жүргізді. 4. Ол бірқатар физикалық- ғарыштық в. салмақсыздықта дегустациялады. 5. Арал және Каспий теңіздерінің г. экологиясына мониторинг жүргізді. ОҚЫЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 7 -тапсырма. Парталас досыңмен төмендегі суреттерді пайдаланып, сұхбат құрастыр. 1991 ж. 1994 ж. 2015 ж. Қазақтың тұңғыш ғарышкерлері Айдын Айымбетов қаһарман Кө кж ие к- Го ри зо нт 135 МӘТІНСОҢЫ ЖҰМЫС ОҚЫЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 8 -тапсырма. Мәтінде жоқ, артық ақпараттарды анықта. № ақпарат артық 1 Күні кеше ғана ғарышта болып қайтқан тағы бір қаһар- манымыз — Айдын Айымбетов. 2 1991 жылғы Айдын Айымбетовтің ғарышқа сапары он күнге созылды. 3 Осындай мүмкіндікке ие елдердің қатарында бізде бармыз. 4 Адам баласы ылғи ғарышқа ұмтылады. 5 Ол — «Қазақстан-Ғарыш» жобасының бүгінгі заңды жалғас- тырушысы. 6 Айдын Айымбетов көптеген жаттықтыру жұмыстарын жүргізді. ЖАЗЫЛЫМ 9 -тапсырма. Үш нұсқаның ішінен қажетті сөзді таңдап жаз. Сөйлемдердің тыныс белгілерін дұрыс қой. Құрмалас сөйлемді ажырат. Күні кеше ғана ғарышта болып қайтқан тағы бір қаһарманымыз — (Тоқтар Әубәкіров, Талғат Мұсабаев, Айдын Айымбетов). Ол қазір Ұлттық ғарыш агенттігінде кәсібіне сай (лайықты, кәсіби, өршіл) қызметін абы- роймен атқаруда. Айдын Айымбетов — Президент Нұрсұлтан Назар- баевтың бастамасымен дүниеге келген 1991 жылғы «Қазақстан-Ғарыш» жобасының бүгінгі заңды (бастаушысы, жалғастырушысы, ұйым дас тыру- шысы). ОҚЫЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 10 -тапсырма. Мәтін бойынша «Қос жазба» күнделігін толтыр. Түсіндір. үзінді түсініктеме Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 136 АЙТЫЛЫМ 12 -тапсырма. Жұптық жұмыс. Берілген сұрақтарды бір-біріңе қойып, тақырып бойынша өз пікірлеріңді дәлелдеңдер. 1. Жұлдызды қалашық қайда орналасқан? 2. Ол жерде ғарышкерлер немен айналысады? 3. Мұхтар Аймаханов — кім? 4. Қазіргі кезде Мұхтар Аймаханов немен айналысады? 5. Ғарышқа ұшудың кезегінде тұрған ғарышкер үшін ең ауыр нәрсе — не? ЖАЗЫЛЫМ 11 -тапсырма. Мәтінді оқы. 4-тапсырмадағы мәтінмен салыстыр. Не байқа дың? Мәтіннің алғашқы бөлігінің тыныс белгілерін қойып, көшір. Мәскеуден 25 шақырым жер дегі «Жұлдызды қала шық- та» ғарыш керлер отбасы мен осы саладағы ең бек ете тін ға- лым дар мен ма ман дар тұра ды қаланың атына заты сай таза кәсіби бөлі гін де Юрий Гага- рин атындағы Ға рыш кер лер ді дайын дай тын орталық жай лас- қан онда ресейліктер ден бас қа ха лы қаралық ғарыш кер лер ді де дай ын дықтан, сы нақтан өт- кі зеді, жаттықтырады. Сол «Жұлдызды қалашықта» біздің қан да сы мыз, қа- зақтың 4 ғарышкері Мұхтар Аймахановтай аяу лы азаматымыз тұ рып жатыр ол ғарышкерімізді біз қалай ұмытайық?! Мұхтар — ғарыш сапарына аттанудың кезегінде тұрған ғарыш кер үшін ең ауыры — ұзақ күту! Мұхтар Аймаханов бүгінде сондай кәсіби сын сәтті басы нан өтке руде. Ресей азаматтығын алған. Ресей мемлеке ті нің атынан сәті келген күні ғарышқа аттанады… Тал ат Сйінбай ОҚЫЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 13 -тапсырма. Топтық жұмыс. «Ғарышты игерген ел» тақырыбы бойынша постер құра. Сыныпта баяндаңдар. Кө кж ие к- Го ри зо нт 137 Нртөре Жсіп 7-8- cабатар ЖАА СЗДЕР айтулы МӘТІНАЛДЫ ЖҰМЫС АЙТЫЛЫМ 1 -тапсырма. Сұрақтарға жауап бер. • Суретте кімді көріп тұрсың? • Нұртөре Жүсіп туралы не білесің? • Қандай еңбектері бар? ЖАЗЫЛЫМ 2 -тапсырма. Дерекөздерден «Нұртөре Жүсіп» туралы мәлімет тап. Ол туралы (шығармашылығы, еңбектері, қоғам қайраткері ретінде атқарған істері т.б. ) әңгімелеп бер. Қайнаркөздерден «Қазақстан» телеарнасының «Сыр-сұхбат» бағдарламасын пайдалан. ТЫҢДАЛЫМ. ОҚЫЛЫМ 3 -тапсырма. Мәтінді оқы. Тыңда. Мәтін бойынша бірнеше сұрақ дайында. Жүсіп Нұртөре 1961 жылы 29 сәуірде Қызылорда облысы Шиелі ау- данында туған. Қазақ. Әкесі — Жүсіпов Байтілес (1921-1985). Анасы — Байділдәқызы Рәбиға (1925 жылы туған), зейнеткер, батыр ана, күріш өсіруші болған. Нұртөре Жүсіп С.М. Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген. «Біз кімнен кембіз?» Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 138 (2001), «Қазақтың қызы» (2004), «Елес пен белес» (2006) атты публицистикалық жинақтардың; 500-ге жуық айтулы мақаланың авто- ры. Қазақ, орыс және араб (сөздікпен) тілдерін біледі. 2008 жылдан бері «Айқын» газетінің бас редакторы. «Құрмет» ор- денімен марапатталған. «Алтын адам» сыйлығының лауреаты. Әскери атағы — аға лейтенант. ЖАЗЫЛЫМ 6 -тапсырма. Мәтіндегі қате жазылған сөздерді тап. Себебін түсіндір. 1. Жүсіп Нұртөре 1961 жылы 29 сәуірде Қызылорда облысы Шиелы ауданы Керделі ауылдық кеңшарында туған. 2. Қазақ. Әкесі — Жүсіпов Байтілес. 3. Анасы — Байділдәқызы Рабиға, зейнеткер, батір ана, күріш өсіруші болған. 4. С.М. Киров атындағы Қазақ Мемлекеттык университеті- нің журналистика факультетын бітірген, журналист. 5. «Біз кымнен кембіз?», «Қазақтің қызы», «Елес пен белес» атты публицистикалық жинақтардың; 500-ге жуық мақаланың авторы. АЙТЫЛЫМ 5 -тапсырма. «Алматы» телеарнасының бейнеқорынан «Алматы» телеарна- сының «Бенефис — Нұртөре Жүсіп» атты бағдарламасымен таныс. Алған мәліметті пайдаланып, Н. Жүсіп туралы көршіңмен сұхбат құр. ЖАЗЫЛЫМ 4 -тапсырма. Мәтіндегі сөйлемдерге бірнеше нұсқада сұрақ қой. Осы сұрақ- тарды пайдаланып, көршіңмен сұхбат құр. АЙТЫЛЫМ 7 -тапсырма. Жағдаяттық тапсырма: Сен журналист ретінде «Нұртөре Жүсіп» туралы бағдарлама дайындап жатырсың. Кейіпкер туралы мәлімет жинап, сұрақтар дайында. Айтулы, автор, әскери, журналист, тілдер с здерін олдан. АЙТЫЛЫМ. ЖАЗЫЛЫМ 8 -тапсырма. Нұртөре Жүсіп және оның өмірі мен шығармашылығы тура лы фотокол- лаж дайында. ЕСТЕ СА ТА! Нұртөре Жүсіп «Құрмет» орденімен, «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл», «Қазақ- стан Конституциясына 10 жыл» медаль дарымен марапатталған. Қазақстан Журналистер Одағы Б. Бұлқышев атындағы сыйлығының, БАҚ саласындағы Президенттік сыйлықтың «Алтын адам» сыйлығының лауреаты. МӘТІНСОҢЫ ЖҰМЫС Кө кж ие к- Го ри зо нт 139 ыран аза (деректі ә гіме) 9-10- cабатар ЖАА СЗДЕР ондыры, пия, тәнті болу МӘТІНАЛДЫ ЖҰМЫС АЙТЫЛЫМ 1 -тапсырма. Сурет бойынша мәтін құра. ЖАЗЫЛЫМ 2 -тапсырма. Сөздерден сөйлем құра. Ерлік, ұшақ, сынақ шы- ұшқыш, ғарышкер, халық, мін- дет, құпия, сынақ, тәнті болу. ТЫҢДАЛЫМ. ОҚЫЛЫМ 3 -тапсырма. Мәтінді тыңда. Оқы. Түсінгеніңді баянда. ... Үшінші перне немесе «Гиннесс кітабына» кірген қазақ. Талғат Бигелдинов ағамыздың Тоқтар Әубәкіровтің ерлігіне тәнті болғанда айтқан сөзіне қосыла бас иземеске амал қайсы? «Мы- нау деген кез келген ғарышкер- ұшқышыңыз сынақшы-ұшқыш бо - ла алмайды. Былай қарасаң, олар- дың дәрежелерінің бір-бірінен еш кемістігі не артықшылығы жоқ. Тек ғарышкерлер — елдің алдында, халықтың алдында жүретін топ, ал сынақшылар құпия өмір сүреді. Сынақшы мен ұшқыштың ара-жігін ажыратып алу керек. Мәселе — олардың қызметінің сынақшылық құпиялылығында да емес, бар мәселе — олардың жүрегінде. Ең алдымен жүрек керек, жүрек!» Жүрекжұтқан батыр ағасының жүрекжұтқан батыр інісі туралы айтқан сөзі — бұл. Қазақ: «жүрегінің түгі бар», — деп осы Талғат пен Тоқтар сынд кісілерді айтса керек. Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 140 ЖАЗЫЛЫМ 4 -тапсырма. Мәтіннен күрделі сөздер мен тұрақты сөз тіркес- терін теріп жаз. АЙТЫЛЫМ 5 -тапсырма. Мәтін бойынша бір- неше нұсқада сұрақ қой. Мағынасын түсіндір. ОҚЫЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 6 -тапсырма. Төмендегі сөздер мәтіндегі қай сөздермен тір- кеседі? Мәтіннен тауып, оның қандай сөйлем мүшесінің қызметін атқарып тұрғанын айтыңдар. Тбилиси, трамплиннен, жүрек, батыр, ұшақтың, ұшқыр, сынақшы, халықтың, судың, рекордтар, өмір, інісі, тәнті. ТЫҢДАЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 7 -тапсырма. «Хабар» агенттігінің сайтынан «Орталық хабар» бағдарламасының «Тоқтар Әубәкіров» атты бағдарламасын көр. Бағдар лама бойынша Тоқтар Әубәкіров туралы бірнеше сұрақтар дайында. Сұрақтарға көрген бағдарламаны мысалға алып жауап бер. ЖАЗЫЛЫМ 8 -тапсырма. Мен «Қыран қазақ» деген тақырыпта шығарма жаздым. Шығармамда Тоқтар Әубәкіров туралы, оның ерен ерлігі туралы жаздым. Шығармамда 20 сөйлем жаздым. • Ол қандай сөйлемдер жазуы мүмкін? Жазып көр. АЙТЫЛЫМ 9 -тапсырма. 4-тапсырмадағы тұрақты сөз тіркестерінің бірін тақырып ретінде алып, ой бөлісіңдер. ЕСТЕ СА ТА! Сынақшы-ұшқыштар құпия өмір сүреді. Талғат Бигелдинов Тоқтар Әубәкіровтің ерлігіне тәнті болды. МӘТІНСОҢЫ ЖҰМЫС Кө кж ие к- Го ри зо нт 141 ЖАА СЗДЕР беймәлім, алдымен, алы, ааусыз, тнжыра МӘТІНАЛДЫ ЖҰМЫС АЙТЫЛЫМ 1 -тапсырма. Сурет бойынша «Ғарышта» тақырыбында диалог құрыңдар. ЖАЗЫЛЫМ 2 -тапсырма. Мәтіннен күрделі сөздерді тап. Оларды қатыстырып сөйлем құрастыр. Мәтіннің мазмұнын өз сөзіңмен айт. … Адамсүйгіштік қасиет ана сүтімен бойға даритын болса керек. Тоқтар Оңғарбайұлы анасын әрдайым ыстық ықыласпен еске алады. «Мақсатқа жетуді алдымен анам үйретті. Жоғары білімі болмаса да, ішкі мәдениеті мен жан-дүниесі келіскен сондай асыл адамның маған қаншама ізгі қасиетті қалай дарытып үлгергеніне қайран қаламын. Айналаңдағы адамдарға жақсылық жаса, жасағаның өзіңе жақсылық боп қайтады. Саған қайтпаса, балаңа қайтады. Әйтеуір, жақсылық ізсіз кетпейді дейтін еді анашым!» — деп толғанады Тоқтар батыр. Бала демекші, Тоқтар ағамыздың үлкен ұлы — Тимур да әкесінің жо- лын қуып, ұшқыш болуды қалаған екен. Оған Америкадан «Боинг» фир- масында жұмыс істеуге ұсыныс түскен көрінеді. Сонда Тимур Тоқтарұлы: Бәріміз жан-жаққа жамырап кете берсек, Қазақстанды кім көтереді? Елге тимеген жақсылықтан не пайда?! — деп Қазақстанда қалыпты. Азаматтықтың жарқын үлгісі осындай-ақ болар. 11-12- cабатар ыран аза (деректі ә гіме) Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 142 ТЫҢДАЛЫМ. ОҚЫЛЫМ 3 -тапсырма. Мәтінді оқы. Мазмұны бойынша жоспар құр. Төртінші перне немесе Назарбаевтың қолқасы … Ертесіне Президентпен кез- де суге барады. Барған бетте ға- рыш қа ұшудан бас тартатынын мә лім дейді. Сонда Нұрсұл тан Әбіш ұлы: — Тоқтар, бауырым! — деп сөз бастайды. — Мені дұрыс тү- сін: бұл ұшу сен үшін я болмаса мен үшін қажет емес, біздің қа- зақ халқы үшін керек. Білесің бе: «Байқоңырдан» осынау отыз жыл дың ішінде ғарышқа кімдер ұшпады? Ал сол жердің иесі — қа- зақ тар «Біздің жерден біздің ға- рыш кер қашан шығады?» деп ар- мандаумен келеді. Оның үстіне сен барлық жағынан дайын тұр сың... Керек десе, Кеңес Ода ғы ның Ба- ты рысың! — дейді. Аталы сөз ге тоқтаған қазақ емес- піз бе: Тоқтар осы сөзге тоқтай ды. Бірақ батырдың аты — батыр ғой, Ел- басына өзінің келісімін бере отырып, бірнеше шартын да қойып үл гере ді. Онысы — «Қазақстан ның ға рыш тық ғылыми бағдарламасы болсын» де- ген тілек еді. Елбасымыздың күш салуымен 1991 жылғы 21 қаңтарда Тоқтар Әу бәкіровтің кандидатурасы же- дел түрде бекітіліп, бас-аяғы төрт айдың ішінде бүткіл дайындықтан сүрінбей өтті, 1991 жылдың 2-10 қазаны аралығында қазақстан- дық бағдарлама бойынша ғарыш- қа жол тартты. 7 тәулік 22 сағат 12 минут 40 секунд ғарыш кеңісті- гін де қалқыған Тоқтар Әубәкіров «қа зақ тың тұңғыш ғарышкері» атанды. Нрт ре Жсіп АЙТЫЛЫМ 4 -тапсырма. Мәтін бойын- ша сұрақтарға жауап бер. • Тоқтарға ғарышқа ұшу туралы неше мәрте ұсыныс жасалған? • Президент Н. Назар- баев Т.Әубәкіровке қандай ақыл-кеңес берді? • Тоқтар Әубәкіров ғарыш кеңістігінде неше уақыт болды? ЖАЗЫЛЫМ 5 -тапсырма. Сөздерді сәйкестендіріп, сөйлем құрап жаз. 1 аталы а жол тарту 1 бас а Одағы 2 ғарышқа ә сөзге 2 хабар ә тарту 3 кесімді б бетінше 3 халықтың б алу 4 қазақ- стан дық в сөз 4 Кеңес в бағдарла- масы 5 ғарышқа г бағдарлама 5 ғылыми г жігіт 6 қазақ ғ ұшу 6 батыр ғ иесі 7 өз д кеңістігінде 7 жердің д ғарышкер 8 ғарыш ж ғарышкері 8 біздің ж арманы Кө кж ие к- Го ри зо нт 143 АЙТЫЛЫМ 6 -тапсырма. Мәтіндегі ақпаратты «Төрт сөйлем» тәсілін пайда- ланып айтыңдар. Пікір. Оқыған мәтін бойынша өз пікіріңді бір сөйлеммен жаз. Дәлел. Өз пікіріңді бір сөйлеммен дәлелде. Мысал. Пікіріңді өмірмен бай- ланыстырып, мысал келтір. Қорытынды. Тақырып бойын- ша қорытынды жаз. ЖАЗЫЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 7 -тапсырма. Мәтіннен күрделі сөздерді тап. Оларды түрлеріне қарай ажырат. ЖАЗЫЛЫМ 8 -тапсырма. Кесімді, мір баи, мәлімдеу, ылыми, кеістік сөздерінің мағынасын түсіндірме сөздікті пайдала- нып түсіндір. ЖАЗЫЛЫМ. АЙТЫЛЫМ 9 -тапсырма. Қосымша дерек- көздерден ондыр ы, тетік, дабыл сөздерін пайдаланып, әлемдегі ғарыш керлер мен ғарыш орталықтары туралы ақпарат жина. ЖАЗЫЛЫМ 10 -тапсырма. Үш топқа бөлініңдер. Тақырып бойын- ша постер құрастырып, қорғаңдар. 1. Тұңғыш ғарышкер 2. Қазақстандық ғарышкерлер ЕСТЕ СА ТА! ҰБО (Ұлттық биотехнология орталығы) мәліметтерінше, кеме бөлініп шығып, бірнеше сағат автономдық жүйеде ұшады. Астана уақытымен 05:59-да орбитаға ену үшін «Союздың» қозғалтқыш қондырғысы бес минуттық тежегіштік импульс береді, 06:26-да аппараттан тұрмыстық және құрал-агрегаттық бөлігі бөлінеді. Одан үш минут өткен соң ғарышкерлер отырған капсула Жер атмосферасының тығыз қабатына енеді. Осы кезде уақытша экипажбен байланыс үзіледі. МӘТІНСОҢЫ ЖҰМЫС Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 144 Нәтиже саба. Мен не йрендім? 13-14- cабатар ЖАЗЫЛЫМ 1 -тапсырма. Мәтіндегі қою қаріппен берілген сөздер мен сөз тіркестеріне сұрақ қой. Күрделі сөздерді тап. Оларды қатыстырып, сөйлем құра. 1961 жылы 12 сәуірде адам зат тарихында тұңғыш рет Юрий Гага- рин «Восток» ғарыш ке ме сімен «Байқоңырдан» ғарышқа аттанды. 1991 жылы 2 қазанда қазақтың тұңғыш ғарышкері — Т.Әубәкіров «Союз Т-13» ғарыш кеме сімен «Байқоңырдан» ғарышқа көтерілді. Ресеймен бір лескен бағдарлама бо йынша қазақ ғарышкері — Т.Мұсабаев ғарышта 2 рет (1994, 1998 жылдары) болды. «Байқоңыр» кешенінен Қа зақстан Рес публикасының аумағына жылы- на 30-35 мың тонна улы зат та ралады. Ракеталардан түскен қал дықтар Қарағанды, Павлодар және Шы ғыс Қазақстан облыстарына зиян кел тірді. АЙТЫЛЫМ 2 -тапсырма. Көп нүктенің орнына қажетті қосымшаларды қойып, сөйлемді жаз. Не себепті ол қосымшаларды қойғаныңды түсіндір. Ол реактивті ұшақ... елуден аса жаңа түрін ешбір ақаусыз сынақ... өткізді. 1990 жылы ғарышкер... құрамына алынды. 1991 жылы 2 қазан.. «Байқоңыр...» «Союз ТМ-13» кемесімен ғарышқа ұшты. Онда ол өзге ғарышкерлер... бірге биотехнология, металлургия, медицина салала- ры және Арал аймағы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргіз... Зерттеу нәтижесінде зиянды аэрозольдар... Қазақстан мен Ресей аймақтарына таралуы... ғарыштық фотосуреттері алынды. ТЫҢДАЛЫМ. ОҚЫЛЫМ 3 -тапсырма. Мәтінді тыңда, оқы. Мәтін бойынша жоспар құр. Талғат Сүйінбайдың Тоқтар туралы жазған «Қазақтың тұңғыш ғарышкері» деп аталатын кітабында батырдың әпкесі — Гүлсімнің сыр шертетін тұсы бар. Тоқтар Армавирдегі әскери-ұшқыштың оқуын бітіріп, Қиыр Шығыстағы бөлімдердің біріне ұшқыш болып кетерде үйленбек болған. Бірақ қыздың әке-шешесі: «Ойбай-ай, жердің түбінде не бар, Кө кж ие к- Го ри зо нт 145 қайдағы бір ұшқышпен?!» — деп, келісімін бермей қояды. Қысқасы, не керек, қыз да қанша жерден жылап-сықтағанмен, әке-шешесінің айтқанынан шыға алмайды. Әлі есімде, Тоқтар қатты булығып, екі-үш күн тұнжырап жүрді, еш- кіммен сөйлеспеді. Үн демеген күйі өзі қызмет ететін Амур өзенінің жағалауындағы гарнизонға қайтып кетті. Бәріміз де қатты қапа болдық, бірақ қолдан келер шара бар ма? Сүйген қыз, сүйікті ел алыста. Бойды сағыныштан гөрі беймәлім бір сезім көбірек билеген шақ. Тоқтар әлгінде өзімен ала шыққан транзистордың құлағын бұрайды. Кенет… әдемі бір сыбызғы әуен естіледі. Ажарың ашық екен атқан таңдай, Нұрлы екен екі-ай көзің жаққан шамдай. Анаңнан сені тапқан айналайын, Күлім көз, оймақ ауыз, жазық маңдай... – деп, қазақтың бұлбұл үнді әншісі — Бибігүл Төлегенованың орындауындағы ән естіледі. «Гауһартас» әні өршіл жастың жүрегінде жатталып қалады. АЙТЫЛЫМ 4 -тапсырма. «Халқым үшін, қазағым үшін өліп кетуге дайынмын!..» деген Тоқтар Әубәкіровтің қанатты сөзін тақырып ретінде алып, пікірталас ұйымдастырыңдар. ЖАЗЫЛЫМ 5 -тапсырма. «Үшбу хат». Н. Назарбаевқа өзіңді толғандырып жүрген ғарыш мәселелері туралы хат жаз. Т. Әубәкіровтің Д. Қонаевқа жазған хатындағы ойын осы тақырып аясында өткен материалдар- мен сабақтастыр. Хатыңда күрделі сөздер мен тұрақты сөз тіркестерін пайдалан. АЙТЫЛЫМ 6 -тапсырма. Қазақ ғарышкерлері туралы ақпарат жинап, тұсаукесер дайындаңдар. Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 146 АЙТЫЛЫМ 7 -тапсырма. Шығу парағын пайдаланып, сұраққа жазбаша жауап беріңдер. Қазақстан-Байқоңыр-ғарыш 1. «Қазақстан-Байқоңыр-Ғарыш» тақырыбы бойынша не үйрендіңдер? 2. Сен үшін тақырып несімен құнды болды? 3. Өзіңнің, жолдастарыңның білімін бағала (өз жұмысыңа, жол дас- тарыңның топ ішіндегі әрекет теріне көңілің тола ма?) 4. Тақырып бойынша тағы не білгің келеді? 5. Тақырып бойынша тағы қандай ақпарат көздерін оқисың? 6. «Беймәлім бір сезім» дегенді қалай түсінесің? ОЙТАРАЗЫ 7. ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР ТАҒЫЛЫМЫ ТӘКЕН ӘЛІМҚҰЛОВ «ҚАРАОЙ» «Алаш» — партия саясаткер — политик белгілі саясаткер — известный политик таылым — урок; пример айын — четкий; ясный (-ая, -ое, -ые); понятно айқын дәлел — неопровержимое доказательство кемегер — корифей; гений кемеңгер ғалым — гениальный ученый крнекті — известный (-ая, -ое, -ые); выдающийся көрнекті адам — выдающийся человек көрнекті жазушы — выдающийся писатель көрнекті оқымысты — видный ученый беделді — авторитетный (-ая, -ое, -ые) беделді болған — был авторитетным айдалу — ссылка Кө кж ие к- Го ри зо нт 147 147 айдалған екен — был сослан тарихи — исторический (-ая, -ое, -ие) тарихи оқиға — историческое событие асйек — аристократ ақсүйекке жатады — принадлежит к аристократам саясат — политика мемлекеттік саясат— государственная политика аартушы — просветитель қазіргі ағартушылар — современные просветители патша — царь патшаның тағы — трон царя олбасшы — полководец қолбасшылық еткен — был полководцем рухани ксем — духовный лидер ктеріліс — восстание шаруалар көтерілісі — восстание крестьян көтеріліс ұйымдастырған — организовал восстание танылу — быть признанным елге танылу — быть признанным народом ішкі — внутренний (-яя, -ее, -ие) ішкі жақ — внутренняя сторона сырты — наружный (-ая, -ое, -ые) сыртқы саясат — внешняя политика жебе — стрела қызыл жебе — красная стрела б рмалаушылы — искажение с лтан — правитель әділетті сұлтан — справедливый султан айып — штраф айып салу — штрафовать; наложить штраф сиет — завещание; наставление әке өсиеті — завещание отца іскерлік — предприимчивость 8. ҚЫЗЫМ — ЖАҒАДАҒЫ ҚҰНДЫЗЫМ, ҰЛЫМ — АСПАНДАҒЫ ЖҰЛДЫЗЫМ тәлім-тәрбие — воспитание имандылық — мораль; гуманность Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 148 алғыр — разносторонний (-яя, -ее, -ие) перзент — дитя ардақта — почитай еңбексүйгіш — трудолюбивый (-ая, -ое, -ые) саналы — сознательный (-ая, -ое, -ые) жеткіншек — подросток отау — дом молодоженов мшел жас — вхождение (старинное исчисление возраста человека по 12-летнему циклу) мүшелге толу — вхождение на 12-летний цикл мүшелден шығу — завершение цикла абырой — честь жасөспірім — подросток келін — сноха ибалы — вежливый; воспитанный (-ая, -ое, -ые) қылық — выходки бойжеткен — подросток тектілік — наследственность қылықты — игривый; благовоспитанный (-ая, -ое, -ые) жеңге — жена старшего брата ізетті — вежливый (-ая, -ое, -ые) махаббат — любовь сезім — чувство құрбы-құрдас — подруги; сверстники ар-ұят — совесть қалыңдық — невеста туынды — произведение сүйіспеншілік — влюблённость шежіре — родословие; летопись олжа — добыча қиямет — судный день медеу қылу — считать своей опорой менсінбеу — игнорировать; пренебрегать тіл алу — слушаться сездіру — дать почувствовать сезу — чувствовать Кө кж ие к- Го ри зо нт 149 мен сеземін — я чувствую мен сездім — я чувствовал (-а) табиғатты сезу — чувствовать природу Ол өзін жақсы сезінеді. — Он чувствует себя хорошо. атастырылу — сосватать отау — дом молодоженов баындыру — подчинить; принудить 9. БИОАЛУАНТҮРЛІЛІК. ЖОЙЫЛЫП БАРА ЖАТҚАН ЖАНУАРЛАР МЕН ӨСІМДІКТЕР биоалуантрлілік — биоразновидность т ратылы — устойчивость зиянкес — вредитель азы — продукт саырау ла — грибы кем — меньше улы — ядовитый (-ая, -ое, -ые) шаян — рак қиянат — вред (преступление) шегірткелер — стрекозы қаншама — несколько қоқиқаз — фламинго тырна — журавль сторекті — млекопитающие қосмекенді — земноводные елік — косуля бұлан — лось құлан — кулан сілеусін — рысь жолбарыс — снежный барс құндыз — бобер борсық — барсук сарышұнақ — суслик жат иіс — неприятный запах тобылғы — таволга баптады — дрессировал; ухаживал алып (зор) — огромный (-ая, -ое, -ые) Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 150 талап тастайды — растерзал тағы — ещё жасымайды — не унывает жота — хребет жортты — бег рысью шапшыды —набросился; бил фонтаном қылғыта салды — проглотил төн (етістік) — подойти вплотную; приближаться 10. НАУРЫЗ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ОНЫ ТОЙЛАУЫ наурызкөже — наурызкоже көңіл күй — настроение үндестік — созвучие кешір — извини оян — проснись ежелгі — древний (-яя, -ее, -ие) тойла — празднуй шаттық — веселье түрлі — разные дегенмен — однако даналық — мудрость ырыздық — доля; удел барынша — максимально наным-сенім — поверье уыз — молозиво өріс— выгон; пастбище 11. МӘҢГІЛІК ЕЛДІҢ НҰРЛЫ ЖОЛЫ! Елбасы жолдауы — послание Президента Елбасы кездесті — Глава государства встречался Кеше Елбасының Қазақстан халқына жолдауын теледидардан тыңдадық. — Вчера мы слушали Послание народу Казахстана Главы государства. кшбасшы — лидер көшбасшы болды — стал лидером Көшбасшы болу оңай емес. — Быть лидером не легко. іргетас — фундамент Кө кж ие к- Го ри зо нт 151 іргетасы мықты — прочный фундамент іргетасы бар — есть фундамент н рлы — светлый (-ая, -ое, -ые) нұрлы жол — светлый путь бірт тас — единый (-ая, -ое, -ые) біртұтас ел — единая страна біртұтас боламыз — будем единый шартарап — весь мир; четыре стороны света жасампаз — созидающий; творец нового тағдыр — судьба тағдыры қызық — интересная судьба ұғым — понятие атақоныс — земля отцов; отчий край жылнама — летопись салт-сана — традиция қадам — шаг ашаршылық — голод азат — свобода жарқын — светлый (-ая, -ое, -ые) естелік — память мығым — твердый; прочный (-ая, -ое, -ые) мәлім — известный (-ая, -ое, -ые) қосымша — дополнительный (-ая, -ое, -ые) салиқалы — уравновешенный; солидный (-ая, -ое, -ые) кемел — зрелый; достигший расцвета түбегейлі — кардинальный; окончательно өтпелі — переходный (-ая, -ое, -ые) 12. АЙТЫС кркемсз — литературные слова суырыпсалма — импровизатор суырып салу — импровизировать суырып салып айтылған — импровизированный бейнелі — образный (-ая, -ое, -ые) йас — рифма арсылас — противник тыр — мастер выигрывать Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 152 жеіліс — проигрыш әдеби — литературный (-ая, -ое, -ые) шешен — оратор тапырлы — находчивость маыз — значение аынды — поэтический ақындық сөз — поэтическое слово ақындық сөз туындысы — поэтическое творчество ақындық тіл — поэтический язык жұп — пара сынайды — критиковать; испытывать сынға алу — подвергнуть критике сынға құлақ асу — прореагировать на критику тыңдарман — слушатель ойын-тойда — на праздниках, на мероприятиях бөленеді — утопает в счастье, радости Тәңірі — Бог, Всевышний лшылы еткен — молились қыз ұзату — выдать (дочь) замуж, проводы невесты из дома родителей қайғы-қасірет — страдание астам — больше; более сынақ — испытание елеулі — значимый (-ая, -ое, -ые) әдептілік — воспитанность шабуыл жасады — напали шабуыл жасау аймағы — линия нападения шабуыл жасау даярлығы — подготовка к нападению шабуыл жасау жоспары — план наступления қарсы тұру — восстать; сопротивление қарсы тұрды — восстали озбырлы — произвол; насилие озбырлықпен басып алу — захват насилием тиіседі — придирается; нападает жйріктер — быстрые скакуны жүйрік ат — скаковая лошадь тентіреп — блуждая тентіреу — блуждание; бродить Кө кж ие к- Го ри зо нт 153 майталман — мастер ділмар — красноречивый; оратор төрелік — судья ой түйеді — делает выводы кемшіліктер — недостатки дәлелі — доказательство жағымсыз — неприятный (-ая, -ое, -ые) нәрсе — вещь; предмет 13. ҚАЗАҚСТАН-БАЙҚОҢЫР-ҒАРЫШ арышты — космический қазақ ғарышкерлері — казахские космонавты қазақтың тұңғыш ғарышкері — первый казахские космонавт Ғарышкерлер даярлау оталығы — Центр подготовки космонавтов ашық ғарышта жұмыс істеген тұңғыш қазақстандық ғарышкер — первый казахский космонавт, работавший в открытом космосе шыру — запустить шаршы — квадрат фотосурет — фотография а¤арман — герой; витязь; славный; героический (-ая, -ое, -ие) тәжірибелі — опытный (-ая, -ое, -ые) таажайып — изумительный; удивительный; чудесный (-ая, -ое, -ые) таңғажайып әңгіме — фантастический рассказ таңғажайып сұлулық — божественная красота тікелей — непосредственно; прямо тікелей байланыс — прямая связь тікелей бастық — непосредственный начальник рей — страх; тревога; паника Совет ұшағы лып етіп көтеріле ала ма, жоқ, бұрқ етіп жоқ бола ма — деп бүкіл дүниежүзінің мамандары демін ішіне тартып, үреймен қарап тұрған еді. — Ученые всего мира смотрели на советский самолет с тревогой − под- нимется ли он быстро в небо или, вспыхнув, исчезнет на воздухе. ондыры — установка апа — огорчение; печаль; тоска беймәлім — неизвестный; таинственный (-ая, -ое, -ые) згеріс — изменение; перемена жамырау — галдеть, шуметь Кө кж ие к- Го ри зо нт 13-тақырып 154 7. Тарихи тұлғалар тағылымы Тәкен Әлімқұлов «Қараой» (әңгіме) ..................................................................4 1-2-сабақтар. «Алашорда» көсемдері ............................................................................ 4 3-4-сабақтар. Ахмет Байтұрсынұлы — ұлт ұстазы ..................................................10 5-6-сабақтар. Махамбет Өтемісұлы ...............................................................................14 7-8-сабақтар. Тәкен Әлімқұлов — шебер жазушы .................................................17 9-10-сабақтар. «Қараой»....................................................................................................20 11-12-сабақтар. Нәтиже сабақ. Мен не үйрендім? ..................................................23 8. Қызым — жағадағы құндызым, Ұлым — аспандағы жұлдызым «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жыры (үзінді). .......................................................25 1-2-сабақтар. Ұлым — аспандағы жұлдызым ...........................................................25 3-4-сабақтар. Қызым — жағадағы құндызым ..........................................................29 5-6-сабақтар. Халық ауыз әдебиеті ...............................................................................33 7-8-сабақтар. Лиро-эпостық жырлар ...........................................................................36 9-10-сабақтар. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жыры (үзінді) ....................................40 11-12-сабақтар. Қозы Көрпеш-Баян сұлу —махаббаттың символы ..............44 13-14-сабақтар. Нәтиже сабақ. Мен не үйрендім? .................................................47 9. Биоалуантүрлілік. Жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктер .......50 1-2-сабақтар. Табиғаттағы биоалуан түрлі лік ...........................................................50 3-4-сабақтар. «Қызыл кітапқа» енген жануар ...........................................................55 5-6-сабақтар. Мұхтар Әуезов «Көксерек» (үзінді) ....................................................58 7-8-сабақтар. Мұхтар Әуезов «Көксерек» (үзінді) ....................................................61 9-10-сабақтар. Нәтиже сабақ. Мен не үйрендім?.....................................................63 10. Наурыз және әлем халықтарының оны тойлау ерекшеліктері Б. Бопайұлы «Қазақы наурызнама» (үзінді) .................................................65 1-2-сабақтар. Наурыз — түркі халықтарының дәстүрлі мейрамы .....................65 3-4-сабақтар. Әлем халықтарының наурызды тойлау дәстүрлері ....................72 5-6-сабақтар. Наурыз қай күні кірсе..............................................................................76 Мазмны Кө кж ие к- Го ри зо нт 155 7-8-сабақтар. Қазақы наурызнама ...............................................................................79 9-10-сабақтар. Наурыз — уыз мерекесі .......................................................................83 11-12-сабақтар. Нәтиже сабақ. Мен не үйрендім? ..................................................87 11. Мәңгілік елдің нұрлы жолы Н. Ә. Назарбаев «Қазақстан жолы» (үзінді) ..................................................88 1-2-сабақтар. Ел болашағы жастардың қолында ....................................................88 3-4-сабақтар. «Мәңгілік ел идеясы»— болашағымыздың бастауы ..................91 5-6-сабақтар. Менің тілім — мәңгілік тіл .....................................................................94 7-8-сабақтар Н. Назарбаев «Қазақстан жолы» (үзінді) ..........................................97 9-10-сабақтар. Жұлдыздарға жол салған Қазақстан .........................................101 10-12-сабақтар. Нәтиже сабақ. Мен не үйрендім? ................................................104 12. Қазақстанның айтыс өнері мен сөз мәдениеті Ринат Зайытов пен Аманғазы Кәріпжанов айтысы ................................... 106 1-2-сабақтар. Айтыс — қазақтың төл өнері .............................................................106 3-4-сабақтар. Айтыстың түрлері ....................................................................................110 5-6-сабақтар. Қазіргі кездегі айтыс ...........................................................................114 7-8-сабақтар. Р. Зайытов пен А. Кәріпжановтың айтысы ...................................117 9-10-сабақтар. Қазақтың тіліне ғашық болдым .....................................................120 11-12-сабақтар. Нәтиже сабақ. Мен не үйрендім? ...............................................123 13. Қазақстан-Байқоңыр-Ғарыш Нұртөре Жүсіп «Қыран қазақ» (деректі әңгіме) ........................................ 125 1-2-сабақтар. Байқоңыр — ғарыш айлағы ...............................................................125 3-4-сабақтар. Қазақ ғарышкері .....................................................................................129 5-6-сабақтар. Ғарышты игерген ел .............................................................................132 7-8-сабақтар. Нұртөре Жүсіп ..........................................................................................137 9-10-сабақтар. «Қыран қазақ» (деректі әңгіме) ......................................................139 11-12-сабақтар. «Қыран қазақ» (деректі әңгіме) ...................................................141 13-14-сабақтар. Нәтиже сабақ. Мен не үйрендім? ................................................144 Кө кж ие к- Го ри зо нт Оқу басылымы Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, Р. С. Рахметова, А. Қ. Рауандина, Қ.С. Жайлаубаева Қазақ тілі мен әдебиеті: Бәйтерек. Оқулық 2-бөлім Қазақ тілінен басқа тілде оқытылатын 11 жылдық жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған Әдіскер: Б. Қ. Мүкеева Редакторлары: М. А. Рысқұлов, О. С. Жұбаева Суретшілер: А. Айтжанов, Р. Байбекова, М. Дильманов, В. Самаркина, И. Киянова, Е. Рагозина, М. Мирошников, В. Самаркина Фотосуретші: П. Михеев Мұқаба әрленімі: Д. Н. Буксикова Техникалық редактор: Д. К. Тынбаев Беттеуші: С. Қыдырбай 15.12.18. басылымға жіберілді. 70×100 ¹⁄ 16 форматы. Офсеттік басылым. «DIN» қаріп түрі. Офсетті қағаз. Шартты баспа табағы: 12,6 Таралымы: … «Реформа» ЖШС-нде басылған. «Көкжиек-Горизонт» ЖШС, 050022, Алматы қ., Сейфуллина даңғылы, 597 А үй тел. +7 (727) 220 76 60 www.kokziek-gorisont.com Учебное издание Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Даулетбекова, Р. С. Рахметова, А. К. Рауандина, К.С. Жайлаубаева Қазақ тілі мен әдебиеті: Бәйтерек. Учебник Часть 2 Для 8 класса 11-летней общеобразовательной школы с неказахским языком обучения Методист: Б. К. Мукеева Редакторы: М. А. Рыскулов, О. С. Жубаева Художники: А. Айтжанов, Р. Байбекова, М. Дильманов, В. Самаркина, И. Киянова, Е. Рагозина, М. Мирошников, В. Самаркина Фотограф: П. Михеев Дизайн обложки: Д. Н. Буксикова Технический редактор: Д. К. Тынбаев Компьютерная верстка: С. Кыдырбай Подписано в печать 15.12.18. Формат 70×100 ¹⁄ 16 . Печать офсетная. Гарнитура «DIN». Бумага офсетная. Усл. печ. л.: 12.6 Тираж: … Отпечатано ТОО «Реформа» ТОО «Көкжиек-Горизонт», 050022, г. Алматы, проспект Сейфуллина, дом 597 А тел. +7 (727) 220 76 60 www.kokziek-gorisont.com Электрондық оқулық Кө кж ие к- Го ри зо нт жүктеу/скачать 12,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|