Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
жүктеу/скачать 1,55 Mb. Pdf көрінісі
|
treatise12053
|
алғашқы қорлану . ХVІІ ғасырдағы ағылшын буржуазиялық революциясынан жаңа тарих басталады, яғни бүкіл дүниежүзілік тарихтың капиталистік қоғамы қалыптасып, буржуазия үстем тап болған кезең басталады. Əрине ағылшын революциясынан кейін іле-шала Еуропаның барлық жерінде капиталистік қатынастар орнап, ал буржуазия барлық жерде жеңіске жетіп, саяси үстем тап болған жоқ. Францияда буржуазиялық революция тек ХVІІІ ғасырдың аяғында, Германияда ХІХ ғасырдың ортасында ғана болды. ХVІІ ғасырдағы ағылшын буржуазиялық революциясы Еуропаның кез- келген басқа еліне қарағанда капитализм тез жəне неғұрлым қарқынды дамыған елде болды. Капитализмнің бұлай дамуының нəтижесінде Англия буржуазиялық революциядан кейін жүз жылдан астам уақыттан соң əлемнің аса ірі державасына айналды. Сонымен «алғашқы қорлану» дегеніміз бір жағынан қандай да бір тікелей феодалдық тəуелділіктен азат, бірақ та еңбек құралдары мен қарулары жоқ адамдардың, яғни – жарлы-жақыбай шаруалар мен күйзеліске ұшыраған кəсіпшілер – капиталистік өнеркəсіптің жалдамалы жұмысшыларының алғашқы топтарының пайда болуы. Екінші жағынан «алғашқы қорлану» өнідіріске жинақталған ірі капиталдың пайда болуы жəне капиталға иелік етуші топтың – буржуазияның қалыптасуы еді. ХVІ ғасырдың өн бойында жəне ХVІІ ғасырдың бірінші жартысында Англияда феодализм іріп-шіріп, капитализм пайда болып, дами бастады. Сырттай қарағанда ХVІІ ғасырдағы Англия өнеркəсібінен егіншілігі, қаласынан ауылы басым кəдімгі аграрлы ел болды. ХVІІ ғасырдың аяғында оның 5,5 млн халқының ¾ (төрттен үші) яғни 4 млннан астамы ауылды жерлерде тұрды. Жалғыз ірі қаласы Лондон болды. Ғасырдың басында онда 200 мыңға жуық адам тұрды. Экспорттық нарық үшін шұға өте көп шығарылғандықтан ұсақ тəуелсіз тоқымашылар көпестердің бақылауына сөзсіз түсетін Шұға өнеркəсібінің басым бөлігі шашыраңқы мануфактура болды. Шұғашылар өндірістің бүкіл үдерісін орындау үшін кəсіпкерлердің үлкен тобын бір жерге жинай бастаған кезде шоғырланудың неғұрлым жоғары сатысына қол жетті – бұл енді орталықтанған мануфактураға айналды. Жүн өнеркəсібінің орталығы Оңтүстік-Батыс Англияда орналасты. Бұл аудан жергілікті шикізатқа бай еді, мұнда қой өсірілді. Оңтүстік-Батыс Англиядан шұға Нидерландыға, Францияға, Германияға, Италияға апарылды. ХVІ ғасырдың ортасында шұға ағылшын экспортының 80 пайызын құраса, шұға индустриясы ұлттық табыстың жартысын берді. ХVІІ ғасырдың бірінші жартысында Англияның экономикалық тұрмысында тас көмір өнеркəсібі үлкен рөл атқара бастады. Əсіресе солтүстікте тас көмір көп алынды. Тас көмір өнеркəсібінде капиталистік 14 өнідірістің бастапқы сатысы – өзіне тəн еңбек бөлінісінің сипаты бар мануфактура айқын көрінген еді. Мануфактуралық өндіріске көшу өнім көлемінің айтарлықтай өсуіне ықпал етті. Мысалы, Англияда тас көмір алу 1560 жыл мен 1680 жылдар арасында 14 есе өсті, жылына 3 млн тоннаға жетіп, сол кезде бүкіл Еуропада алынған көмірдің 80 пайызын берді. Көмір барған сайын тек Англияда ғана емес, сондай-ақ құрылықта өткізудің кеңейтілген нарығын табумен болды. 100 жыл ішінде (1540-1640) қорғасын, қалайы, мыс алу 6-8 есе артты. Металлургия айтарлықтай дамыды. ХVІІ ғасырдың басында Англияда темірді 800 пеш балқытқан, олардың əрқайсысы жылына 20-дан 500 тоннаға дейін өнім берген. ХVІІ ғасырдың бірінші жартысындағы ағылшын өнеркəсібі туралы айтылғандарды қорытындылай келіп, мынадай тұжырым жасауға болады: Англияда шұға жəне жүн өнеркəсібі жетекші сала болды, мұнда шашыраңқы жəне орталықтанған мануфактурасы бар өндірістің капиталистік формалары айтарлықтай етек алды, сондай-ақ меаллургия мен тас көмір саласында да өндірістің капиалистік əдісіне көшу жүзеге асты (кедейлердің жалдамалы еңбегін пайдалану) жəне өнеркəсіп буржуазиясының күшеюі байқалады. ХVІІ ғасырдың бірінші жартысында Англияның ішкі жəне сондай-ақ сыртқы саудасының күшті қарқынмен дамуы көрініс тапты. Бұл кезде ағылшын көпесін Батыс жəне Шығыс Еуропадан, Солтүстік Африкадан, Азиядан, Үндістаннан, Америкадан кездестіруге болатын еді. Ағылшын көпесі Англиядан шыққан тауармен де, оның ішінде шұға мен жүн маталармен, сондай-ақ басқа елдерден, оның ішінде отарлардан əкелінген тауарлармен де сауда жасады. ХVІІ ғасырдың алғашқы 40 жыл ішінде ағылшын сыртқы саудасының айналымы 2 есе ұлғайды. Одан шетел көпестері біржолата қуылды. 1598 жылы ағылшын үкіметі шетел көпестеріне жасалған жеңілдіктерге тыйым салды. ХVІ ғасырдың аяғы мен ХVІІ ғасырдың бірінші жартысында монополияны жақтаушылар мен еркін сауда жəне қабылдап алушылар арасындағы күрес барған сайын шиеленісе түсті. Монополияның өмір сүруіне тюдорлар мен стюарттар үкіметі мүдделі болды, оларға монополиялар мен патенттер таратып беруден үлкен табыс келіп отырды жəне жоғары феодал шонжарлары мүдделі болды, олар монополия компанияларының табысының бір бөлігін алып отырды. Еркін сауданы көпестердің, өнеркəсіп иелерінің неғұрлым көлемді топтары жақтады, бұлардың өкілдерін монополиялар қатты қысымға алған еді. Монополияға, сондай-ақ озық экономикалық дамуға мүдделі болған жаңа дворяндар да қарсы шықты. Англия жүктеу/скачать 1,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|