Фараби атындағы Қазақ Ұлттық

34 
 
буржуазияны  барынша  қолдады.  Осындай  жағдайларда  капитализмнiң 
мануфактуралық  сатысынан  оның  фабрикалық  сатысына  көшу  шарттары 
əбден мүмкiн болды. 
ХVІІІ  ғасырдың  ортасында-ақ  мануфактура  өндiрiсiндегi  шағын 
техникалық өрлеудің жаңа жағдайға сай келмейтiндiгi анық байқала бастады. 
Нарықтардың шапшаң кеңеюi сұраным мен ұсынымның арасын алшақтатып 
жiбердi.  Тауарды  көптеп  шығару  үшiн  неғұрлым  жетiлген  құрал-жабдықтар 
керек  болды.  Тауарға  деген  сұраныстың  бəрiн  өтеу  қажеттiгi  техникалық 
жаңалықтар  енгiзуге  итермеледi.  Ал  бұл  ағылшын  өнеркəсiбiне  бүтiндей 
техникалық  төңкерiс  жасады.  Бұл  техникалық  төңкерiс  аса  маңызды  бола 
тұрса  да  өнеркəсiп  төңкерiсiнiң  мəнiн  түгел  ашып  бере  алмады.  Жаңа 
машиналардың  енгiзiлуi  өнiм  шығаруды  көп  арттырғанымен,  өндiрiстi 
ұйымдастырудың  өзiне  түбiрлi  өзгерiстер  жасады.  Атап  айтқанда 
мануфактураның орнын фабрика алды, машина енгiзiлiп, фабрикалық жүйеге 
көшумен бiрге селолық үй өндiрiсi құрып кеттi. Шаруаның орнына өнеркəсiп 
жұмысшысы келдi. Ол өз жұмыс күшiн сатып қана күн көре алатын болды. 
Жеңiл  өнеркəсiпте  де  төңкерiс  басталды.  Өйткенi,  жеңiл  өнеркəсiп 
орындарына салынған капитал ауыр өнеркəсiптегiге қарағанда тезiрек пайда 
беретiн  едi.  Алғаш  барлық  техникалық  жаңалықтар  негiзiнен  Ланкаширде 
шоғырланған  мақта-мата  өнеркəсiптерiнде  қолданылды.  Бұл  кездейсоқ  емес 
едi. Жүн мата өнеркəсiбiнен едəуiр кейiн пайда болған мақта-мата өнеркəсiбi 
техникалық  өрлеуге  кедергi  жасайтын  цехтарды  бiлген  жоқ.  Ланкаширде 
жаңа  машиналардың  пайда  болуы  бұл  аймақта  үлкен  əлеуметтiк  өзгерiс 
жасады.  Бұл  саладағы  алғашқы  жетiстік  1733  жылы  механик  Кэйдің  ойлап 
тапқан тоқыма станогындағы жылжымалы тігін қайығы болды. Кэйдiң ойлап 
тапқан жаңалығы тоқыма үдерісін тездеттi.  
1765 жылы тоқымашы  Джемс Харгривс механикалық ұршықты ойлап 
шығарды.  Бұл  ұршық  «джени»  (өзiнiң  қызының  атымен)  деп  аталды.  Бұл 
кiшкентай  станок  адамның  көмегiнсiз-ақ  мақтаны  түзу,  жiңiшке  жiпке 
айналдырды,  бiрден  15-18  ұршық  жұмыс  істеді.  1767  жылы  Т.Хайс  судың 
күшті қозғаушы қысымын пайдаланып мақта, кендір, жүн иіретін машинаны 
ойлап  тапты.  Жаңа  техника  өнеркəсіпті  жаңаша  ұйымдастыруды  талап  етті. 
Мануфактураның  орнына  фабрика  келді,  оның  техникалық  негізін 
машиналар  мен  механикалық  қозғалтқыш  құрады.  1771  жылы  Ричард 
Аркрайт    Дерби  маңында  жіп  иіретін  тұңғыш  фабрика  ашты.  1780  жылы 
елдегі фабрика саны 20-ға жетті, ал он жылдан кейін 150-ге жетті.  
1779 жылы кəсіпкер С.Кромптон шүйке созу, есу жəне оны орау ісі бір 
мезгілде емес, бірінен соң бірі болып тұратын иіру машинасын ойлап тапты. 
Бұл  машинада  алдыңғы  екi  машинаның  да  жақсы  қасиеттерi  бар  едi.  Ол 
шығарған  жiп  “Дженни”  шығарған  жiптей  жiңiшке,  “Аркрайто”  шығарған 
жiптей  берік,  мықты  болды.  1785  жылы  Э.Картрайт  механикалық  жiп  иiру 
машинасын  жасап  шығарды.  Бұл  станок  тоқыма  өндірісінде  өнімді  қол 
еңбегімен  салыстырғанда  40  есеге  көбейтті.  Алғашқы  машиналар  судың 
күшiмен  жұмыс  iстедi.  Сондықтан  фабрикалардың  көбi  өзен  жағасына 
салынатын, кейде олар үлкен жолдар мен нарықтан да қашық болды. Дамып 

35 
 
келе  жатқан  машиналық  өндiрiске  жаңа,  жан-жақты,  қуатты  қозғалтқыштар 
қажет болды. 1784 жылы ғалым-механик Джеймс Уайт су қозғалтқыштарын 
біртіндеп ығыстыра бастаған бу қозғалтқыш-машинасын құрастырып шықты. 
Бу  машинасының  жұмыс  істеуі  үшін  көмір  өнеркəсібі,  металлургия 
жетілдірілді.  Ендi  фабрикалар  жұмыс  күшi  көп  қалаларда,  қатынасқа 
ыңғайлы жерлерде салына бастады. 80-жылдары елде жүз елуге таяу тоқыма 
фабрикалары  болды,  фабрикалық  жүйе  қалыптаса  бастады.  Англияда 
машинамен жабдықталған iрi өнеркəсiп орындары пайда болды. 
Англияда  металлургия  саласында  да  бiрқатар  табыстарға  қол  жетті. 
ХVІІ  ғасырдың  ортасына  дейiн  темiр  мен  шойын  ағаштың  күшімен 
балқытылатын.  Бiрақ  бұл  кезге  дейiн  Англияда  ағаш  кесiлiп,  ағаш 
тапшылығы  байқала  бастады.  ХVІІІ  ғасырдың  басында-ақ  ағаш  қымбаттап 
кеттi.  Оны  отынның  басқа  түрiмен  –  атап  айтқанда  тас  көмiрмен  ауыстыру 
керек  болды.  Темiрдi  Ресей  мен  Швециядан  əкелуге  тура  келдi.  1735  жылы 
ағылшын Э.Дерби шойын балқытуға тас көмiрдi пайдаланудың тəсiлiн тапты. 
Шойын  қорыту  үш  есеге  көбейді.  Iрi  фабрикалық  өнеркəсiптiң  дамуы 
Англияның экономикалық географиясын бiрден өзгерттi. Бұрын халық тығыз 
қоныстанған, сауда-өндiрiстiк қатынасы дамыған орталық Лондон болса, ендi 
елдiң  солтүстiк-батысында өнеркəсiп басым бола бастады.  Себебі  елдiң осы 
бөлiгiнде  жоғары  сапалы  тас  көмiр  қоры  бар  едi.  Сондықтан  бұл  жерде 
фабрикалар,  жаңа  қалалар  пайда  болды.  Өнеркəсiпке  машинаның  енгiзiлуi 
өндiрiстiң  барлық  салаларында  –  көмiр  қазу,  шойын  балқытуда  –  еңбек 
өнiмдiлiгiн  арттырды.  1720  жылы  Англияда  шойын  өндiру  18  мың  тонна 
болса,  1802  жылы  250  мың  тоннаға  жеткен.  Тас  көмiр  1750  жылы  5  млн 
тоннаға  жуық,  ал  ХҮІІІ  ғасырдың  аяғына  қарай  10  млн  тоннадан  астам 
болды.  Өндiрiске  машинаның  енгiзiлуi  көлік  жүйесінің  дамуына  түрткi 
болды.  Көлік  ретінде  паровоздар  мен  бу  кемелерi  қолданыла  бастады.  Бұл 
жүк тасу талаптарын қанағаттандыруға сай келдi.  
ХVІІІ  ғасырдың  екiншi  жартысында  басталған  өнеркəсiп  төңкерісінің 
негiзгi мазмұны заманға сай фабрикалық жүйенің жасалуы жəне ең бастысы 
өнеркəсiп  пролетариатының  қалыптасуы  еді.  Англияда  басталған 
өнеркəсiптiк төңкерiсінiң нəтижесiнде екi тап – қанаушы капиталистер табы 
мен қаналушы пролетариат табы пайда болды. Капиталистiк қоғамның бұдан 
былайғы  тарихы  осы  таптар  арасындағы  кескiлескен  тап  күресiмен  өттi. 
Англия «дүниежүзілік шеберхана» атанды. 
Ауылшаруашылығы

жүктеу/скачать 1,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: