Форма 12 Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік фармацевтика академиясы Техникалық және кәсіби білім беру факультеті

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқытушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

4. 
   У әріпінің емлесі қандай дыбыстардың таңбасы ретінде қолданылады.
   
5. 
   Ы,І әріптерінің емлесі қандай буындарға түседі.
   
6. 
   И әріпінің емлесі қандай дыбыстардың таңбасы ретінде қолданады.
   
7. 
   Я,Ю әріптерінің емлесі қандай дыбыстардың таңбасы ретінде қолданады.
   

Қосарлы сс, лл, тт, мм дыбыстарына біткен сөздер түбір қалпында өзгеріссіз жазылады. Мысалы: прогресс, металл, киловатт, грамм. Орыс тілінен енген бұл сөздерге қосымша жалғанғанда, қос дауыссыздың соңғы сыңары түсіп қалады. Мысалы: металл- металдың, металға, металдан, металы; киловат, киловаттың, киловатқа, киловаты, грамм – грамның, грамға, грамнан, грамы.

2. ст, сть, зд дыбыстарының тізбегіне біткен термин сөздер түбір күйінде сол қалпында жазылады. Мысалы: трест, ведомось, съезд. Бұл сөздерге қосымшалар жалғанғанда, соңғы т, ть, д әріптері түсіріліп жазылады. Мысалы: треске, ведомосқа, ведомоста, ведомосы, съезі.

3. Соңғы дыбыстары ог, уг болып келген сөздерге және рк, рг, нк, нг, кс, кт, ск, нкт, кль, брь, бль, сияқты тіркес дыбыстарға біткен сөздерге қосымшалар әрдайым жіңішке түрде жалғанады. Мысалы; округтік, округке, округтік, округке; фактіге, фактісі, факті.

Туған жер
Адамзаттың қоршаған ортаға тәуелділігі сол табиғаттың ен байлықтардың қайнар көзі және өмір сүру ортасы болғандығынан. Ғұлама ойшыл Әбу Насыр Әл-Фараби айтқандай, адам бойында үш қабілет ерекше жаралған, олар – дене құрылысы, жан құмарлығы мен ой-парасаты. Осындай көзқарастың қалыптасу мен даму тарихына көз жүгіртсек, оның адам баласының табиғатты танып-білуімен тікелей байланыстылығын аңғарамыз. Адам мен табиғаттың, табиғат пен қоғамның арасындағы қарым-қатынас өмір сүрудегі аса қажетті алғышарттар болып саналады. «Табиғат біртұтас әлем, одан тысқары ештеме болуға мүмкін емес», - деген екен оқу-тәрбие мәселесіне көңіл бөлген философ, психолог-ғалым Ж.Аймауытов. Табиғат мейірімі, табиғат көркемдігі адам баласын да мейірімге бөлеп, ар тазалығын сақтауға бейімдеп отырады.

Табиғатта сезім бар, құлақ та бар,

Ренжітсең, күрсініп, жылап та алар.

Аяласаң, жаныңа шуақ тамар,

Қажығанда бойыңа қуат болар.

(Мәрзия Аяғанова)

11. Оқушылардың өз бетінше атқаратын жұмысы: 31 мин (35%)
«Қазақ тілі сабағында» тақырыбында шағын ғана әңгіме құраңыз.
12. Жаңа тақырыпты бекіту: 9 мин (10%)
9-жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қойып, жаттығуды көшіріңдер. Емлесі қиындық келтіретін сөздерді орфографиялық сөздіктен қараңдар.

1. м-мм: гра...атикалық талдау, мақтау гра...отасы, радио хабарларының програ...асы, екі килогра... қант, төрт килогра...ды бөлу, жолдасынан телегра...а алу.

2. л – лл бағалы мета..., мета...ды, көптеп өндіру, ауыр арти...ерия, сурет га...ереясы, криста...дай таза.
13. Сабақты қорытындылау: 2 мин (2%)
А) Жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

Б) Жаттығу жұмыстарын орындау

• 
  оқыту: Кірме сөздер, көнерген сөздер (архаизмдер) туралы біімдерін жетілдіру
  
• 
  тәрбиелік: Ептілікке, тез ойлауға, әділдікке инабаттылыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеу, оқуға еңбекке белсенділігін арттыру.
  
• 
  дамыту: Кірме сөздер, көнерген сөздер, жаңа сөздер, тақырыбы бойынша білімдерін кеңейтіп, тіл байлықтарын дамыту.
  

1. 
   Құрманбаева Ш. Қазақ тілі: денсаулық сақтау саласына арналған оқу-әдістемелік кешені. Алматы: Қазығұрт, 2010ж.
   
2. 
   Ш. Бектуров, Қазақ тілі: жоғары оқу орындарына түсушілерге арналған оқулық. –Алматы: Білім, 1994.
   
3. 
   Н. Оразақынов, Н. Әміреев, Н. Сапақов. Қазақ тілі сөз мәдениеті- Алматы: Мектеп 2006
   
4. 
   Ж. Адамбаева, Ф. Оразбаева, Қ. Оңалбаева. Қазақ тілі- Алмаы: Мектеп, 2006
   
5. 
   Б. Құлмағанбетова, У. Туребекова, Г. Ибраева. Қазақ тілі – Алматы: Мектеп, 2007
   
6. 
   Бектұров Ш. Қазақ тілі: ана тілі деңгейінде үйрету құралы. Алматы, Әділет ЖҚМ, 2002
   
7. 
   Қараев М.Ә. Қазақ тілі: (Фонетика, лексикология, морфология, синтаксис) Алматы, Ана тілі, 1993
   

1. Қазақ тілі пәні бойынша практикалық сабақтардың 1-курс студенттеріну арналған әдістемелік нұсқаулар жинағы. Шымкент, 2002

2. Н. Беріков. Қазақ тілі сабақтары – Ақтөбе: Ана тілі, 1994

4. Г. Байжанова, А. Маймақова. Іс жүргізу – Астана: Фолиант, 2007

5. В.И. Сакала, Б.В. Сакала, Н.В. Сакала. Қазастан Республикасында іс қағаздарын жүргізу – Алматы: LEM, 2006

6. С. Кенжахметұлы. Жеті қазына – Алматы: Ана тілі, 1997

7. К. Сариева. Қазақ тілі және ел тану – Алматы: Lebiz, 1997

8. А. Нысаналин. Қазақтың мақал-мәтелдері – Алматы: Мектеп, 2004

9. С. Қалиева, М. Оразаев, М. Смайылова. Қазақ халқының салт-дәстүрлері-Алматы: Рауан, 2002

11. Е. Елубаев. Жүз жұмбақ, жүз жаңылтпаш – Алматы: Мектеп, 1999

12. Ә. Хазимова. Іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізу – Алматы, 2004

13. Л. Дүйсебекова. Қазақ ресми іс қағаздары – Алматы. Ана тілі, 2005

14. Н. Оралбаева, Ғ. Мадина, А. Әбілқаев. Қазақ тілі – Алматы: қазақ университеті, 1998

15. К.О. Өмірбаева. Қазақ тілін көпдеңгейлік оқыту – Ақтөбе, 2005

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқытушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

2. Қандай сөздер тасмалданбайды.

3. М. Шахановтың «Төрт ана» өлеңін жатқа айту.

4. М. Мақатаевтың «Қазақ жері» өлеңін мәнерлеп оқу.

Тілді қадірлеу дұрыс сөйлеуден басталады. Жүйесін тауып айтылған сөз жүрекке жетіп, жүйкені босатады. Адам мәдениетінің алғы арты – дұрыс сөйлей білу. Түсіне білгенге сөйлей білу де өнер. Тілін білмеген - түбін білмейді. Ондай адам күлдірем деп күйдіреді, сүйсіндірем деп с үріндіреді, білдірем деп бүлдіреді, қуантам деп қуратады, келтірем деп кетіреді, емірентем деп егілтеді, жұбатам деп жылатады. Біздің қазақ «Аталы сөз - баталы сөз» дегенде, осы дұрыс сөйлей білуді айтқан.

Халық бар жерде тіл де бар. Ендеше тіл проблемасы - халықтық проблема. Біздің қазақ тілі өсу үстіндегі, адам баласының кез келген қиын да күрделі ойын бейнелеуіндегі мүмкіндігі зор, аса бай тіл.

Данышпан халқымыз тілді қару ретінде жұмсап, тауып сөйлер шешендігімен кейде өлім қаупінен де құтылып отырған. «Жылы, жылы сөйлесең, жылан інінен шығады» деп, жағымды әсерлі сөздер тауып айтуға шақырады. Әсіресе, медицина саласында жүрген мамандарға сөйлеу мәдениеті мен тіл байлық ауадай кажет, себебі, көп жағдайда адам өмірі мен тағдыры сөз болады. Оны байыпты етіп жеткізу кез-келген дәрігердің қолынан міндетті түрде келуі тиіс. Сол сияқты дәрігер рецепт жазғанда сауаттылық пен ұқыптылықты, грамматикалық білгірлікті қажет етеді. Қателесу - өмірге қауіп төндіруге дейін алып барады. Біле журіңіз!

Тіл-тілде сөздіктердің түрлері көп. Сөздіктердің әрқайсысы әр түрлі қажеттілікті өтеу үшін жасалады. Осыған орай, әрбір сөздіктің алдында белгілі бір мақсат қойылып, міндет жүктеледі. Мысалы, орфографиялық сөздік емлені таныту, сөздердің дұрыс жазылуын білдіру мақсатымен жасалса, түсіндірме сөздік әдеби тілдің сөз байлығымен таныстыру мақсатын көздейді. Ал екі тілді аударма сөздік басқа бір тілді үйретіп, ондағы сөздерді білдіруді мақсат етеді. Сөздік түрлері: 1. Аударма сөдіктер. 2. Синонимдік. 3.Терминологиялық. 4. Абай тілінің. 5. Орфографиялық. 6. Этимологиялық. 7. Түсіндірме. 8. Фразеологиялық. 9. Диалектикалық. 10. Орфоэпикалық сөздіктер.

Қазақ тіліндегі сөздер қолданылу, тілдегі жұмсалу орны жағынан әр түрге бөлінетінін білдік. Сонымен бірге тілдегі сөздер шығу тегі, түбі тұрғысынан да әр түрлі. Қазақ тілі лексиканың сөздер, негізінен.

1) тілдің байырғы төл сөздерінен (бас, қол, аяқ, аға, көз т.б.);

2) араб-парсы тілдерінен (мектеп, қалам, қайрат, сезім, дәптер, заман, ғылым, әдебиет)

3) монғол тілінен (нөкер, аймақ, темір, жорға т.б.);

4) орыс және Еуропа тілдерінен кірген сөздерден тұрады.

Тілдегі алуан халық сөздерінің болуы ел, жер тарихымен байланысты. Қазақ жұртының араб-парсы, монғол, орыс Еуропа елдерімен рухани, сауда, мәдени, шаруашылық қарым-қатынаста болғандығын дәлелдейді. Басқа тілден енген кейбір сөздер өз қалпын өзгертсе (мөр, дәрігер, күмән, жәшік, бөтелке, сіріңке, керует т.б.) енді бір топтары өзгеріске ұшырамаған (бұлбұл, хат, ұстаз, ниет, базар, нан, дана, гармон, мультфильм т.б.).

Көнерген сөздер

Халықтың әлеументтік тұрмыс – тіршілігінің сипатының дамуына, өзгеруіне байланысты қоғамдық өмірге қажетсіз болып қалған кейбір сөздер ескіріп, қолданудан шығып қалады. Мысалы: қаламсап, сәукеле, найзағай т.б.

Сөйтіп тілде қабаттасу – үнемі болып тұратын, тілдің даму заңдалығынан туатын құбылыс. Тілдің лексикасы негізінен ілгері дамығанда, оның ісінен керексіз болып, мүлде шығып қалғандары болумен бірге, кейбіреуі ілініп – салынып, сирек қолданылатын ескерген сөзге айналса, кейбір сөздер қоғамның өзгеруіне, қоғамдағы адамдардың өндірісінің өзгеруіне байланысты тек қана белгілі дәуірдің мінездемесі ретінде тарихи сөздер (историзм) болып қана сақталады.

Сондықтан архаизм мен историзм деген терминдер бір емес. Бұл екеуінің арасында төмендегідей айырмашылықтар бар:

Архаизм негізінде қарапайым сөздер болады және ол сөздер ескіріп, бара-бара мүлдем ұмытылып кетеді. Ол сөздер әдеби тілде ауыспалы мағынада қолданылымаса, тура бұрынғы мағынасында қолдануға жарамайды. Сонымен бірге бұл сөздердің көпшілігі-ақ өз дәуірінің өзінде де өмірге аса маңызды болғандықтан сөздік құрамнан тез шығып, тез ұмыт болады. Мысалы: ұшқыш кілем, жалмауыз кемпір, дәу т.б.

Историзмге келсек, ол замандар өтсе де, тілдің сөздігінің белгілі бір тобында көнерген күйінде-ақ, шығарманың тарихи ерекшеліктерін айқындау үшін қолдануға маңызы бар сөздер болады және олар тарихи бір дәуірдің ерекшелігіне, оның дәуір туғызған, дәуір сыртқа тепкен ұғымдар екендігіне көрсеткіш болады. Мысалы: сауыт, найза, дулыға т.б.

11. Оқушылардың өз бетінше атқаратын жұмысы: 31 мин (35%)

1-тапсырма. Көнерген сөздер тауып жазыңыздар.

Мысалы: мата түрлері

Торқа – ең қымбат жібек мата
Батсайы – қалың жібек кездеме
Дүрия – жылтырауық тығыз жібек мата

2)Үй жиһаздары түсінік беру

Кестені толтыр

1. 
   Көнерген сөз дегеніміз не? Мысал келтір.
   
2. 
   Архаизм деген не? Мысал келтір.
   
3. 
   Көнерген сөздер нешеге бөлінеді? Олар қалай аталады?
   
4. 
   Тарихи сөздер дегеніміз не? Мысал келтір.
   
5. 
   Берілген сөйлемнен көнерген сөзді тап.
   

1. Тіл құдіреті дегеніміз не?

2. Кірме сөз дегеніміз не?

3. Сөзтіктің түрлерін ата.

А) Жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

Б) Жаттығу жұмыстары
14. Үйге тапсырма беру: 2 мин (2%)

Сөздік туралы. Кірме сөздер, көнерген сөздер (архаизмдер) туралы оқып келу.

• 
  оқыту: Жұмбақ шешіп, жаңылтпаш айтқызып, ертегі тыңдату арқылы ой - өрістерін жетілдіру.
  
• 
  тәрбиелік: Ептілікке, тез ойлауға, әділдікке инабаттылыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеу, оқуға еңбекке белсенділігін арттыру.
  
• 
  дамыту: Кірме сөздер, көнерген сөздер, жаңа сөздер, тақырыбы бойынша білімдерін кеңейтіп, тіл байлықтарын дамыту.
  

8. 
   Құрманбаева Ш. Қазақ тілі: денсаулық сақтау саласына арналған оқу-әдістемелік кешені. Алматы: Қазығұрт, 2010ж.
   
9. 
   Ш. Бектуров, Қазақ тілі: жоғары оқу орындарына түсушілерге арналған оқулық. –Алматы: Білім, 1994.
   
10. 
    Н. Оразақынов, Н. Әміреев, Н. Сапақов. Қазақ тілі сөз мәдениеті- Алматы: Мектеп 2006
    
11. 
    Ж. Адамбаева, Ф. Оразбаева, Қ. Оңалбаева. Қазақ тілі- Алмаы: Мектеп, 2006
    
12. 
    Б. Құлмағанбетова, У. Туребекова, Г. Ибраева. Қазақ тілі – Алматы: Мектеп, 2007
    
13. 
    Бектұров Ш. Қазақ тілі: ана тілі деңгейінде үйрету құралы. Алматы, Әділет ЖҚМ, 2002
    
14. 
    Қараев М.Ә. Қазақ тілі: (Фонетика, лексикология, морфология, синтаксис) Алматы, Ана тілі, 1993
    

1. Қазақ тілі пәні бойынша практикалық сабақтардың 1-курс студенттеріну арналған әдістемелік нұсқаулар жинағы. Шымкент, 2002

2. Н. Беріков. Қазақ тілі сабақтары – Ақтөбе: Ана тілі, 1994

4. Г. Байжанова, А. Маймақова. Іс жүргізу – Астана: Фолиант, 2007

5. В.И. Сакала, Б.В. Сакала, Н.В. Сакала. Қазастан Республикасында іс қағаздарын жүргізу – Алматы: LEM, 2006

6. С. Кенжахметұлы. Жеті қазына – Алматы: Ана тілі, 1997

7. К. Сариева. Қазақ тілі және ел тану – Алматы: Lebiz, 1997

8. А. Нысаналин. Қазақтың мақал-мәтелдері – Алматы: Мектеп, 2004

9. С. Қалиева, М. Оразаев, М. Смайылова. Қазақ халқының салт-дәстүрлері-Алматы: Рауан, 2002

11. Е. Елубаев. Жүз жұмбақ, жүз жаңылтпаш – Алматы: Мектеп, 1999

12. Ә. Хазимова. Іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізу – Алматы, 2004

13. Л. Дүйсебекова. Қазақ ресми іс қағаздары – Алматы. Ана тілі, 2005

14. Н. Оралбаева, Ғ. Мадина, А. Әбілқаев. Қазақ тілі – Алматы: қазақ университеті, 1998

15. К.О. Өмірбаева. Қазақ тілін көпдеңгейлік оқыту – Ақтөбе, 2005

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқытушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

2. Қандай сөздер тасмалданбайды.

3. М. Шахановтың «Төрт ана» өлеңін жатқа айту.

4. М. Мақатаевтың «Қазақ жері» өлеңін мәнерлеп оқу.

Мысалы: 1. Ана баулыған бала епті, әке баулыған бала есті.

1. 
   Қалыптасқан дайын сөйлемдер қалпында жұмсалады.
   
2. 
   Белгілі бір тұжырым, түйінді береді.
   
3. 
   Өсиет, ақыл мақсатында айтылып, жақсылыққа, еңбекке, ерлікке, адамгершілікке үндейді.
   

1. 
   Қалыптасқан дайын сөйлемдер қалпында жұмсалады.
   
2. 
   Белгілі бір тұжырым, түйінді береді.
   
3. 
   Өсиет, ақыл мақсатында айтылып, жақсылыққа, еңбекке, ерлікке, адамгершілікке үндейді.
   

Мақал мен мәтелдің ерекшеліктері

1. Үйде неше шал отыр?

Көсе шал отыр.

Тақиясы шошайып

Шоқша сақалды шақша бас шал отыр.

* *

Түз кезді, із кесті.

* * *

3. Ошақта от жоқ,

* * *
4. Дөң жатыр,

Дөнде тон-тоң көн, жатыр
11. Оқушылардың өз бетінше атқаратын жұмысы: 31 мин (35%)

1. Мақал-мәтелдің жалғасын табу.

2. Жаңылтпаш құрастыру.

3. Үлестірме қағаздар.

1. Тіл құдіреті дегеніміз не?

2. Кірме сөз дегеніміз не?

3. Сөзтіктің түрлерін ата.

А) Жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

Б) Жаттығу жұмыстары
14. Үйге тапсырма беру: 5 мин (3%)

Ертегі, жұмбақ, жаңылтпаш. Мақал – сөздің мәйегі туралы оқып келу.

• 
  оқыту: Халық тарихынан, Алтын адамды оқыта отырып, арнаулы сөздер (терминдер), диалект сөздерді байланыстра отырып түсіндіру.
  
• 
  тәрбиелік: Оқытушылардың туған жерге сүйіспеншілігін оятып, сыпайылыққа тәрбиелеу және сөйлеу әдебін меңгертіп, талғамы жоғары ұрпақ тәрбиелеу.
  
• 
  дамыту: Қабылдауы мен ойлау қабілеттерін зерттей отырып, ой қорытқызу және жаңа ұғымды өзі іздеп табуға бағыттау, ой-өрісі мен дүниетанымын дамыту, өз ойын еркін айта білуге қалыптастыру.
  

1. 
   Құрманбаева Ш. Қазақ тілі: денсаулық сақтау саласына арналған оқу-әдістемелік кешені. Алматы: Қазығұрт, 2010ж.
   
2. 
   Ш. Бектуров, Қазақ тілі: жоғары оқу орындарына түсушілерге арналған оқулық. –Алматы: Білім, 1994.
   
3. 
   Н. Оразақынов, Н. Әміреев, Н. Сапақов. Қазақ тілі сөз мәдениеті- Алматы: Мектеп 2006
   
4. 
   Ж. Адамбаева, Ф. Оразбаева, Қ. Оңалбаева. Қазақ тілі- Алмаы: Мектеп, 2006
   
5. 
   Б. Құлмағанбетова, У. Туребекова, Г. Ибраева. Қазақ тілі – Алматы: Мектеп, 2007
   
6. 
   Бектұров Ш. Қазақ тілі: ана тілі деңгейінде үйрету құралы. Алматы, Әділет ЖҚМ, 2002
   
7. 
   Қараев М.Ә. Қазақ тілі: (Фонетика, лексикология, морфология, синтаксис) Алматы, Ана тілі, 1993