Гасырлар бойьтРесей империясы, одан кейш кецеспктотали-тарлыктертшсаясатпен бшпксырын бупп келди Кдз1рдщозщде де халкымыздын саясат пен саяси жетекш1лерд
жүктеу/скачать 7,25 Mb.
|
Жамбылов Саясаттану (1)
§ 3. Жана замандагы саяси ой ХУИгасырда буржуазиялык революция Еуропа келемшдеен 6ipJHUii Англияда болды, Ол феодатазмге куйрете соккы берш, капиталист! к катынастардын тез дамуына жол ашты. Бул дэу1рдщ кврнект1 еюлдершш 6ipi агылшын ойшылы Томас Гоббс (1588—1679) едь Онынойынша, мемлекет когамдык келю1мн!н непз1нде жалпыга б1рдей бейбгг OMip мен каушстзлЫт! сактау ушш пайда болды. Когамдык KeniciM бойынша патшага (не мемлекет уйымдарына) жеке адамдардын кукы тапсырылады. Адамдар ез плектер* мен epiierepiH шектеп, барлык билiKii мемлекетке бердк Ол монархиялык мемлекетп унатты. Франциядагы буржуазиялык революциянын кернект! екШ Шарль Луи Монтескье (1689—1775) эр халыктын адамгершшк бейнесш, онынзандарынынайырмашылыгын, когамнындамуын географиялык ортага (ауа райына, топырагына, жер бедерше, квлемше, т.б.) байлаиыстырды. Бостандык—зан несе epiK берсе, соны icTey. Саяси бостандык экономиканын, оншрютщ, сауда-нын дамуына эсер етед|. Ол сез, баспасез, уждаи бостандыгын жактады. Мемлекет азаматгарды емгрге кажетп каражаттармен камтамасыз етуге м!ндетп. Бостандыкты баянды ету максатында жене TeHKepicTepre жол бермеу ушш §тщг} зан шыгаратын, ат-карушы жене сот билт етш белу керек дедь Франциянын ойшыл-агартушысы Жан Жак Руссо (1712—1778) усакбуржуазиянын, шаруалардын муддесш коргады. Ол еркниик пен теншкп ей жогаргы и run к деп санады. Еркшджлн кепш тещцк, ал теши к саясатга гана емес, мулжте де болуга raic. Мемлекет шектен тыс байлык пен кедейл!кке ж1бермей, адамдар ара-сындатенлдк'п сактауы керек. Руссо пкелей халык бил in н усьшды. Егер елдщ жер! улкен болса, халыктын, екщдтн колдануга болады. BipaK бул ретте депутат халык кызмепше! болуга raic. Руссо октын-октын халык жииалысын етюзш, онда уюмет есеп 6epyiH талап етп. Жана заманды сез еткеиде ен алдымен Америка Курама Штат-тары ндагы тэуслаздпе ушш курес кез!ндеп саяси ипмнш алатын орны зор. X V1I-XVII1 гасырларда Солгустчк Американын Атлантикалык жагалауы Британия колонияларынаайналды. Колониялар метро-полиялардан толыктеуедат болатын. 1775—1783 жыддары Америка халкынын агылшындарга карсы теуслаздне ушш азаматгык согысы болды. Бул согас демократиялык идеялардын дамуына куатты туртю болды. АКД1-тагы киян-кесю таптык курес идеологияда да жангы-рык тапты. Алдынгы катарлы саяси niKipfli Т, Джефферсон, Т. Пейн жактаса, ipi буржуазияиын саяси кезкарасын А. Гамильтон коргады. Америка халкынын демократия жолында азатгык куреа Томас Джефферсонныц (1743—1826) атына байланысты. Ол сол кездеп улы революмиялык кужат—Америка Курама Штатгары-нын'Теуелаздж Деклараииясын" жазды. Мемлекегпк eKiMerri курап. оны бакылау кукынан еш адамды шетгету ге болмайды. Егер ек1мет халык кукын корласа. ондай укшетп ауыстырып, езипн калауына сай езгертуже болады. Мунда Джефферсон ракымсыз билеуипге карсы халыктын кетершс жасауга кукм барлыгын делелдеп, халык егемендтн жактады. Бул дуниежузшк про-греспнрел* АКШ-тынТауелс13д1кдекларациясындаодан ер^да-мытыллы. Ондатенд1к, бостандык, кетершс жасауга кукы бар-лыкхш1ыкть1нажь[рать1лмайтъ1нгабигикукыдеп есептеддь Адам-дардынтабиги кукы мемлекет белгшеген зандардан жогары туруы керек. Декларацияда жаратушы барлык адамдарды тен етш жа-ратгы жэне олардын eMipre, бостандыкка, бакытка тырысуына кукы бар дслжген. Джефферсон уюметтарапынан жеке адамнын кукын бузу кауш тумауы ушш мемлекетпк бшпктщ м^ндеггерш шектеуд» талап erri. Ол усакеширупплердш максатын кездеп, фермерл ердш демократиялык рсспубликасын ансады. Тэуелс13Д1К ушш курес кезнще езшш батыл идеяларымсн ТомасПейн (1737—1809) кезгетустт. Ол Америкахалкыназатгык куреске, отаршылдарданбелшш шыгуга шакырды. Адамнын табиги кукына ерк1ЦД1КТ1, теншкт!, сез, баспасоз, дшге сену бостан-дыгын, ракатка, бакытка жету, т.б. жаткызды. Псин 6ipiHUii болып когам мен мемлскетп ажыратгы. Мемлекет когам тудырады. Ук1метпнмаксаты—кау1Пс1зд|К пен бостандыкты камтамасыз ету. Онын, саяси мураты—жалпыга б1рдсй сайлау кукы, тек вкшдт бар демократиялык республика. Пейнсогыскд карсы болды, бейбггшшкке шакырды. Бейб1т-шшкт) сактамайтыи уюмет кулатылуы керек. BipaK ол едшегп согысты, азатгык ушш согысты колдады. Т. Джефферсон мен Т. Пейннш кажырлы енбепжнаркасында жазылып,!776жылы 4 шищедебектлген Америка Курама Штат-тарынын Теуелаздк Декларациясынын непзп кагндалары мы-надай: барлык адамдардыц жаратылысынан eMip суруге, бостандыкка, менад ккс, бакытка жене кау!пс!зд!кке кукы бар; хапык— еюмегпцкдйнар коз! жопе сгемеадк соган тен, уюмет—халыктын кызметппс!; барлык мемлекетпк бишк халыктыц пайдасына жумыс icTeyi керек, егер олай болмаса, хапык езше унамсыз уюмегп жоюга epKi бар; бюпк зан шыгаратын, аткарушы жене сот ек)мет! болып бэлшу! керек жене т.б. Жана заманда саяси санада айтарлыктай \з калдырган немюпн классикалыкфилософиясынын непзш салушы Иммануил Кант (1724— 1804). Оныц саяси гак!рлер1 -1 Космополиток кезкарас жешндсп жалпы тарихтын идеялары", "Ом1рлж бейбГтшшкке" деген енбектер!нде баяндалган. Канттын елеуметпк кезкарасынын непзп кдгидапары: ep6ip адам ар-намысынын, шекс1з кундылыктын Heci; кандай Minimi жоспар болмасы н адам оны жузегс асыру жолынла еде, айла, курал болуга тшс емес. Адам 6ip ic ютегенде енегелж, адамгерийлж за-нын басшылыккэ алуы керек. Кант муны "категориялык императив'1 деп айтады. Онын мэН! — ep6ip адамнын 1с-ерскет1 баскага улп боларлыктай болуга тшс. Кантбасып алушы, тонаушылык согысты, огаидайындыкты ешкерелейд». Ол ертурл1 мемлскетгер ушш езара пайдалы халы-каралыксауда мен езара карым-катыиасты, бейбггшшкп орнату мен сактаудын куралы деп бшещ. XVIII г. аягы — XIX г. 6ipiHUii жартысында Батые Еуропада кашггалиепкмеденистзаманалыкею козгаушы куштщэсер1мен дамьщы. Онын 6ipiHUi!ci — капитал ист катьшастарга жол ашкан Улы Француз революииясы. EKiHinici — алдымен Англияда, со-сын Франция жене баска Батые Еуропа елдершдеп курдел1 OHcpKecin e3repicrepi (ipi машиналы индустрияиын мануфакту-ралык eHAipiCTi алмастыруы) капитализмд! одан epi ныгайтгы. Бугаи орай жана цогамдык курылыс пайда болды. вещ келе жат-каи буржуазия ерюшикке, жылдам алга дамуга, зандылыкка ты-рысты. Сондык'гаи бул кездеп буржуазия лыксаяси идеология-иыцбас &птп>\ либерал tmt (cpiKTi, азат деген латын сезшен шык-каи) болды. Сонымен катар капиталистер мен пролетариаттын. арасындагы таптык курестщ удеуше байланысты кертартпалык нМрлерде туа баетады. Пролетариат куресшщ алгашкы кезешнде ез умпчн Сен-Симон, Фурье, 0}шсткшу!пошшыксоцш1лис^^>дщ\л]мпкартты. Олар буржуазия орнаткаи тертштерд! катты сынады. Жумысшы табынын eMipi кдншалыкты ауыр скешн сипаттады. Сен-Симон б!р1НШ) болып ерюм кабшетше карай жумыс кггейтшш жене енбепне карай акы алатын когамдьеккурылымнынболу мумюгеуп туралы niKip айтты. Фурьегедей1н енбект! адамга ж1бер!лген кар-гыс, жаза деп санайтын. Ал Фурье енбек-ri адам уш1н ракатка ай-нала алатыны жене айнаауга ти1с екен! жайында мэселе кетерд*. Ол енбек ету кукын 6ipiHmi орынга койды. Оуэн еиеркеап рево-люииясынын манызыи жогары багалады. Утолист-социалистер кала мен деревня арасындагы, денеенбеп мен ой енбеп арасындагы карама-карсылыкты жоюдьгн кажеттшпн усынды. Олар материаддык ипл!ктерд] эдьл белу меселесше баса назар аударды. Утопист-соииалистердш озык ойларымен катар кемшш«ктер1 де болды. Олар когамдык дамудын зандылыктарын туешбедо, когамдык eMipui кайта курудын шынайы жолдарын кормедо, жумысшы табына тек жапа шегуии тап деп карады. жүктеу/скачать 7,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|