Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| -у
жұрнағы емес, - мақ жұрнағы деп табуға бейімдеу болғандарының себебі – ең алдымен, сол кезде қазақ тілінің сыры әбден сараланып зерттеліп болмағандығында. Соның салдарынан қазақ грамматикасы- ның көптеген категориялары басқа түркі тілдерінің факті- лерімен араласып, шатастырылып берілгені де болды. Мы- салы, бұл авторларда III жақтағы етістікке -лар жалғауы жалғанады (жазадылар, отырлар) деп көрсеткен немесе қазақ тіліне тән норманың бірі шартты өткен шақтың «жазсадым, жазсадың, жазсады» болып жіктелген түрі 104 деп жазғандарын да кездестіреміз. Дегенмен өткен ғасырдағы қазақ тілін зерттеушілердің -мақ аффиксін актив тұлға деп тануы себепсіз де емес. Халықтың ауыз әдебиетінің, өткен ғасырдың II жартысында қазақ тілінде шыққан газеттер мен басқа да материалдардың, Абай шығармаларының, ішінара Ыбырай шығармаларының тілдерін алып қарасақ, сөз етіп отырған тұлғаның қызметі мен семантикасы жағынан әр алуан құбылып келіп, өте жиі қолданылғанын көреміз. -мақ жұрнақты тұлғаны супиндік мағынада эпостық жыр- лардан таба аламыз: Назымды малсыз алмаққа Шалдар да жаман желіккен («Қамбар батыр», 1957, 39-бет). Ал Тайшыққа жүрмекке Алпамыс қыран ойлады («Қисса Алпамыш», 1901). Ойланды елге бармаққа, Елінен хабар алмаққа («Алпамыс», 1957, 15-бет). Кейқуат бір диірмен тасты ап келіп Алпамысты өлтірмекке төбесіне тастап жіберді («Қисса Алпамыш», 1901). Эпостардың тілінде -мақ жұрнақты тұлғаны супин мағы- насынсыз да кездестіреміз: Қаршығадан өзгеге Жібектен жауап алмағы Қиын-қыстау іс еді («Қыз Жібек», 1957, 31-бет). 104 Терентьев М. Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская. - Кн. I. - СПб, 1875. 484 Сізді көрсетпекке дүниенің малын алмаспын (Сонда, 23- бет). Жазғытұрғы ақша қар жаумақ қайда? Құлын-тайдай айқасқан оң жақ қайда? Азар жақсы болса да қайын атамыз, Айналайын әкемдей болмақ қайда? (В.В.Радлов Образцы... - Жар-жар. - С.7). Көптеген мақал-мәтелдерде - мақ жұрнақты тұлға қимыл есімі мағыасында келеді: Бірге тумақ бар, бірге жүрмек жоқ. Қашпақ, қумақ ерге сын, Көшпек, қонбақ жерге сын. Бас болмақ оңай, бастамақ қиын. Баланың тентек болмағы үйінен, Жігіттің тентек болмағы биінен. Алыспақ бар, атыспақ жоқ. - мақ жұрнақты тұлғаны ертегілерде кездесстін «алыспақ керек пе, жұлыспақ керек пе?» деген сияқты қалыптасқан тіркестерден де табуға болады. «Дала уалаяты газеті» 105 - мақ аффиксті тұлғаны қимыл есімі ретінде де, тіпті етістікпен семантикалас зат есім ретінде де өте жиі қолданған. «Охота в Туркестанском крае» деген мақаланың аты «Аң ауламақ Түркстан уалаятында» деп аударылған 106 (15/ ІІІ.1891. №15). Осы мақаланың ішіндегі «охота, охотиться» деген сөздердің бәрі ауламақ болып берілген: «Және нағыз аң ауламақты Орта Азиядағы мұсылмандар машық қылмайды». «Аңшылар өзге шаруадан босаған уақыттарында көп аң ауламаққа келеді Сырдарияның жағасына» (Сонда). Әрине, газет өз тәжірибесінде жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|