Генетика, селекция және тұҚым шаруашылығЫ (оқулық) алматы 2007

Вирустан сауықтырған өсімдіктерді жылдам көбейту үшін оларды микрокалемшелейді. Сауыктырудың тиімділігі көбінесе генотипке, вируспен зақымдану деңгейіне, маусымның әсеріне байланысты. Жылы жай жағдайыңда өсіп көбейген өсімдіктер суперэлитаны құрайды.

Сонымен, құнды элита өсімдіктерді микроклональды көбейту, гүл тозаңын, аналық гаметофитгі өсіру арқылы гаплоидты өсімдіктер алу сомаклонды өзгергіш негізіндегі клеткалық селекция, протопластарды сомалық будандастыру негізіндегі клеткалық инженерия және т.б. эр түрлі биотехнологиялық әдістердің өсімдіктер селекциясында маңызы өте үлкен. Ал болашакта гендік инженерияға көп үміт бар. Лабораториялық жұмыс қореқтік органы дайындау Өсімдік клеткаларын өсіруге арналған қоректік ортаның құрамы ете күрделі. Оның құрамына минералды түздар, көмір сулар, амин қышқылдары, витаминдер түрлі өсуді реттегіш заттар кіреді. Пайда болтан каллсусты одан әрі өсіру және органогенез процесін қоздыру үшін, қоректік ортаның құрамын өзгертіп отыру қажет. Қоректік ортаның құрамына минералды тұздар макро — және микроэлементтер түрінде кіреді.

Ұлпалар жасанды қоректік ортада гетеротрофты болғандықган оларга қоректену үшін көмірсулар қажет. Көмірсулардың және энергияның көзі ретінде негізінен концентрациясы 20-40г/л сахароза, кейде глюкоза қолданылады.

Жасанды қоректік ортаға витамиңдерді қосымша беру үлпалардың өсуін арттырады. Фитогормондар өсімдіктерде жүретін физиологиялық процестерге катысады. Өсімдіктер клеткалары өсу мен дифференциялану үшін ауксиндермен цитогинендер керек.

"Негізгі" ерітінділердегі витаминдер мен гормональдық заттарды дайындау және олардың калай еритініне байланысты, қоспалар жұмыс істеуге ыңғайлы болу керек.

Қоректік ортаны дайындау үшін бидистеленген су болу керек. Ыңғайлы болу үшін "негізгі" ерітінді тұздарын макроэлементтердің 10-концентрациясында қолданылады.

Картоптың апикальды меритемасын өсіру үшін мурасиге және скупың модификацияланган ортасын дайындау.

Бұл жұмысты макро және микро тұздардың, витаминдердің, гормондардың бастапқы ерітінділерін дайыңдаулан бастайды (кесте).

Қоректік ортаның кұрамы мен мөлшері, мг/л
Минералды	МС	Никотин қышқылы	2
элементтер
Сахароза	20000	Фолий қышқылы	0, 5
Глюкоза	20000	Кинетин	0,5
Казеин гидролизаты	1000	Са пантотенаты	10
Мезо-инозит	100	Рибофлавин	0, 5
Тиамин	1	Биотин	1
Пиридоксин	1	Белсенді көмір	10000
Аденин	40	Агар-агар	7000
Витамин В12	0, 015	рН 5, 7-5, 8

Мурасиге-Скуг бойынша макро — және микротяздардың концентрациялы ерітінділерін және темірдің хелатын төмендегі кестеде көрсетілген мөлшерде дайындайды.






100 мл бастапқы ерітіндіддегі темір хлета, мг

FeSo4 7H2O Na2 ЭДТА H2O

557 745 м

1 л ортаға 5 млден бастапқы ерітінді алынады

Концентрлі витаминдердің ерітінділері жекелеп дайындалады, оларды бастапқы ерітінділерінщ концентрациясы 1 мг/мл тиімді болып келеді. Фитогормоңдардың бастапқы ерітінділері төмендегіше дайындалады.

Аукциндер 2, 4-Д, НСқ, ИСқ, ИМқ 100 мг гормонды 0, 5-2 мл этил спиртінде ерітеді, жылытады, екі рет дистильденген сумен 100 мл-ге дейін сұйылтады, алынган ерітіндінің концентрациясы 1 мг/ мл болады.

Цитокининдер, кинетин, зеатин, БАЛ-10 мг-нан алып, 0, 5 н HCl-дың аз мөлшерінде ерітеді, жылытады, екі рет дистильденген сумен 100 мл-ге жетюзеді. Сонда алынган ерітіндінің концентрациясы -0, 1 мг/мл болады.

Абциз кышқылын (АБқ) спиртте аз ғана мөлшерде ерітеді де, қажетті көлемге дейін сумен сұйытылады.

Гибберелин кьішкылын (Гк) суда ерітеді.

Сиымдыльгғы 1 л химиялық ыдысқа сахароза мен глюкозаны / 20г/, мезоинозитті (100мг) казеин гидролизатын (1г), активтелген көмірді салып, оған тазартылған су құйып (шамамен 200-300 мл), шыны таяқшамен араластыра отырып, ерітеді. Одан сон, макротұздардың (50мл), микротұздар (1мл), темір хелатьш (5мл), витаминдер мен гормондардың бастапкы ерітінділерін қосады. Ортаға агарды қосар аддыңда рН көрсеткііпін 1 н КОН (NaOH), немесе 1 нНСІ ерітінділерінің көмегімен 5,5-5,6-ға жеткізеді.

7 г агарды 500 мл дистильденген суда ерітеді де, толық ерігенше қыздырады. Содан кейін атардың ерітіндісіне тұздардың, витамиңдердің және гормондардық ерітінділерін қоса құйып, жалпы көлемі 1 литрге дейін жеткізіледі. Дайындалған қоректік орта 1/3 көлемінде пробиркаларға құйып, тығындар мен жабылады да, автоклавтарда зарарсыздандырылады.

Дайьшдалған органы ыстық күйінде шыны ыдысқа құйып, аузын тығыз жауып, автоклавта зарарсыздандырады. Одан кейін суьгғанша 60° бұрьшпен көлбей қойылады. Суыған органы 10°С салқында сақтау керек. мм

"Негізгі "ерітінділер бір айға дейін сақталады: Егер сақгау кезінде ерітіндіде тұнба болса, оны ауыстыру керек. Пысықтау сұрактары

1. Өсімдіктердің эколого-географиялық тринципке негізделген систематикасы қандай?

2. 
   Экотип дегеніміз не?
   
3. 
   Өсімдіктердің белгілерімен қасиетгері дегеніміз не?
   

4. Өсімдіктер селекциясында бастапқы материалды қандай белгілермен қасиеттеріне қарап бағалайды!

5. 
   Сорт дегеніміз не?
   
6. 
   Жаратылысы мен шьнару тәсілі бойынша сорттар калай бөлінеді?
   
7. 
   Өндірісте сортка қойылатын талаптар кандай?
   
8. 
   Бастапқы материал дегеніміз не?
   
9. 
   Бастапқы материалды алу тәсіддері?
   

10. 
    Мәдени өсімдіктердің қандай шығу орталықтары бар?
    
11. 
    Дүниежүзілік коллекцияның селекция жұмысындағы маңызы?
    
12. 
    Жабайы өсімдіктер түрлерінің селекциялық құңдылығы неде?
    
13. 
    Биотехнология әдісінің селекция жұмысын арттырудағы маңызы.
    

ІІІ-тарау. СҰРЫПТАУ

3.1 Сұрыптаудың әдістік жолдары

Органикалық дүниенің эволюциялықдаму теориясын Ч .Дарвин ауыл шаруашылығында жаңа асыл мал тұқымдары мен өсімдік сорттарының және жаңа түршелер мен түрлердің пайда болу негізі - бір гана ортақ бағыт-сұрыптау екендігін анықтады.

Табиги сүрыптау - ұзақ мерзім іпііңде жүретін құбылыс, қоршаған табиғи жағдайда, осы ортаның әсерінен түрлі өзгерістерге ұшырап, бейімделе алатын, икемділік қасиеттері бар тіршілік кана ұрпақ беріп, тірі қалады. Икемделіп, бейімделе алмаған организмдер құрып кетеді.

Даму құбылысыньщ ең кішкене бірлігі - бір ұрпактың өмірі.

Табиғи сұрыптау қоршаған ортада екі бағытта жүреді: олар үнемі даму және тұрақгы немесе тоқталған сұрыптау.

Үнемі даму сұрыптауы кез келген ұрпақтар қосындысында (популуцияда) жаңа өзгерістің (мутация) немесе бірнеше өзгерістер қосыңдылары (комбинация) болуын қамтамасыз етеді. Өмір сүретін орта жағдайлары өзгергенде, оған тез икемделуі керек.

Токталған немесе тұрақшы сұрыптау ұрпақтағы тұқым қуалау қасиеттерінің тұрақтылығынан, бірнеше ұрпақ (популяциядағы) бойынша тіршіліктің бір-бірінен айырмашылығының болмауына жағдай жасайды. Адамдар қолдан сұрыптау аркылы табиғатта бұрын болмаған, жаңа тіршілік ала алатыңдығьш Ч Дарвин баса айткан болатын.

Пайдалы жаңа қасиеттер тек сүрыптау арқылы алынады. Американың атақты селекционері Л.Бербанк тәрбиелеу немесе қоршаған ортаның кандай күшті құбылысы болмасын, ғасыр бойына әсер етсе де, сұрыптаусыз, селекция жетістігіне байкаларлыктай із қалдырмайтыдығъш көрсеткен (атап өткен) болатын.

Анықталмаған әр түрлі бағыттағы -өзгерістер, ағымьшың белгілі бір бағытта сұрыпталуы аркылы ұрпақтан-ұрпаққа жаңа белгілер мен касиеттер жинала келе, жаңа формалардың немесе өсімдік сортгарыньщ пайда болуын камтамасыз етеді.

Ч. Дарвин жасанды, қолдан сұрыптауды екі тұрге беледі, санасыз немесе ретсіз жөне әдістемелік немесе жүйелі әдістік сұрьштаулар. Мындаған жанар бойына адамдар сұрыптауды санасыз, белгісіз багытта жүргізді. Түқымды көбейту үщін ең жақсы масактарды, ірі дәндерді немесе ең дәмді тамырларды, жемістерді және т.б. таңдап отырды. Осындай белгілі мақсаты жоқ, ретсіз сұрыптауды ұрпақтан ұрпаққа қолданудың нәтижесінде барлық мәдени дакылдар алынды.

Жүйелі, мақсатш әдістемелер арқылы сұрыптау кезіңде адамдар бір немесе бірнеше дақыддарды жақсартудың кдндай қасиеттерін, қандай бағытта өзгерту үшін белгілі мақсаттар қойып, өсімдікке кажетгі өзгерістерді жинап, бекітуге кіріседі.

Ортаға байланысты пайда болтан өсімдік топтарының өз ерекшеліктері болады. Сұрыптау нәтижесінде кұртақшылық аймактарында пайда болтан өсімдіктер топтары ылгалды жерде пайда болтан топтарға қарағанда өнімді аз береді, масактары қысқа, ал дәндері ұсақ келеді. Бұл икемделгіш көрсеткіші мен өсімдік өнімінің кері байланыста болатындытымен түсіңдіріледі. құрғақшылық жерлерде, кейбір өсімдіктерде жоғары өнім беретін белгілері болуы да мүмкін, бірақ олардың құрғақшылыққа төзімділігі томен болады. Масактардың кішілеу, дәндерінің ұсақ болғандары гана, ірі масакқты және ірі дәнділерге құрғағанда құрғашылыққа тозімді келеді, ал сұрыптау осылардың ұрпақтар ішінде алғашқысының кобейіп, екіншілерінің құрып кетуіне ұшыратады. Өте сирек болса да, құрғашылық аудандарда пайда болтан ұрпактардың арасында икемделгіш келген, ұсақ дәнді ұрпақтарды ығыстырьш шығаратын ірі денді өсімдік топтары болуы мүмкін. Осындай өсімдіктер селекцияда аса баталы ұрпақтар болып саналады- Егер құрғашылық аудандарда ірі дәнді есімдіктер, ұсақ дәнді топтардан басым болса, олардың тұқым қуалаушылық қасиеттерінің - соның ішінде тамыр жүйесінің жақсы дамып немесе аса көп жарық мөлшеріне икемділігімен қатар жүріп, кейбір зандылыктың бұзылатындығын байқатады.

Тегі ылғалды жерлерден шыққан, ірі дәңді өсімдіктерден алынган сорттарды құрғақшылық аудандардан шыкқан ірі дәнді сорттармен салыстырсақ, соңтылардың өнімі жоғары келеді. 1000 дән салмағының жоғары болуы сорттың құрғашылық салыстырмалы, тана төзімді екендігін көрсетеді.

Батыс еуропалақ мол өнімді бидай мен арпа сорттарының құрамындагы белок молшелері аз келеді. Ал, осы дақылдардың қуаңшылық-далалық аудандарда алынған сорттарының өнімдері аздау болғанымен, дән құрамындағы белок мөлшері жоғары болады.

Өсімдіктердің коптеген шаруашылық қажетті белгілерінің физиологиялык біріге алмайтындыгы сірескен, озгермейтін қасиеттер емес. Селекция аркылы бұл кері байланыстарды аз да болса жеңілдетуге немесе бір сортқа жинақтауға болады.

Сұрыптаудың маңызы және тұқым қуалаушылықтың сіреспе еместігі, осімдіктердің ауруға және зиянкестерге тезімді топтары мен сорттарын шығартанда анық байқалады. өсімдіктердің зақымдануы нетижесінде немесе осы зақымдану арқылы оған қарсы тұру қасиеттерінің пайда болмайтыңдығы айдан анық.

Бидайдың тұқым салуга қолайсыз, жапырақ қолтып түкті түрінен баска түрлерін Швед шыбыны толық зақымдай алады. Осы жағдайдағы бидай түрінің зақымданбауы тек сұрыптаудың ғана нәтижесі, есімдіктердің оздігінен езгеруі - икемделуі емес. Осындай құбылыстар ауруларға төзімді есімдік топтарының пайда болуынан да байкдлады. Мысалы, төзімді өсімдік топтары мен сорттарының алынуы, осы аурудьщ кең тараған аудандарында ғана байқалады, ол кездейсоқ құбылыс емес. Н.И.Вавилов қандай да болмасын ауруға тезімді өсімдіктерді жер шарының осы ауруды туғызушылардың пайда болған аудандарынан іздеу керек деп керсеткен болатын.

Кенияда бидайдың ең қауіпті ауруы - сабақ татының кең дамуына қолайды жағдайлар бар екені белгілі. Соңдықган Кения бидайлары сабақтатына қарсы тұра алатын, сақтанғьштығы жоғары болуы керек. Аргентина жене Чили мемлекеттерінде сары жене қоңыр тат аурулары кеңінен тараған, алайда, осы аймакта топтары мен сорттары да көптеп кездеседі. Сонымен, барлық селекциялық тәжірибелер, Ч.Дарвиннің табиғи даму ғылымына сәйкес, өзгергіштік ездігінен икемділік жасап алмай, жаңа тіршілік топтарын және өсімдік сорттарын шығара алмайтындығын дәлелдейді.

Селекцияның мақсатына байланысты сұрыптау жекелеген немесе бірнеше белгілерін ескеру арқылы жүргізіледі. Өсімдіктің баска ерекшеліктерін ескермей біржакты, тек бір белгісіне қарап жүргізілген сүрыптау, есімдіктің енім құраушыларына немесе енім мөлшеріне әсер ететін қалыптасқан құбылыстардың езгеруіне ушыратса, кері нәтиже беруі де мүмкін, тез пісуіне карап жүргізілген сұрьптгау, кейбір ауа райы жағдайларында осімдік енімнің азаюына үшыратуы мүмкін. Қант қызылшасы тамыр түйнегін үлкейту батытында жүргізілген сұрыптау коп жағдайда оның кұрамыңдағы кант мөлшерінің азаюына келеді және т.б.

Өсімдіктерді сұрыптау кезінде аса көңіл аударылатын басты көрсеткіштер - әр гектардан алынатын өнім мөлшері, өсірілетін ортаның қолайсыз жагдайларьша (қуаншылық, құрғақшьшык, суық және т.б.) төзімді, алынатын өнімнің жоғары сапалы, ауру және зиянкестерге төзімді болуы, өндіру, өсіру, баптау, жинау жұмыстарында техникаларды пайдаланудың икемділігі.

Казак, картоп және коконіс шаруашылығы ғылыми зерттеу институтындағы картоппен жүргізілетін селекциялык жұмыстар бірден сұрыптауды коптеген көрсеткіштерге қатар жүргізіледі. Олардың бастылары: тез пісетіндігі, егістіктегі күн жарығын ұстайтын жапырақтардың мол болуы, тұйнек қабығы мен жұмсағының рендері, түйнектердің кескіні және ірілігі, түйнек көзшелерінің орналасуы терендігі, эр гектардан беретін өнімі, түйнек құрамындағы крахмал молшері, сақталу ұзақтығы, тұқымдық түйнектің рак, фитофора, картоп азғыны (парша), түйнек жұмағының темір торлыққа (железистая пятнистость), жапырақтардың жиырылма ауруына, түрлі вирустарға, түйнектердің уақыттынан бұрын өсуі және қуаншылыққа төзімділігі. Бірақ кейінгі дақылдарда жоғары өнім, одан алынатын пайдалы онім арасындағы кері байланыстың болатындығьш естен шығармаған дұрыс.

Селекция тәжірибесінде сұрыптаудың екі өдісі қолданылады: жаппай және жекелей сұрыптау. Ол әдістеменің әр қайсысы алға қойылған селекцияның мақсатына, гүлдеу биологиясына, алғашқы шығу тегіне және басқа да жағдайларға байланысты.

3.2 Жаппай сұрыптау

Жаппай сұрыптауда алғашқы оз ерекшеліктері бар ұрпақтар тобы бір мезгілде коптеген жүзден, бірнеше мыңға дейін жетеді. Сұрыптауды көп жағдайда кәдімгі егістікте жүргізеді, ол егістіктен болашактағы сортқа ұқсас белгілер тобы бар жақсы өсімдіктерді таңдайды.

Барльгқ тандалып алынган өсімдіктердің сүрыптау мақсатына сай келетіңдігі, дәнінің толыктығы, аурулармен зақымданбағандьгғы және т.б. лабораториялық жағдайда қаралады. Кейбір жарамсыз белгілері бар өсімдіктерді боліп тастайды. Тандау жүргізілгеннен кейін алынган барлық өсімдік тұқымдары біріктіріліп араластырылады да, келесі жылы бірге, себіледі. Сонда, жаңа сорт сұрыпталып алынган жақсы өсімдіктердің ұрпақтары больш саналады.






18 Сурет. Көп қайта жанған жаппай сұрыптаудың кескіні
Кейбір жағдайда алғашқы ұрпақтың қажеті қасиеттері бір рет сұрыптаудың нәтижесінде алынса - оңдай сұрыптау бірреттік деп аталады. Ондай сұрыптау тек өздігінен тозанданатын осімдіктерде болуы мүмкін. Айкас тозанданатын өсімдіктерде, әдетте алға қойылған мақсатка жету үшін сұрыптау бірнеше рет қайталанады.(18-сурет)

Алғашқы жылы бастапқы ұрпақтан (жергілікті сорттан) элиталық ең жақсы өсімдіктер бөлініп алынады. Олардың дән өнімдерін қайта қосылып, тағы себеді де, өсімдіктер ішінен жақсыларын сұрыптап алады. Алғашқы алынған ден өнімін екіге бөліп, бір жартысын сорт сынау учаскелеріне себеді. Бұл жерде бірінші сұрыптаудың өсімдіктері бастапқы ұрпақтағы және ең жақсы аудандастырылған сортпенен салыстырылады.

Екінші сұрыпталған өсімдіктердің өнімі үшінші сүрыптау жүргізілетін егістікке және келесі сортсынау учаскелеріне себіледі. Егер сорт сынауда жақсы нәтижелер алынса, онда жаңа сортты күні бұрын көбейтеді де, мемлекеттік сорт сынау учаскелеріне себеді. Келесі жылдары да осы үлгідегі жұмыстарды жалғастырып, қойылған мақсатка кажетті нәтижелерді алғанша жүргізе береді.

Кейбір дақылдардың сорттарының ішінде сүрыптау жүмысы тоқталғанда, көрсеткіштерінің төмендейтіндігі байқалады, мысалы, қант қызылшасының қанттылығы төмендейді. Сондықган, жаппай сұрыптау осы сорттың ондірісте пайдаланылған мерзімдерінде үзілместен жүргізіліп отырылады - оны жаппай үзбей сұрыптау деп атайды.

Жаппай сұрыптау әдісінің басты артықшылығы - оңайлығы, тездігі және кез келген жағдайда жүргізуге болатындығы. Осы артыкшылығын пайдаланып, бұл сұрыптауды ғылыми-зерттеу мекемелерінде ғана емес, ондіріс жагдайында да пайдалануға болады.

Жаппай сұрыптаудың өзгерген бір түрі - қарама-қарсы (негативный) сүрыптау кезінде жақсы өсімдіктерді тандамай, егістіктен ең нашар ұрпақтарды жұлып тастайды. Қарсы сұрыптау тұқым шаруашьшығы жұмысьгнда да жиі қолданылады. Жаппай сұрыптау өздігінен тозанданатын өсімдіктерге қарагғанда, айқас тозанданатын өсімдіктерде айрықша жүреді.

Жаппай сұрыптау дісімен көпжылдық шөптердің барлық және қарабидайдың көптеген сорттары алынды. Бұл әдістің ең байқаларлықгай кемшілігі - тандалып алынган өсімдіктердің әр ұрпақтарын тексеру мүмкіншінің жоктығы. Жаппай сүрьштауды топырақ құнарлылығы және жер тегістігі бір қалыпты келген учаскелерде жұргізуге тырысады. Осыған қарамастан, жаппай алынған өнімнің ішінде, аса бағалы тұқым қуалау қасиеттері бар өсімдіктер ұрпақтарымен қатар, топырақтың ылғалды болып, жер бетінің ойпандығының, қыраттарының және баска да кездейсоқ қолайлы жағдайлардың әсерінен жағымды өзгерістерге ұшыраған өсімдіктер де кездеседі. Жаппай сұрыптау жалпы ұрпақтар арасынан, селекцияға аса бағалы өсімдіктердің өнім берудегі артықшылығын анықтап, толық корсете алмайды.

Жаппай сұрыптау әдісіне тән кемшіліктер, жекелей сұрыптау өдісін пайдалану арқылы жойылады.

3.3 Аутогамды популяциядағы сұрыптау

Ғылыми селекция дамымастан бұрын мәдени өсімдіктердің белгілерін немесе касиетгерін жақсарту, олардың сыртқы белілерін сұрыптаумен жүргізіледі. Күні кешеге дейін сұрыптау селекциясының негізгі тәсілі болып келді, оның бастапкы материалы ретінде жергілікті сорттар пайдаланылады. Мұндай сұрыптаудың нәтижесінде селекционер тек кана популяцияда бар генотипті бөліп шығара алатын еді. Сондықтан да сол кезеңдері селекцияны талдаушы деп атады.

Генетикалық кодтың немесе кездейсоқ белтердің ажырауының нәтижесіңде мутация мен гендердің рекомбинациясы генетикалық әртүрлілікті тудырған кезде, табиги сұрыптау табиғи популяцияны тіршілік ортасымен келістіріп отырды. Жағымды сұраптау ортаға жақсы бейімделген особьтарды сақтап өсімдіктердің үдемелі және бағытталған эволюциясын қамтамасыз етті. Осы сиякты қолдан сұрыптаудьгң казіргі селекцияда манызы өте зор. Себебі селекцияда бастапқы материалдар қандай тәсілдермен алынса да мысалы, мейлі будандастыру, полиплоидия немесе мутагенез болмасын, барлык, тәсіл үшін сүраптау жүйесі бірдей болады. Сұрыптау генетикалық әртүрлі особьтарды бөлумен ғана шектелмей, сұрыптау жүретін популяцияның құрылымына да әсерін тизіеді.

Сүрыптау өздігінен тозаңданатын өсімдіктердің популяциясьщда оның гетерогендік дәрежесіне эсер етіп популяция особьтарының өз ара қарым-қатынасы мен экологиялық бейіоделуішлігіне ықпалын тигізеді. Ал айқас тозанданатын популяцияда осы аталғаннан баска, особьтардьщ гетерозиготтық дәрежесіне эсер етеді.

Сұрыптау биологиялык жүйеде особьтар қарым-қатынасының өзгертуіне байланысты. Сондықтан селекциялык, тәжірибеде сүрыптауды тиімді пайдалану үшін оның теориялық негізін білу қажет.

Өсімдіктер селекциясьшда жүргізілетін сұрыптаудың мақсаты пайдалы генотиптерді бөліп алу. Бірақ ол максат, бөлініп алынатын особьтың генотипі популяциядағы басқа особьтардан өзгеше болатын жағдайда ғана орындалады. Дегенмен фенотиптік көрінісі бойынша генотипті бағалауға болмайды. Оның мынадай екі себебі бар.

1. 
   Доминантты аллельдердің өзара қарым-қатынасына байланысты. Мысалы, гомозиготты доминантты аллельді генотип (АА) фенотиптік көрінісі жағынан, гетерозиготты Аа генотиптен айырмашылығы өте аз, немесе нашар білінеді.
   
2. 
   Модификацияға байланысты. Сыртқы орта популяция особьтарының сандық және сапалық белгілерінің фенотиптік көріністеріне әр түрлі эсер ететін болгандықган, өмірдің генетикалық негізі туралы түжырымды (пікір айтуға болмайды. Себебі сыртқы орта әртүрлі особьтарға ерекше әсер етеді және сыртқы орта бір белгіге неғұрлым көбірек әсер ететін болса, солғұрлым фенотиптің генотипті анықтау мүмкіншілігі аз болады.
   

Сыртқы ортаның модификациялық әсер етуі, полигеңді тұқым қуалайтын сандық белгілерді сұрыптауға қиыншылық туғызады, ал моногенді тұқым қуалайтын сапалық белгілер сыртқы ортаның сирек ілінеді.

Сұрыптаудың тиімділігі белгілердің түрлерімен өсімдіктердің тозандану тәсіліне байланысты болады, сондықтан сұрыптау аутогамды немесе аллогамды популяциялардагы сұрыптаудеп, ия болмаса оның ішінде сапалық және сандық белгілері бойынша сұрыптау деп бөлінеді.

Аутогамды немесе оздігінен тозанданатын популяцияларға бидай, арпа, күріш, коптеген мал азықгьгқ дақылдары, бұршақ, лобия, томат, және темекі т.б. жатады. Бірақ өсу ортасына байланысты бұлардың да ішінде 4% аспайтын мелшермен шектелген айкас тозандану болып түрады.

Айқас тозандану құбылысы 4% коп болса да селекция тәжірибесінде мақга, құмай және кофе сиякты дақылдарымен де аутомды өсімдіктердегідей сұрыптау жұмысы жүргізіледі.

Аутогамды популяциялар көп жағдайда гомозиготты болады. Егер де кездейсоқ мутацияның немесе айқас тозаңданудың нәтижесінде особьтар гетерозиготты болғанда онда мендельдің ажырау зандылығы бойынша, кейінгі ұрпақтың әрбір аллельді гетерозиготтылығы тең жартысына азайып отырады. Бұл кезде будандық популяция гомозиготтық күйге өтуі, бірінші жылғы будандағы гетерозиготтық дәрежеге керісінше болады. Гомозиготты особьтарда аллельдердің бір-біріне әсері болмайды.

Сапалы белгілерді сүрыптау. Сапалы белгілер деп моногендермен анықталатын айырықша жұп белгілер. Мысалы, ауруларға төзімділігі немесе төзімсіз, ренді-реңсіз, немесе құрамында бір элементтің болмауы т.б. солар сияқты көрсетіштері бар белгілер.

Аутогамды популяцияда 3 мүмкін болатын генотиптің моногенді локусында (АА, Аа, аа) тек қана екеуі ғана болады -АА және аа. Сондықтан сүрыптау оңай болады, себебі аллельдердің өзара әрекеті болмайды да гетерозиготты генотиптер жоқ болады. Бірақ сыртқы орта гомозиготты АА және аа генотиптің фенотиптік көрінісіне ықпалын тигізген мен олардың арасында сапалық айырмашылық сақталады да, фенотип белгілі бір мөлшерде негізі болып саналатын генотипті білдіреді. Сондықтан сапалы белгі бойынша жүргізілген кез-келген сұрыптау өте жогғары тиімді болады.

Шаруашылықка қажетті коптеген сандық белгілер полигенді тұқым қуалайды. Мұндай белгілерге өнімділігі, физиологиялық қасиеттері, әртүрлі заттардың мөлшері жатады. Кейбір белгілер сапалық (моногенді) және сандық (полигенді) тұқым қуалайды. Мысалы неше түрлі төзімділік, биіктігі және өсімдік архитектоникасы белгтлерінің көрсеткіштерін атауға болады.

Сандық белгілер көптеген гендермен бақыланатын болғандықтан популяцияда екі кластан коп гомозиготты генотиптер болады.

Мысалы, дигеңді тұқым қуалауда 4 гомозиготты генотип түзілді - ААВВ, ААвв, ааВВ, аавв ал егер тригенді де - 8 генотип түзіледі. Екі шеткі генотиптің арасында әртүрлі гомозиготты доминантты және рецессивті аллельдері бар генотиптер түзіледі. Олардыц арасындағы айырмашылық сыртқы ортаның модификациялық өсерімен калкаланады.

Сондықтан сұрыптау тиімділігі нашарлайды. Полигенді генспгаттің білінбеуі немесе көрінбеуі сьгртқьі ортаньщ тек кана сол генотипке әсерінен болып қоймай, сонымен катар оның жеке особьтарға бірдей эсер етуінен болады.

Сыртқа ортаның сұрыптау тиімділігіне жағымсыз әсері популяцияның жеке особьтарына әртүрлі мөлшерде ыкпалын тиізеді. Мысалы особьтарда бір белгіні дамытса, ал екінші біреуінде осы белгіні дамытпайды. Мүңдай жан-жакты әсер ету, сыртқы ортаның кішкене кездейсоқ өзгерістерінен болады. Дегенмен де, коптеген популяцияларда ортаның жағымсыз және пайдалы әсері бірдей болады да, зерттелетін белгінің бірдей тиімді бөлінуіне ыкпалын тигізеді. Сонымен, попуяпия деңгейінде жағымды және жағымсыз түр көріністер өзара теңеседі.

Сұрыптаудың жоғары тиімділігін екі тәсілмен арттыруға болады:

1-шіден сыртқы ортаньщ фенотиптік көршіске барынша азайту керек. Сұрыптау айрықша жүргізілетін популяцияға барлық жағынан бірдей жағдай туғызғанда ғана фенотип генотипке сәйкес келуі мүмкін.

Сұрыптауда шама келгенше өте катал және мұқият жүргізу керек.

3.4 Жекелей сұрыптау

Бұл әдістің негізі - жекелеген өсімдіктерді сұрыптап алып, болашақта әрқайсысынан алынган ұрпақтарды жекелей сақтау, көбейту. Алғашқы тандалған өсімдіктердің ұрпактарын көп рет тексеруден өткізеді.

Әлсіз, кездейсоқ сүрьшталған өсімдіктер жарамсыз деп табыльш, шетке шығарылады. Өсу ортасының бірдей жағдайында, әр түрлі жылдары таңдалып алынган жүздеген өсімдіктердің ұрпақтары салыстырылады. Сондыктан ол өсімдіктердің тұқым қуалаудағы, генотиптік және тұқым қуалау тұрақсыздыгы, фенотип өзгергіштігіндегі айырмашылықтар анықталып, соның аркасында ең жақсы өсімдік ұрпақтарын тандап, көбейтуге жағдай жасалады.

Өздігінен тозанданатын дақылдармен жұмыс істегенде, әдетте бір рет жекелей сұрыптау қолданылады. Алғашқы ұрпақтар ретінде табиғи, будандық және бір-бірінен айырмашылықтары бар ұрпақтар (мутанттар) пайдаланылады. Тандап алынған табиға бір өсімдіктің ұрпақтары – линиялық деп аталады, оның негізінде алынган сорт -линия, ал тандалып алынған будан


19 Сурет. Өздігінен тозандатылған өсімдіктерге бір рет жүргізілген ұрпақтары будандық линия, одан алынған сорт - будандык сорт деп аталады.

Өзгергіштік туғызатын заттар аркылы (мутагендер) тандап алынган өсімдіктер - өзгергіштер (мутанттар), оның ұрпақтары -мутанттық линия, болашак сорт - өзгергіш сорт (мутанттық) деп аталынады. 19-суретте өздігінен тозанданатын өсімдіктерді бір рет жекелеп сұрыптау жүргізудің кескіні келтірілген (19-сурет).

Алғашқы жылы ұрпақ топтарынан (популяциядан) сүрыпталып алынған ең жақсы өсімдіктер жекеленіп бастырыпады. Тандальш алынған өсімдіктердің тұқымдары келесі жылы селекция питомнигінде жеке-жеке себіледі. Бұл жерде нашар туыстар (линиялар) шетке шығарылып, ең жақсы туыстар құлдырылады.

Шетке шығарылмаған нөмірлер үшінші жылы - екінші жылдық селекция питомнигіне, ең „ жақсылары – бақылау.

(БП) себіледі де нашарлары шеттетіліп, жақсы нөмірлер іріктеліп бөлінеді. Ең жақсы нөмірлер осы әдіспен сорт сынау, салыстыру (СС) кейде күні бұрын (КБ), кейде соңынан мемлекеттік сорт сынауга (МС) беріледі. Осы және бір уақытта ең жақсы нөмірлердің күні бұрын тұқымдары көбейтіліп (КБ), олармен тұқым жақсарту жұмыстары жүргізіледі.

Жекелей сұрыптау әдісі жаппай сұрыптауға қарағанда күрделі және көп еңбек етуді талап етеді. Жекелей сүрыптау әдісімен алынған жаңа сорт ең таңдаулы өсімдіктің бір масағынан немесе щашақбасынан алынған, астық тұқымдас өсімдіктерде салмағы көп жағдайда 1 г аспайтын тұқымдардан пайда болады. Сондыктан, жаңа сортты шығаруға және тұқымын көбейтуге көп уақыт кетеді. Дегенмен, бұл көрсетілген кемшіліктер - осы әдістің беретін жоғары нөтижесі есебінен білінбей кетеді.

Өздігінен тозанданатын дақыл сорттарының басым көпшілігі табиғи өсімдіктерді немесе будан қосындыларын жекелей сүрыптау әдісін қолдану аркылы алынған.

Будан қосындыларынан жекелей сұрыптау арқылы төмендегі атақты селекциялык сорттар шығарылған. Олар: күздік бидайдың Безостая 1 жэне Кавказ, жаздық бидайдьщ Саратов 29 және Мелянопус 26, жаздық арпаньщ Нутанс 244 жэне Москвалық 121, сұлыньщ Львовтык 78, тарыньщ Саратов 2, ас бұршактың Рамондық 77 жэне т.б. коптеген сорттары.

Жекелей сұрыптау әдісімен шығарылған сорттар, өздерінің жоғары біркелкі ұрықтық (гомозиготалык) қасиетіне байланысты, әдетте өзінің шаруашыльгқ-биологиялық қасиеттерін көп ұрпақтар бойьша жақсы сақтайды.

Мысалы, күздік бидайдың Безостаұ 4 сортынан сорт ішіндегі қайталап сұрыптау арқылы Безостая 1 сорты шығарылған. Осы әдіспен жаздық бидайдьщ Шортандинка сортынан Пиротрикс 28, тарының Мироновтық 85 сортынан - Мироновтық 51, күріштің Красноармиялық 173 сортынан - Кубань 9 сорттары жэне т.б.

3.5 Педигри әдістемесі.

Кейде өздігінен тозаңданатын дақылдардың будан қосындыларында жекелей сұрыптау бірнеше рет қайталанады, ал тандалып алынган өсімдік ұрпақтары, шыққан тектері коп жылдар бойы белгілі болғандықтан, олармен салыстырып отырады. Осы әдіспен жүргізілген селекциялык жұмыс ең сапалы (элиталык) өсімдіктердің тек екінші (F2) ұрпағынан басталады. Сұрыпталған өсімдік туыстарын (линияларын) жекелей себеді. Үшінші (F3) ұрпағында нашар өсімдіктерге өте қатты шеттету жүргізіледі, егуге қалдырылған туыстарға қайтадан жақсы есімдіктерді жіктеу үшін, қайтадан жекелей сүрыптау қолданылып, келесі ұрпақтарда да тексеру жүргізіледі. Шаруашылыкка кажетті касиеттері және морфологиялық белгілері