-кесте. Селекциялық процестің схемасы

X

Жабайы өсімдіктер
Сорттар популяциясы	селекциялық
	Жергілікті
	шет аудандық
Будандар Популяциясы	түр ішілік
	түр аралық
алынған популяциялар	Мутанттар
	полиплоидтар

2 –ші кезең Сұрыптау

Бірінші ұрпақ	Бастапқы популяция өсімдіктерін бағалап, көбейту үшін, өте жақсысын бөліп алу
	Көбейту немесе келесі ұрпақтың Популяциясын құру
Екінші ұрпақ	Құрылған өсімдіктер популяциясын бағалап, көбейту үшін ең жақсысын бөліп алу
	Көбейту немесе келесі ұрпақтың Популяциясын құру
Үшінші ұрпақ	Құрылған популяцисын өсімдіктерін бағалап, көбейту үшін, ең жақсысын бөліп алу
	Көбейту келесі ұрпақтың Популяциясын құру

т.б. (селекция жұмысының мақсатына сәйкес популяция құрылғанаға дейін).
3-ші кезең. Сынау

Бақылау

Конкурстық

Мемлекеттік

Егістік өсімдіктерінің немесе мәдени өсімдіктерінің жаңа сорттарын шығаруға адам баласымен қолданылатын мәдени және жабайы өсімдіктердің барлык түрлерін бастапкы материал деп атайды.

Шығу тегіне байланысты бастапкы материаддарды мынадай топтарға белуге болады:

Бастапқы материал

Жергілікті материал

Интродукция

Өздігінен қалыптасқан Қолдан қалыптастырылған

Халық селекция-сының сорттары Будандастыру


Селекциялық сорттар будандар Мутагенез


Жабайы түрлер Полиплоидия


Инвитро клеткасы

Бастапқы материал белгілі бір аймакта құралады. Бұған ертедегі ескі сорттарды қосып айтады. Ол дұрыс емес. Ертедегі ескі сортты кезінде баска ауданнан енгізуі мүмкін.

Жергілікті сортка халық селекциясының немесе селекциялық сорттар жатады.

Интродукция деп - белгілі бір облыскд немесе аймаққа, осы аймакта бұрын сонды өсірілмеген тұрлерді, сорттарды енгізуді айтады.

Өсімдікті жерсіндіру

Басқа жерде оніп шықкан осімдік үлгілерін пайдалану өсімдікті жерсіндіруге байланысты болады.

Жерсіндіру - (латынша introdustio - енгізу), осы жергілікті жерде бұрын оспеген осімдіктердің түрлері мен сорттарын баска бір елден немесе облыстан келінгенін айтадьі. Жүгері, күнбағыс, картоп, темекі, мақта сияқты дақылдарды Америкадан Шығыс елдеріне келіп жерсіндірудің нәтижесінде, осы елдерде жоғарьщағы дақылдар пайда болды. Батыс жарты жер шарының ашылуы өсімдіктердің жерсіндірілуіне жаңа дәуірді құрады.

Өсімдік селекциясы үшін жер өндірудің маңызы орасан зор.

Бастапқы материал қолдан (комбинациялық немесе синтетикалық селекция аркылы), химиялық, физикалық әсерлер (мутанттар немесе полиплоидтар алу) арқылы құралады.

Баска аймактан алып келіп енгізілген осімдік осы аймактың өсу орталығына жақсы бейімделуі мүмкін. Әрине ол осы өсімдіктің жерсінуіне немесе көндігуіне байланысты.

Жаңадан енгізілген материал екі жағдайда пайдаланылуы мұмкін:

1. Егер жаңа енгізілген сорт немесе буданның өнімі жоғары немесе жақсы бейімделген болса онда бірден өндіріске енгізу.

2.Сұрыптау және будандастырып алғашқы материал құру үшін.Осыған байланысты енгізген материалды қолдану бағытына қарай үш топка бөлуге болады:

1. 
   Жаңаесімдік.
   
2. 
   Егілетін өсімдіктің жаңа сорты.
   
3. 
   Бар өсімдіктердің жаңа белгілерінің қоры.
   

Бастапкы материал құруға өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының маңызы ете зор. Себебі, осы институтта басшы болып істеген Н.И. Вавилов, дүниежүзілік мәдени өсімдіктердің шығу орталықтарын анықтаумен қатар, олардың жабайы тұрлерінің және мәдени түрлерінің тұқкымдарын бір жерге жинастырды, оларда құрған коллекциялар осы күнге дейін қолданылып келеді.

Мәдени есімдіктердің көп тұрлілігі және шығу орталықгарын аныктау жөніндегі еңбектерінің нәтижелерін 1926 жылы алғаш рет теория етіп құрылып, 1935 жылы оңделіп, толықтырып теория етіп жарияланды. Ол теорияның мағынасы былай:

1. Бастапқы материалдарды түрлері мен генетикалық топтарына қарай, морфологиялық, систематикалық,
гибридиологиялық, цитологиялықжәне иммунологиялык таддау жүргізу керек.

2. Мәдени осімдіктердің тараған орталықтарын анықтау.

3. 
   Ботаникалық түр тармақтарын, әр түрдің нәсілін жэне жалпы өзгергіштік жүйесін анықтау.
   
4. 
   Шығу орталықтарын анықтау үшін жабайы және мәдени өосімдіктердің алатын орны генетикалық туыстардың географиялық ортақ айырмашылықтарын білу.
   

Өсімдіктер түрлерін әсіресе мәдени осімдіктерді зертгей келіп, Вавилов жақын түрлердің, туыстардың езгергіштік қатарларында ұқсастық бар екенін аңғарды. Кейбір белгілер немесе белгілер қатарлары әр түрлі туыстарда бірдей байқалатыны аныкталған. Мысалы, капуста туыстарда (шалғам, шалқан, тарна) селдерей тұқымдастарда (сөбіз) және т.б. тамырдың жуаңдауы.

2.8 Бастапқы материал түрлері

Селекцияда бастапқы материал деп, жаңа сорттарды шығару үшін пайдаланылатын есімдіктердің мәдени және жабайы формаларын айтады.

Бастапқы материал ретінде мыналар пайдаланылады:

1. 
   табиғатта кездесетін өсімдіктердің сан алуан формалары мен сорттары;
   
2. 
   селекция процесінде будандастыру жолымен және түрлі сыртқы жағдайлардың жасанды әрекетімен жасалған бастапқы материал болуы мүмкін.
   

Н.И.Вавилов атап керсеткендей, селекциялық жұмыста табыскд жету бастапкы материалды сұрыптаудан басталады.

Осы заманғы селекцияда бастапқы материал алу үшін қолданылатын негізгі түрлері мен тәсілдері мыналар:

/. Табиги популяция. Оған өсімдіктердің жабайы өсетін формалары, мәдени өсімдіктің жергілікті сорттары және ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің әлемдік коллекция сындағы үлгілер.

2. Бұдан популяциясы. Бұдан популяциясының екі түрі бар:

а) бір түрдегі сорттар мен формаларды тозаңдандыру арқылы алынған ішкі түрі; б) өсімдіктердің әр түрлері мен тектерін тозандандыру арқылы алынған (тұраралық және туысаралық) будандар.

3. 
   Өздігінен тозаңданатын линиялар (инцухт - линия). Өсімдіктердің айкас тозаңцануы селекция ісіңдегі бастапқы материал алудың көзі болып табылады. Олар өсімдіктерді көп рет еріксіз өздігінен тозандандыру арқылы алынады.
   
4. 
   Жасанды мутация және полиплоид формалары. Бастапқы материалдың бұүл түрі өсімдіктерге радиация, химиялық заттар, температура және баска мутаген құралдарын пайдалану жолымен жасалады.
   

5. Биотехнология әдісін пайдалану.

2.8.1. Ауыл шаруашылығы дакылдарының дүниежүзілік коллекциясын құру және оларды селекцияда пайдалану

Бұрынғы Бүкілодактық өсімдік шаруашылыгы институты - бес континент елдеріне және бұрынғы КСРО-на енген мемлекеттер бойынша материалдардың нәтижелерін жинақтау үшін, үш жүзден астам экспедиция ұйымдастырды. Осы мекеме ұжымдарының еңбегінің аркасында шетеддердің көптеген ғылыми мекемелерімен сорт үлгілерін алмастыру кеңінен жүргізілді. Н.И.Вавиловтыц басшылығымен Бүкіл одақтық өсімдік шаруашылығы институтының ғалымдары ұжымының көпжылдық жұмысы нәтижесіңде көптеген жаңа сорттар шығарыдды.

Селекция жұмысымен шұғылданатьш ғылыми-зерттеу мекемелері ауылшаруашылық дақылдарының жаңа сорттарын шығару үшін, дүниежүзілік коллекцияның материалдарын кеңінен пайдалануда.

Өсімдік селекциясындағы үздіксіз жүргізіліп отырған прогрестің генетикалық негізі барған сайын азаюда. Сондықтан, "ұрық плазмасын" сақтау, өсімдіктердің дүниежүзілік ресурстарын пайдалану, "ген банктерді" жасау соншалықты маңызды. Бұл мақсат үшін, көптеген елдерде арнаулы мекемелер ұйымдастырылды, ал ФАО (Б-ның жанындағы ауылшаруашылықжәне азық-түліқұйымы) құрамында өсімдіктердің генетикалық ресурстары жөнінде.

Халықаралық комитет құрылды. Мексикада жүгері және бидай сорттарын жақсарту жөніндегі Халықаралық орталық күрылды. Халықаралық ғылыми-зерттеу күріш институтында (Филиппинде) осы дақылдың 14 мыңнан астам сорт үлгілері жинакталды, өсімдіктердің ұлттық ірі коллекциясы АКДІ-та құрылды, басқа да біркатар елдерде бұл жұмыс кеңінен жүргізілуде.

2.8.2 Бастапкы материал ретінде селекция жолымен алынған шетелдік сорттарды пайдалану

Жергілікті сорттар өте бағалы болғанымен, олар бастапкы материал алудын дара көзі болып табылмайды. Экологиялық бейімдігіне қарамастан бұл сорттарда жаңа селекциялык сорт шығаруға қажетті қасиеттер бола бермейді. Ауыл шаруашылығы өндірісінің талаптарына толық жауап беретін сорттар шығару үшін, басқа еддердегі және басқа континенттердегі шет аудаңдық бастапқы материалдарды селекциялык жұмысқа пайдалану қажет.

Себебі, шетелде көптеген дақылдардың селекциясы дұрыс жолга қойылып, соның арқасында үлкен табыстарға жеткен. Жоғары өнімділігі, ауруларга төзімділігі өнім сапасының жақсылыгымен ерекшелінетін селекциялық жаңа сорттар шығарылған. Олардың көпшлігі алғашкы материал ретінде әсіресе будаңдастыруда кянды болып отыр. Ол үшін тәжірибе ретіңде, жыл сайын көп мөлшерде шетелдік сорттар келінуде.

Біздің қуаңшылыққа төзімді жергілікті сорттарымыздың негізінде шығарылған АКДІ пен Канаданың бидай және арпа селекциялык сорттары жоғары бағаланады. Селекцияда мал азығына арналған бидай сорттарын шығаруда канада мен Мексика селекционерлерінің жоғары өнім беретін сорттарын пайдалану керек.

Күздік бидайдың аргентиналық сорты жапырақтың қоңыр татына, піскеннен кейін төгілуге, жығылуға төзімді.

Германия, Финляндия, АҚШ-та арпаньщ қысқа төзімді сорттары аласалығымен, қыстап шығуға бейім, сабан сабақтары жығылмайтындығымен ерекшеленеді.

Қазақтың егіншілік ғылыми-зерттеу институтында әлімдік коллекция зерттеліп, Болгария, Молдавия, Иран, Румын елдерінің сорттары ішінен қатты қара күйе, сары тат ауруына төзімді Георгена, Загорка және т.б. қатысуымен аталган ауруларға төзімді бидай үлгілері алынды.

2.8.3 Өсімдіктердің табиғи популяциясы мен сорттарын селекцияда пайдалану

Табиғи сұрыпаудың негізінде халық селекциясының жергілікті сорттары шығарылды. Сұрыптаудың ұзаққа созылуына байланысты өсімдіктердің өр түрлі экологиялық жағдайларда қуаңшылық пен суыққа төзімділігі, тез пісетіндігі және басқа да жеке белгілері қалыптасып, өсудің белгілі жағдайларьша бірте-бірте икемделуі және сұрыпталуына қарай пайда болу процестері отеді.

жүктеу/скачать 11,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: