ОРТАҚ МӘДЕНИЕТ, ОРТАҚ МҮДДЕ ЖОЛЫНДА ҚОЛҒА АЛЫНҒАН ИГІ

254
ды елдерден қатысқан 28 тілші ғалым Түркі дүниесі үшін 34 әріптен тұратын латын 
негізіндегі әліпби жүйесін белгілеген еді. Бұл жүйе 29 таңбадан тұратын Түркияның 
әліпбиіне өзге түркі халықтарындағы дыбыстар үшін қосымша бес қаріп енгізумен 
ерекшеленді. Ол бес әріп: Ä ä, Х х, Q q, Ñ ñ, W w.
Бұл мәселе бұдан кейін де жалғасын тапты. Мәселен, 1992 жылы 29 қыркүйек пен 
2 қазан күндері Бішкекте өткен Түрік Республикалары мен Түрік мемлекеттік құры-
лымдары Білім министрлігі өкілдерінің 2-ші халықаралық конференциясы; 1993 жылы 
8-10 наурыз күндері бес тәуелсіз Түрік Республикасы қатысқан және Түрік іскер топтары 
мен Даму агенттігі (ТИКА) ұйымдастырған Анкарадағы «Әліпби мен емле мәселесі» 
атты халықаралық конференция; 1993 жылы 21-23 наурыз күндері Анталияда өткен 
«Түрік  мемлекеттерінің  достық,  бауырластық  және  ынтымақтастығы  құрылтайы» 
атты ірі жиында да қолға алынып, осы 34 әріптік әліпбиге өту қажеттігі турасында 
шешім  қабылданған  еді.  Осы  жиындардың  барлығы  1926  жылы  ұйымдастырылған 
ортақ әліпби турасындағы Баку конференциясынан кейін өткізілген алғашқы жиындар 
ретінде тарихқа енді» [1,3].
1991-1993 жылдар аралығында алдымен Әзірбайжан, сосын Түрікменстан, артынан 
Өзбекстан латын графикасына көшті. Қазақстан мен Қырғызстан бұл мәселені кейінгі 
кезекке қалдырды. Оған бірнеше себептер де бар. Қазақстанның геосаяси жағдайын 
да  назарға  алмасқа  болмайды.  Көршілес  орналасқан  алпауыт  мемлекеттердің  де 
ықпалымен  де  санасу  керек.  Осыны  ескере  отырып  Қазақстан  Республикасының 
тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаев латын графикасына өтуге жан-жақты дайындықпен 
келу керектігіне тоқталып, 2025 жылы Қазақстан латын графигіне толық өтетіндігін 
мәлімдеді. Түрік мемлекеттерінде қабылданған латын графикасының тиімді жақтары 
мен  кемшін  тұстарын  саралай  отырып  қорытынды  жасау  қажеттілігі  назарға  алын-
ды. Лингвист ғалымдар латын қарпіне көшкен тұста қазіргі қазақ тілінің дыбысталу 
ерекшеліктеріне нұқсан келмеу жағын қарастыруда. 
Бір  ғасырдың  ішінде  төрт  рет  алфавит  ауыстырған  түркі  жұрты  көптеген 
қиыншылықтарды  бастан  кешті.  Бұрынғы  араб  графикасымен  жазылған  көптеген 
құнды жәдігерлер кейін латын әліпбиіне ауысқан тұста халықтың жадынан ажырай 
бастады. Іле-шала кирилл қарпіне асығыс ауыстыру науқаны басталды. Айналасы он 
бес-жиырма жылдың ішінде әртүрлі жазуды меңгерген бірнеше ұрпақ сауатсыз деп та-
нылды. Осылайша түбі бір түркі халықтарын бір-бірінен алшақтату мақсатында алды-
мен олардың жазу емлелерін өзгертті. Бірі төте жазумен, енді бірі кирилл жазуында, 
батысында орналасқан халықтар латын әліпбиінде өз қажеттілігін алуға мәжбүр бол-
ды. Мұның салдарынан бұрын бір-бірімен тығыз байланыста болған ағайынның өзі 
кейін өзара хат алмасудан қалды. Бірінің жазғанын бірі түсінбейтіндей жағдайға жетті. 
Қазіргі кезде осы олқылықтың орнын толтыру жұмыстары қарқынды қолға алынып 
жатыр.  Қазақстан  Республикасының  президенті  Н.Ә.Назарбаев  өзінің  «Қазақстан  - 
2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан 
Халқына арналған Жолдауында: «Біз 2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын қарпіне, 
латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл – ұлт болып шешуге тиіс принципті 
мәселе.  Бір  кезде  тарих  бедерінде  біз  мұндай  қадамды  жасағанбыз»  [2,  2].  -  деген 
болатын.  Қазіргі  кезде  латын  әліпбиіне  көшудің  алғашқы  қадамдары  жасала  баста-

255
ды. Бірнеше нұсқасы да дайындалды. Әлі де графиканы жетілдіре түсу үшін ғылыми 
басқосулар мен конференцияларда пікірталастар өтіп тұрады.
Латын алфавитіне өтуді қызу қолдаған ұжымның бірі Қожа Ахмет Ясауи атындағы 
Халықаралық қазақ-түрік университеті болатын. 2002 жылы университет жанындағы 
Түркология  ғылыми-зерттеу  институты  ұйымдастырған  І  халықаралық  Түркология 
конгресі «Тарихы терең әліпби» деген атаумен ашылды. Бұл конгресс әлемнің жиыр-
мадан астам елдерінен келген түрколог-ғалымдар бас қосқан жиын болды. Осы кон-
гресс қаулысының 5 тармағында «Латыншаға көшкен, көшетін түркі халықтарының 
жазу таңбасы ортақ белгіге құрылып, бірін-бірі кедергісіз оқи алатын бағыт ұсталсын, 
бірақ шама келгенше, ата жазу таңбалары негізінде жасау назарда ұсталсын», –  деп 
көрсетілген. Осы бағытта жұмыстар атқарылатын болды. Түрік жұртының мәдениетін 
өзара  жақындастыру  мақсатында  қолға  алынған  іс-шараның  бұл  бір  парасы  ғана. 
Бүгінде бұл халықаралық түркологиялық конгресс екі жылда бір Түркістан қаласында 
өтіп  тұрады.  Дүниежүзінің  белгілі  түрколог  ғалымдарын  Түркістанға  шақырып, 
келелі ғылыми кеңес өткізіп отыру үрдіске айналған. Қай жағынан алып қарағанда 
да Қазақстан жері барша түрік жұртының атамекені, кезінде осы жерде өмір сүрген 
оғыз-қыпшақ тайпаларының қасиетті отаны болғандығы белгілі. Оның үстіне ислам 
мәдениетін түркі халқының болмысымен ұштастыруда Қожа Ахмет Ясауи бабамыздың 
еңбегі орасан. Сондықтан да барша түрік жұрты Қожа Ахмет Ясауиді өзінің бабасы са-
найды. Осы секілді ортақ байланыстардың тамыры тым тереңде жатқандығы белгілі. 
Күллі түрік жұртына ортақ тағы бір қасиетті баба – Қорқыт ата да кезінде Сыр бойын-
да өмір сүрген. Ендеше түркі жұртының кіндігі Түркістан шаһары ер түріктің қасиетті 
мекені, түріктердің қарашаңырағы болып қала береді. Түркология ғылымын Түркістан 
жерінде дамытудың тиімді тұстары өте көп. Түркі халықтарының студенттері дәріс 
алып жатқан Ясауи университетінде ортақ әліпби жайлы маңызды конференциялар 
алдағы уақыттарда да ұйымдастырылатын болады.
Түркология  ғылыми-зерттеу  институтының  Түркістан  қаласында  құрылуы  аса 
маңызды оқиғаның бірі. Себебі қазақтың рухани астанасы болған Түркістан аймағында 
рухани дамудың айрықша болғандығы белгілі. Орта ғасырларда дүниеге келген ұлы 
ғұламалар  А.Ясауи,  С.Бақырғани,  А.Югинеки,  Атаи  секілді  ғұламалар  Түркістан 
топырағынан шыққан болса, мұсылман ренессансы дәуірінде әлемге әйгілі болған Әбу 
Насыр әл-Фараби, Ахмет әл-Фараби, әл-Иқани, ХVІІІ ғасырдан бері қарай Итқани, 
Қозы  Қожа  Түркістани,  Шәді  төре  сияқты  мұсылман  әлеміне  танымал  тұлғалар 
дүниеге келген. Осыншама бай мұраны игеру, келешек ұрпаққа ата-баба мұрасын на-
сихаттау мақсатында Түркология институты ашылды. Институттың құрылуы осындай 
бай мұрамызды игеру жолында жасалған игі бастама болғандығы анық.
Түркология  институты  осы  кезге  шейін  Түркия  және  басқа  да  түркі  елдерінің 
ғалымдарымен  тығыз  байланыста  жұмыс  жасап  келеді.  Түркология  саласында  кен-
же қалған саланың бірі түркі әдебиетінің зерттелуі мен насихатталуы деуге болады. 
Алтайдан Еуропаға дейінгі аралықта ежелден қоныс тепкен, бүгіндері жеке өз алды-
на  дербес  мемлекеттерін  құрған  түркі  халықтарының  мәдениеті  мен  діні,  әдебиеті, 
тарихы,  этнографиясы,  тілі,  фольклорлық  туындылары  мен  шежіресін,  қоғам  және 
өнер  қайраткерлерінің  рухани  мұраларын  жинақтау,  насихаттау,  оларды  бүгінгі  за-

256
ман талабына сай қарастыру, түркі халықтарының әдеби жәдігерлерін кешенді түрде 
зерттеу  қажет.  Біздің  дәуірімізге  дейінгі  кезеңде  өмір  сүрген  түркі  тайпаларының 
дүниетанымы  мен  болмысы,  нанымы  мен  діни  сенімі,  Түркі  қағанаты  мен  Ұйғыр 
қағанаты тұсындағы ресми діндер, олар туралы жазылған діни кітаптар мен дүниеге 
келген жазба әдебиеттер, Ислам дінін қабылдаған соң жазылған мұралар мен Мәмлүк 
қыпшақтары, Алтын Орда тұсындағы жәдігерлеріміз бен кейінгі дәуірлердегі әдеби 
шығармаларды да халқымызға насихаттау институттың басты мақсаттарының бірі. 
Ислам діні Қазақстанға алғаш Оңтүстік аймақтан бастап тарағандығы белгілі. Араб 
мәдениеті мен иран тектес халықтардың әдеби байланысы ерте дәуірден басталған. 
Сол  кезден  бастап  қалыптасқан  мәдени  қабаттарды,  ерте  дәуірде  Орта  Азия  мен 
Орталық Азиядағы қабылданған діни нанымдар мен сенімдердің халық санасындағы 
көріністерін зерттеу де аса маңызды болып табылады. Осындай терең де көп сала-
лы тарихымызды зерттеу мақсатында Түркология институтының алға қойып отырған 
жұмыс жоспары да сан салалы. Оның ішінде түркі жұртының мәдениеті мен әдебиетін 
тұтастай  зерттеу  негізгі  міндеттерге  жатады.  Келешекте  дүйім  түркі  жұртының 
барлығына  бірдей  ортақ  графикаға  көшудің  түрік  мәдениетінің  дамуына  қосатын 
үлесі мол болмақ. Қазіргідей жылдам ақпарат алмасу дәуірінде түркі жұрты жазған 
еңбектерін қиналмай оқи алатын деңгейге көтерілсе, түркі интеграциясының қарқын 
алуына үлкен серпін берген болар еді.
Әдебиеттер: 
1.www.Altyn-orda.kz/kz/kazaksha-abdiuakap-kara-turki-duniesinin-ortak-alipbi-
zhujesi-bola ma?
2. Назарбаев Н. Ортақ тіл – мемлекеттік тіл. El.kz
3.  Бүгінгі түркологияның өзекті мәселелері мен келешегі (ортақ тіл, тарих және 
әліпби) // ІІІ Халықаралық түркология конгресі. – Түркістан, 2009. – 734 б.

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: