Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

272
Дворец 
Saraj, orda
Сарай, орда
Дерматолог 
Teri avruvmamanь (teri 
dәrigeri)
Тері ауру маманы (тері 
дәрігері)
Должность 
Qьzmet, orьn
Қызмет, орын
Жилище 
Baspana. yj
Баспана, үй
Жақша («қоршаудың») ішінде қазақша түсіндірмесімен берілді:
Кирилл жазуымен 
берілген орыс сөздері
Латын жазуымен берілген 
қазақ сөздері (1931 ж.)
кирилл жазуындағы 
қазақ сөздері
Диктофон 
Dәktapon (sөz çazatьn aparat) Дәктапон (сөз жазатын 
апарат)
Ультиматум 
Уltimәtim(keskensert)
Ултимәтім (кескен серт) 
«Атаулар сөздігіндегі» аудармалар бүгінгі уақытта да өз мәнін жоймай сол қалпында 
қолданылып келеді:
Кирилл жазуымен 
берілген орыс сөздері
Латын жазуымен 
берілген қазақ сөздері 
(1931 ж.)
кирилл жазуындағы 
қазақ сөздері
Заработок
Tabьs
Табыс
Заработная плата 
Çalaqь
жалақы
Заседание
Mәçilis
Мәжіліс
Индивидуальное  кредито-
вание 
Çekenesijeberyv
Жеке несійе берүу
Индивидуальное хозяйство  Çekecaruva
Жеке шаруа
Интеллигенция 
Zьjalьlar
Зыйалылар
Исследование
Izerttev
Ізерттеу
Копия
Kөcirme
Көшірме
Кредит
Nesije
Несійе
Культ
Tabьnuv
Табынұу
Культура
Mәdenijet
Мәденійет
Лектор
Dәrisci (lektir)
Дәрісші (лектір)
Лекция
Dәris
Дәріс
Наемный труд
Çaldamaeŋbek
Жалдама еңбек
Налог 
Salьq
Салық
Научно-исследовательский 
институт
Ġьlьmdьzerttevуnisteti
Ғылымды зерттеу үністеті
Гражданин 
Azamat 
Азамат
Выставка 
Kөrme
Көрме
Герб 
Taŋba
Таңба

273
Отдел
Bөlim
Бөлім
Печатный лист
Baspatabaq
Баспа табақ
Пианино
Kуj sandьq (pijәnijno)
Күй сандық (пійәнійно)
Пиктография
Syvretçazuv
Сүурет жазұу
Помада 
Dalap
Далап 
Представитель  (уполномо-
ченный)
Өkil
Өкіл
Президент 
Pirzijdent (topbasь)
Пірзійдент (топбасы)
Экватор 
Beldev
Белдеу 
Бұрыннан бар сөздердің мағыналарын жаңғырту арқылы жаңа сөзге балама табу:
Кирилл жазуымен 
берілген орыс сөздері
Латын жазуымен берілген 
қазақ сөздері (1931 ж.)
кирилл жазуындағы 
қазақ сөздері
Термин 
Pәn sөzi (atav)
Пән сөзі (атау)
Заседатель 
Qoscь bij
Қосшы бій
Контрабанда
Buqpasavda (urlapөtkizyv)
Бұқпа сауда (ұрлап өткізүу)
Контрабандист 
Buqpa sәvdeger
Бұқпа сәудегер
Космополитизм
Әlemdisyjyvcilik
Әлемді сүйүушілік
Курорт
Davalьçer (kyrert)
Дауалы жер (күрерт)
Лейкемия
Aqqandьlьq
Ақ қандылық
Объявление
Çarnama
Жарнама
Демократия 
Buqara (demәkirәtije)
Бұқара (демәкірәтійе)
Букет 
Desteligyl
Дестелі гүл
Гимн 
Quvanьc kyji
Қуаныш күйі
Парашют
Qalьtqь
Қалытқы
Партизанская война
Alaman soģьsь
Аламан соғысы
Патриарх
Aqsaqal
Ақсақал
Показатели конъюнктуры Narьq kөrsetkic
Нарық көрсеткіш
Поле сознания (психол.)
Oj kөlemi (sanaөrisi)
Ой көлемі (сана өрісі)
Председатель 
Aģa 
Аға
Рецензия 
Qьsqa sьn
Қысқа сын 
Феодализм 
Bek dәviri
Бек дәуірі 
Бір сөзден туындаған сөздерге әр түбірдегі сөздердің берілуі:
Кирилл жазуымен 
берілген орыс сөздері
Латын жазуымен берілген 
қазақ сөздері (1931 ж.)
кирилл жазуындағы 
қазақ сөздері
Алкоголь 
Esirtkic
Есірткіш
Алкоголик 
Araqqor
Араққор

274
Идеал
Arman
Арман
Идеализм 
Muratcьlьq 
Мұратшылық
Сөз тудырушы жұрнақтардың берілуі:
Кирилл жазуымен 
берілген орыс сөздері
Латын жазуымен берілген 
қазақ сөздері (1931 ж.)
кирилл жазуындағы 
қазақ сөздері
Алкоголик 
Araqqor
Араққор
Дарвинизм 
Dәrbinçolь
Дәрбін жолы
Демократизм
Buqaracьldьq
Бұқарашылдық
Идеализм 
Muratcьlьq 
Мұратшылық
Идеалист 
Muratcьl
Мұратшыл
Историзм
Tarьjqсьlьq
Тарыйқшылық
 
Лингвистика, филология ғылымдарының атау сөздері (терминдері):
Кирилл жазуымен 
берілген орыс сөздері
Латын жазуымен берілген 
қазақ сөздері (1931 ж.)
кирилл жазуындағы қазақ 
сөздері
Диалектология 
Dijәlektalogije (til өzgerisin 
zerttеjtin ģьlьm)
Дійәлекталогійе (тіл 
өзгерісін зерттейтін ғылым)
Значение 
Mәn, mәnis, maģьna
Мән, мәніс, мағына
Иносказание
Ьcara sөz
Ышара сөз
Лексика
Sөz keni
Сөз кені
Лексикография
Sөz keninәliptev
Сөз кенін әліптеу
Лексикология
Sөz kenintekseryvģьlьm
Сөз кенін тексерүу ғылым
Лексикон (словарь)
Sөzdik
Сөздік
Лингвистика 
Tilģьlьmь
Тіл ғылымы
Литературный язык
Әdebijettil
Әдебійет тіл
Логическая речь
Aqьl sөzi
Ақыл сөзі
Локальный (местный) Çergilikti, orьndaģь
Жергілікті, орындағы
Наречие 
Уstev
Үстеу
Неологизм
Çaŋa sөzcildik
Жаңа сөзшілдік
Отглагольное имя
Esimce
Есімше
Падеж (грам.)
Çalģav
Жалғау
Пассив 
Pәssip
Пәссіп
Периодическая речь
Ьrģaq sөz
Ырғақ сөз
Перифраз 
Bykpelev
Бүкпелеу
Плеоназм(литер.)
Qos-qabattav (cьbatpa)
Қос-қабаттау (шыбатпа) 
Подлежащее
Bastavьc
Бастауыш
Подчинение (грамм.)
Baģьnuv, baģьnbalь
Бағынұу, бағынбалы

275
Полемика 
Ajtьs, talas
Айтыс, талас
Сөздіктің кіріспе сөзінде «Бұл құрастырылған пән сөздерінде талай кемшіліктер 
бар. Өйткені әр ғылымның тарауынан өзіне жүйрік кісілер шықпай, пән сөзі түзелмек 
емес» атап көрсеткеніндей балама табудағы ауытқушылықтар мен сәйкессіздіктердің 
орын алуы да табиғи нәрсе:
Кирилл жазуымен 
берілген орыс сөздері
Латын жазуымен берілген 
қазақ сөздері (1931 ж.)
кирилл жазуындағы 
қазақ сөздері
Кофе
Kөpi (
caj
) 
Көпі (шай)
Крокодил
Ajdahar
Айдаһар
Область (науки)
Çуz
Жүз
Обаяние
Alapat
Алапат
Охота
Aŋ
Аң 
Персик
Temirtiken
Темір тікен
Овощи
Çasьl
Жасыл
Тезис 
Turlav
Тұрлау 
Юмор 
Quvlьq 
Қулық 
Сөз үнемі үздіксіз өзгерісте болатындықтан, оның бүгінгі сөйлеушілердің қабыл-
дауындағы  мағынасы  өткен  85  жыл  бұрын  берілген  мағынасымен  сәйкес  келмеуі 
заңды құбылыс.
2004  жылы  шыққан  басылымның  кіріспе  сөзінде  Алаш  терминқорын  зерттеуші 
Ш.Құрманбайұлы «Атаулар сөздігі» туралы жазылған мақалалар мен рецензияларда 
айтылған сын ескертпелер, ұсыныстарды жан-жақты талдап, сол кезеңдегі қоғамдық-
саяси  жағдайдың  Сөздікке  тигізген  әсерін  түсіндіре  келе  былай  дейді:  «Сол  жыл-
дары  осы  сөздікке  тікелей  және  жанама  қатысты  бар  жарияланған  материалдарды 
қарап отырсақ, көпшілігінде сөздік түзушілердің ұстанған қағидаттарына байланыс-
ты мақсатты түрде сын айту, мәселеге саяси, әлеуметтік-таптық тұрғыдан баса мән 
берілгендігі байқалады. Сөздіктің жақсы жақтары, жетістіктері ауызға алына бермейді. 
Сөздік туралы пікір білдіргендердің  оның сапасы, келесі басылымы жақсарсын деген 
ниеттен гөрі оны түзуші авторлардың ұстанып отырған бағытының бұрыстығын, ендігі 
жерде қазақ терминологиясын бұл бағытта дамытуға болмайтынын дәлелдеуге бейілді 
екендігі айқын аңғарылады. Сондықтан да сөздіктің жақсы жақтары туралы айтыл-
май, кемшіліктер ғана теріліп, біржақты сынға жол беріледі. Терминологиялық комис-
сия жұмысының жетістіктері жөнінде де сөз болмайды. Керісінше, олар комиссияның 
солақай саясат ұстанған алашшыл, ұлтшыл, пуристерден құралғандығын, социалистік 
қоғамға зиянды жолға бастап отырғандығын дәлелдеу арқылы, ендігі жерде жарқын 
болашаққа апаратын бағытты таңдай отырып, терминологиялық жұмыстардың жаңа 
арнаға бұрылуы керектігін айрықша атап өтеді», – дей келе: «Шын мәнінде сол жыл-
дары мұндай терминдер сөздігінің басылып шығуының өзі елеулі оқиға еді» [3] – деп 
жоғары бағалайды.        

276
Қорыта  айтқанда,  «Атаулар  сөздігі»  ұжымдық  сананы  көрсететін  ғылыми  еңбек 
ретінде ХХ ғ. басындағы қазақ қоғамның мәдени, ғылыми, тілдік өмірінде айрықша 
орын алды. 
Әдебиеттер: 
1. Atavlar sөzdiģi. Kьzьlorda: Qazaģьstan baspasь, 1931.
2.  Самойлович  А.    Термиологический  словарь//Библиография  Востока.  Вып.2-4 
(1933). – Ленинград: Изд-во АН СССР, 1934. –С. 93-95.
3.  Атаулар  сөздігі.  Латын  графикасынан  кириллицаға  көшіріп,  сөздікті  баспаға 
дайындағандар:  Шерубай  Құрманбайұлы,  Орынай  Жұбаева.  –  Алматы:  Сөздік-
словарь, 2004. 2-басылымы. 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: