Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ЖАҢА ӘЛІПБИІ – ҚАЗАҚТЫҢ ЛАТЫН
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ЖАҢА ӘЛІПБИІ – ҚАЗАҚТЫҢ ЛАТЫН
ӘЛІПБИІНЕ НЕГІЗ БОЛСА ИГІ О.Д.Бекжан Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ, ф.ғ.к. Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны – «Қырық мысал», «Маса»; «Қазақ» газетінің қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайраты, біз ұмытсақ та, та- рих ұмытпайтын істер болатын. Бірақ зорлықпен, күшпен дегенін болдырып үйренген большевиктер бұл ақиқатты теріске шығарып, оның есімін де, еңбегін де тарихтан өшіруге тырысып бақты. Оны бар ғұмырын адал қызмет етуге арнаған туған халқына жау етіп көрсетіп, «халық жауы» деген жалалы жамылғыны жауып, атқызды, атын атағандарды қуғынға салды. Бәрібір олар мақсатына жете алмады. Жала – бұлт, шындық – күн екен, заманы қайта туып, шындықтың шұғыласы өз нұрын төкті. Ұлтын сүйген ұлтжанды Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы өз халқымен қайта табысты. Мұхтар Әуезов Қазақ әліпбиінің мыңдаған жылдық тарихы бар. Біз бұл жерде қазақ деген ұлт атауының жеке мемлекет ретінде көрінуін емес, жалпы қазаққа тән жүз-рулардың түп атасының есіміне, түркі тіліне қатысты ірілі-ұсақты хандықтар мен қағанаттар (импе- рия) кезіндегі жазу жүйелерін ескеріп отырмыз. Ұлы Түркі қағанаты кезіндегі күлбізік (руна) әліпбиімен жазылып қалған жазба ескерткіштердегі дыбыстар мен оның таңбалары тек сол уақыттағы мәтінге ғана сәйкес дыбыстар мен таңбалар болады. Сондықтан да ол дыбыстар мен таңбалар сол әліпбидің пайда болған кезіндегі тұтас жүйесін толық көрсете алмайды. Егер В.Томсен мен В.В.Радлов заманында күлбізік әліппиіндегі дыбыстар мен таңбалар саны 39-40 шақты (кейбір таңбалардың дыбыстық мағынасы нақты анықталмаған) болса, кейінгі кездегі зерттеулердің нәтижесінде оған қосымша тағы да 40-тан аса дыбыстар мен таңбалар өзіне тән мағыналарымен қосылып отыр. Бұл осымен тоқталмайды, әлі де жалғаса береді. Бұл жазудың түп тегі шумерлер заманындағы сөзтаңбалық (идеограмма) және оның арғы жағындағы суреттаңбалық (пиктограмма) жазуға барып тіреледі. Бұрынғы және қазіргі кездегі дау болып жүрген күлбізік жазуы қай жазудан бастау алды, соғды ма, әлде арамей жазуларынан ба деген пікірталастың еш мәні жоқ. Өйткені қазір бұл жазудың тегі сурет жазудан бастау ала- тыны белгілі болып келе жатыр [1]. Күлбізік жазуы – қазақтың мыңдаған жылдар бұрынғы ата-бабаларының өзінің сөйлеу тіліне тән дыбыстарына негізделген төл жазуы. Ол әліпбидің негізгі ерекшелігі дыбыстардың екі негізгі топқа – жуан және жіңішкеге бөлінуі болса, ол ерекшелік қазіргі қазақ тіліне де тән. Күлбізік жазуы дауыссыздарға негізделген жазу. Сондықтан да онда дауыстылардың жазылуына мән берілмейді. Араб жазуы секілді тілді тұтынушы дауыстыларды өзі қосып оқи берген. Қазіргі қазақ әліпбиінің негізін жасаған А. Байтұрсынұлы осы жүйені дауыстыларды қосып жазу арқылы жеңілдетуді 263 көздеген. Нәтижесінде жуан-жіңішкеге бөлінсе 34 дыбыс болатын дауыссыздардың санын 19-ға түсірсе, дауыстыларының саны 9 болатын барлығы 26 әріптен тұратын қазақ әліпбиін [2] жасады. Одан бұрынғы араб жазуындағы қазақ әліпбиі көне түркі күлбізік әліпбиінің дәстүрлі жалғасы болды. Онда араб жазуындағы жуан дауыссыздар таңбалары дербес қолданылды, сондай-ақ дауыстылардың жуан-жіңішкесіне де тек бір таңба жазылуы жалғасты. Ол жазу [3] VIIІ ғасырдан 1912 жылғы А.Байтұрсынұлының «төте жазуына» дейін қолданылды. А.Байтұрсынұлының реформаторлық жаңалығы «советтік-орыстық» орыстандыру- дінсіздендіру саясатына сай келмеді. Сондықтан да 1929 жылы қазақтың төл әліпбиін латын әліпбиіне ауыстыру науқаны іске асырылды. Бұл 1940 жылғы орыс әліпбиіне ауыстырудың алғы шарты, дайындығы есебінде жүргізілді. Бұл жерде орыс идеолог- тары екі мүддені жүзеге асырды. Біріншісі, орыс әліппиіне қарай сатылап ауыстыруға дайындық болса, екіншісі – елдің санасын мыңдаған жылдық жүлге-жүйесі, арқауынан айырып бұзып, бұлғап-былғауды жүзеге асыру болды. А.Байтұрсынұлы бастаған ел, тіл жанашырлары әліпби ауыстыруға, «бұратана», жат шет тілдер сөздерін өзгертпей қолдануға барынша қарсы болды. Екінші топ ол өзгерістердің тілге, елге зиянды әсері барлығын түсіне тұра, заман ағымына, отаршылардың қысымына қарсы тұрарлық күш- қуаттың жоқтығын сезіп, мойындағандықтан, амалсыздықтан сол өзгерісті қолдауға мәжбүр болды. Өзгеріске қарсы тұрушылардың қатарында тіл білгірі Х. Досмұхамедұлы [4] да болып, «Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы» деген зерттеу еңбек жазды. Ол жат сөзді өзгертпей қолданудың зияндылығы турасында, денеге қажетті тағамның сіңуі үшін ауызда, қарында уатылып, қорытылып өзгеріске түсетіні, сол сияқты жат сөздің де жалпы тілдік заңдылыққа сәйкес бейімделуі керек екені туралы былай дейді: «Бір тілге кірген жат сөз бейне адамның қарнына түскен тағам... Ауыздан кірген тамақ сіңу үшін, денеге «өзімдік» болу үшін дене заңымен өзгеруі керек. Дене заңымен өзгермеген тамақ, дене заңына көнбеген тамақ денеге сіңбейді, «бұратана», «қара қарын» болып, денеге зиян береді. Тілге кірген жат сөздер де сіңу үшін, тілге «өзілік» болуы үшін сол тілдің заңымен өзгеріп, танымастай халге келуі керек. Бүйтпесе жат сөздер бұралқы болып, тілдің шырқын бұзады, тілге зиян береді» [4, 92]. Х.Досмұхамедұлы қырғыз-қазақ тілдерінің өзіне тән сингармонизм заңын терең түсініп, жат тілден енген сөздерді сол заңға бағындырып, өзгертіп қабылдау керек деді. Ол жат сөздердің екі тараптан: біріншісі араб-парсы тілінен, екіншісі ауропа тілдерінен еніп жатқанын дұрыс көрсетті. Араб-парсы тілдерінен енген сөздерді бұқара халық тілдің үндестік заңына қарай төл тілге икемдеп қабылдағанын атап ескертіп, көптеген мысал- дар келтіреді. Ауропа тілдерінің роман, гермен, ислабиан тәрізді топтарға бөлінетінін, түркі тілдерінің орал-алтай деп аталатын ұлы топқа кіретінін айтады. Бұдан ғалымның тіл ғылымына терең бойлап барғанын аңғаруға болады. Ғалым орыс тіліндегі алдында екі дауыссыз қатар келетін славян сөзін ислабиан деп өзгерткен. Мұнда қазақ тілінің екі заңдылығы ескерілген. Біріншісі, қазақ тілінде сөз басында екі дауыссыздың қатар қолданылмайтындығы және екіншісі, орыс тіліне тән в дыбысының қазақ тілінде жоқтығы. Сондықтан да қатар екі дауыссыздың алдына жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|