I блок (11-22, 46-67, 68-90) 23-45 аралығы бөлек қағазда
жүктеу/скачать 9,83 Mb.
|
1 БЛОК
| 4) ырықсыз етіс- жоғарғы фотода көрсетілген
5) өздік етіс 4. БОЛЫМДЫЛЫҚ ЖӘНЕ БОЛЫМСЫЗДЫҚ КАТЕГОРИЯСЫ Амал-әрекеттің болу я болмауы немесе тынуы я тынбай қалуы — табиғи құбылыс. Осы табиғи құбылыска катысты амал-әрекеттің жүзеге асуы я аспауы тілде (грамматикада) арнаулы формалар аркылы айтылады. Іс-әрекеттің жүзеге асуын білдіретін форма етістіктің болымды түрі деп аталады да, жүзеге аспауын білдіре- тін форма етістіктің болымсыз түрі деп аталады. Грамматикада осы екі түр жинақталып етістіктің болымдылық және болымсыздық категориясы деп танылады. Әдетте, етістіктің болымды түрі кәдімгі түбір, туынды жоне күрделі формалар аркылы білдірілсе, болымсыз түрі сол формаларға я негіздерге арнаулы -ма (-ме, -ба, -бе, -па, -пе) қосымшасы жалғану арқылы жасалады. Мысалы: бар, кел, айтқыз, сөйлеттір, ойлан, ақылдас, хабарла, айтып қой, бара бер, ... сияқты негіздер болымды түр болса, барма, келме, айтқызба, сөйлеттірме, ойланба, ақылдаспа, хабарлама, көмек көрсетпе, айтып қойма, бара берме дегендер болымсыз түр болады. Етістік негіздерінен туатын оның өзге формаларының бәрі де осы болымсыз түр қосымшасынан кейін тұрады. Мысалы:бар-ма-у. кел-ме-у, бар-ма-ған, кел-ме-ген, бар-ма-й кел-ме-й, бар-ма-йтын, кел-ме-йтін, бар-мсі-ғсілы. кел-ме-гелі; бар-ма-са; кел-ме-се; бар-ма-ды. кел-ме-ді; бар-ма-йынша, кел-ме-йінше, бар-ма-с, кел-ме-с т. т. 5. ҚИМЫЛ АТАУЫ Айт, ал, бер, бар тәрізді түбір етістіктер де, ақта, құрметте, айтқыз, білдір сиякты туынды етістіктер деп сондай-ақ құрмет қыл, еңбек ет, алып кел, жаза сал дегендерге ұқсас күрдслі етістіктер де етістіктіи негізі делініп танылатыны айқын. Осындай негіздерге — у жұрнағы жалғанғаннан кейінгі туатын форма амалдың (қимылдың) атауы есебінде қызмет етеді. Сол себептен бұл форма кимыл атауы деп аталады. Мысалы: ал-у, бар-у, көн-у, қаз-у, құрметте-у, айтңыз-у, алып кел-у, жығылып қал-у, еңбек ет-у, ән сал-у, опық же-у, бас-көз бол-у т. т. Қимыл атауы істің я әрекеттің нақтылы процесін білдірмей, тек оның атауы ретінде кызмет ететіндіктен, онда шақтық ұғым болмайды. Осы себептен етістікке тән арнаулы грамматикалык формалар, яғни есімше, көсемше, рай, шак, жақ формалары кимыл атауына тікелей жалғанбайды. Кнмыл атауы семантикасы жағынан да, түрленуі (формалары) жағынан да етістіктен гері зат есімге жакыи. Сол себептен қимыл атауына, колданылу ыңғайына қарай, есімдерге тән көптік, тәуелдік, септік жалғаулары жалғана береді, бірақ оған еш уакытта да жіктік жалғауының косыышасы жалғанбайды. Мысалы: сендердің бүгін келулерің қажет; бұл кісі сөйлеудің, отыру-тұрудын мән-жайын жақсы біледі, мына киноны көрулеріңізге болады т. б. Қимыл атауына -лы; -сыз; -лық; -шылық; -ыш; -дай тәрізді елгезек жұрнактар қосылып, туынды есімдер жасала береді. Мысалы: жазулы, байлаулы; айтушы. 6. Амалдың өту сипаты. 7. Есімше сыз мағынаны білдіреді деп ұғындырады. Мысалы, Айтқаның келмейінше, үндеме. жүктеу/скачать 9,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|