"Жала" сөзі де термин болып саналады: "Клевета - жала"

Осы сөздің негізінде пайда болған "жалақор" сөзі де – заң термині, қылмыстық бір түрін көрсететін ұғым атауы ретінде "Қылмысты істер кодексінде" жазылған. Нақақтан біреуге жала жапқан немесе жауапқа тартылған адам деген ұғымды білдіреді. Осы сөз бұл күнде тек заңдық ұғымды ғана білдіріп қоймайды, сонымен бірге, жалпылексикадағы "өтірікші", "бәлеқор" сөздерімен сәйкес мәнде жұмсалып, солармен синонимдеседі. Мысалы: Абайдың үстінен неше алуан қылмыстармен айыпталған жалақор, жалған арыздар түсті.(М.Әуезов, "Әр жылдар ойлары") Мәселе түсінікті болса керек, - деп Аманқұлов қорыта бастады. Бұл жігіттің өзі тәртіп бұзғанымен қоймай, жалақор да екен". /28/ Сонымен заң терминдері оның мағыналары бір жағынан және екінші жағынан терминдік мәндегі сөздер жалпылама лексикадағы сөздермен ьолығып жатса, екінші жағынан терминдік мәндегі сөздер жалпылама лексикаға өтіп, заңдық ұғымды білдіру қызметінен айырылып қалды. Демек, лексиканың басқа салаларында болып жататын өзгерістер заң терминдері құрамында да болады және олар сөз құрамының кез-келген стильдік тармақтарымен қарым-қатынаста болады, солар арқылы дамиды. Сондықтан оны ана тіліміздің лексикалық қорынан бөліп қарау мүмкін емес, ол да лексикалық қордың құқықтық ұғымында қолданылатын, осы қызметі арқылы басқа салаларынан ерекшеленетін функционалдық бір тармағы болып табылады.

Құқықтық ұғымдар әр түрлі болғандықтын олардың атауы терминдер де өз ішінде бірнеше топтарға бөлінеді. Мысалы, қылмысты істер құқығы, азаматтық құқық, мемлекеттік құқық, әкімгершілік құқығы т.б. заң ғылымдарының атын білдірсе, жалақор, парақор, жемқор, рецидивист қылмыс түрінің атын білдіреді. Ал судья, прокурор, адвокат, тергеуші, заң қызметкерлерінің лауазымдары туралы ұғымдарды білдіретін сөздер. Сот, прокуратура, заң консультациясы, милиция, әділет министрлігі, әділет басқармасы, соттың орындаушысы, т.б. заңдық мекемелер заңдық қорғау органдары туралы ұғымдардың атауы болып табылады. Осы атаулардың әрқайсысы ішкі мәніне қарай өзара тармақтанып кетеді. "Заң ғылымы" деген ұғымға бұрын "қылмыстық құқық", "азаматтық құқық", "мемлекеттік құқық" тармақтары енетін болса, бұл күнде оның көлемі әлдеқайда кеңіген, бұл құрамға көптеген жаңа ұғымдар қосылған және де заң терминдерінің білдіретін мағыналары жалпыдан жалқыға қарай тарала береді: жала – жалақор – бәлеқор –өсекші –өтірікші т.б. Осындағы "жала" сөзі қылмыстың атынг білдірсе, "жалақор" мен "арызқой" сөздері жалақор адамның әрекетінің түрін аңғартады, "өтірікші" мен "өсекші" сөздері де солай, олар соңғы сөздердің мағынасын нақтылай, дарлай түседі. Жалпыдан жалқыға қарай жылжыған сайын сөздердің терминдік мәні төмендей береді, сөйтіп, ақырында олар жалпыхалықтық лексикаға немесе арнайы лексиканың басқа түріне ауысуы мүмкін. Мысалы, жанжал, жалақор заң термині ретінде танылған сөз болса, одан кейінгі сөздердің осы қызметі біртіндеп төменде берген: "бәлеқор", мен "арызқой" сөздерінде құқықтық мән бәсеңдеп, терминдік қызметі өше бастағаны байқалса да, адамдар арасындағы қатынастар нормасын бұзып тұрған, әрекеті қылмыс болмаса да, соған жақындап қалған адам мінезі білінеді т.б.

Тек пен түрдің ара қатынасын заң терминдерінің барлық аласынан байқауға болады. Мысалы, кез-келген қылмыстың түрін білдіретін сөздердің әрқайсысын жеке-дара қарастырғанда, оның өзіне тән құрылымдық бөлшектері болатындығы, олар да терминдік мәнге ие екендігі мәлім: магазин тоналды дейік – қылмыс . Осыны зерттеу үшін заң қызметкерлері мынандай әрекеттер жүргізеді: қылмыс жасалған жерді мұқият зерттейді, қылмыстың болған уақытын айқындайды, оны көрген адамдардан, жәбірленушіден жауап алады, заттай, басқа да айғақтар материалдарды жинайды, қылмысты істеуші, оны жасау себебі жайында жорамал жасады, тоналған заттардың жалпы көлемін айқындайды. Осы ұғымдар мен әрекеттердің аттары бар. Олар "қылмыстың обьектісі", "қылмыстың субъектісі", қылмыс жасаған жер", "қылмыстың жасалу себебі", "қылмыс жасалған уақыт", "қылмысқа байланысты куәгерлер", "жәбірленуші", "қылмысты дәлелдейтін айғақты заттар". Бұл терминдік мәндегі сөздер мен сөз тіркестері болып табылады және кез-келген қылмысты зерттеуде осы терминдер қолданылады. Бұл терминдердің жиынтық аты "қылмыстық істі зерттеу" делінсе, оның мағынасының келтірілген ұғым атауларына қатысы тектің түрге қатысындай.

Заң терминдерінің мағыналарын айтқанда терминдердің басқа салалары сияқты моносемантизм мұнда да олардың негізгі ерекшеліктерінің бірі екендіктері ескеріледі. Дегенмен, қазақ тіліндегі лексиканың бұл саласына жататын сөздерге де сөз құрамына басқа стильдік тармақтарында ұшырасатын синонимдік, антонимдік, омонимдік белгілер кездесе береді. Мысалы, "тергеуші"_,_"жауап_алушы"'>"тергеуші" , "жауап алушы" сөздері мәндес. Осындағы бірінші сөз бұл кезде заң термині болып қалыптасқан "Следователь – тергеуші"

"Прокуратураның тергеушісі ", іскі істер органының тергеушісі, мемлекеттік қауыпсіздігі органдарының тергеушісі қылмысты істер бойынша алдын-ала тергеу жұмысын жүргізеді. /26.217/. Солай бола тұра, кейде көркем әдебиеттерде, қылмысты істерді не болмаса азаматтық істерді жүргізген құжаттарда "тергеуші" сөзінің орнына "іс жүргізуші", "жауап алушы" сөздерінің бірін қолданушылық кездесіп қалады. "Анықтау" , "зерттеу", "дәлелдеу", "ашу", "айқындау" сөздері де мағыналары бір-біріне жуық синоним сөздер болып есептеледі. Осы қатардағы "анықтау" заңдық ұғымды білдіреді. "дознание – анықтау. Қылмысты алдын ала тергеуге байланысты әрекеттердің бірі". /26.55/. Осы сөздердің синонимдес екніне мынандай дәлел айтуға болады: қазақша – орысша сөздерде бұл сөздер туралы берілген түсініктерді келтірсек: "анықтау - выяснять", определять, уточнять; ең алдымен анықтап алу керек – сначала уточнять; анықтаудың қажеті жоқ – нет необходимости выяснении./26. 34/.