ІІІ. Жаңа сабақты оқыту кезеңі

Мен жаңа сабақты нуклеин қышқылдарына анықтама беріп, онда жасушадағы биологиялық маңызынан бастадым. Нуклеин қышқылдары латынша «нуклеус» - ядро деген сөзден шыққандығын, оның алғаш ядрода табылғанын айта келе, нуклеин қышқылдары дегеніміз – құрамында нуклеотидтер /азоттық негіз, көмірсулар, фосфор қышқылы кіретін, жасушада тұқым қуалаушылық қызмет атқаратын органикалық заттар.

Нуклеин қышқылдарының жасушадағы қызметіне байланысты аналық жасушаның келесі ұрпаққа тұқым қуалау арқылы берілетіндігін ескере отырып, жасушаның қасиеттері оның құрамындағы ақуыздарға немесе гендерге байланысты болатынын, ал нуклеин қышқылдары оларды дәл аналық жасушадағыдай етіп, синтездейтінін айта келе «ген» сөзіне анықтама беріп, өмірде кездесетін мысалдарға тоқталдым. Ген дегеніміз – ДНК молекуласының кесіндісі, яғни тұқым қуалаушылық белгі гендерде орналасады. Осы арада ақын М.Шахановтың мына өлең шумағы арқылы:

Шын достықтың қашанда арманы мол,

Асыл ниет қалайша самғамасын.

Сен бар жердің бәрінде мен жүремін,

Мен бар жердің бәрінде сен жүресің, дегендей тұқымқуалаушылық белгілері аталық және аналық гаметалардың қосылу нәтижесінде жүретіндігін ескере келіп, осы мақсатта айтылған даналық сөздерді мысалға келтірдім:

«Ата-анадан өсіп, ұрпақ тараған жақсы,

Жаман болса бала – солардан».

Ж.Баласағұн.

«Адам өміріндегі ең үлкен қуаныш – бала сүю».

Б.Момышұлы

«Балаларым болса екеу деу – табиғи нәрсе,

Бала болмаса адам мен адамның табиғи байланысы болуы да мүмкін емес».

Цицерон

Осы сөздердің тәрбиелік мәнін түсіңдірдім, сонымен бірге тұқымқуалаушылықты зерттеудің қазіргі кезде ғылыми және медициналық дәлелдемелері бар екенін ескеріп, кейбір аурулардың дарындылықтың ұрпақтан ұрпаққа тұқым қуалай берілетіндігін айттым. Мыс: өзіміздің қазақта Құнанбай әулетінен тарағандарда ақын, композиторлар көп болған. Олар ақын Абай, оның балалары мен немерелері Әбдірахман, Мағауия, Шәкәрім т.б. айта кеттім. Сосын нуклеин қышқылдарыньң түрлері ДНҚ және РНҚ тоқталдым.

РНҚ – рибонуклеин қышқылдары.

ДНҚ құрылысының моделін көрсету арқылы оның бірі екіншісін айнала орап жатқан спираль тәрізді екі жіпшеден құралғанын, ені 2 км, ал ұзындығы жүздеген км жететіндігін айттым.

Сонымен жаңа тақырыпты қалай меңгергенін қорыта келіп, балалардың жаңа тақырыпты қалай меңгергенін тексеру бағытында ДНҚ және РНҚ-ның молекуланың құрылыуын салыстыруға арналған мына төмендегі берілген кестені толтыруын талап етіп, тақтаға сыздым.

ІҮ. Оқушылардың алған білімін жүзеге асыру кезеңі ДНҚ мен РНҚ молекулалық құрылымын салыстыру.

Нуклеин қышқылы	Жасушада орналасады	Нуклетидтер			Тізбек
		Көмірсу	Азот. негіз	Фосфор қыш.
ДНҚ	ядрода митохонд, хлороплас.	дезоксо- рибоза	аденин гуанин тимин цитозин	фосфор тобы	екеу
РНҚ	цитоплаз. рибосомада ядрошықта	рибоза	аденин гуанин цитозил	фосфор тобы	біреу

Сонымен бірге оқушылардың жаңа сабақты қалай меңгергендігін байқау мақсатында жекелеген оқушыларды тақтаға шақырып, жасалынған нуклеотидтер бойынша ДНҚ және РНҚ-ның молекулалық құрылымын құруын талап еттім. Осы жасалған көрсеткіштер арқылы олардың есте сақтау қабілетінің артуын және химиядан алған білімін кеңейтуге ықпал етемін. Жасалынған көрсеткіштер мына төмендегідей болды.

ДНҚ-ның молекулалық құрылысы.

Ү. Алған білімді меңгергендігін байқау кезеңі.

Есеп №1. ДНҚ молекуласының бір бөлігі мынандай нуклеотидтерден құралған А-Г-Ц-Т-Ц-Ц-Г-Г-Г-А-А-Т ДНҚ-ның екіншісі тізбегі қандай?

А-Г-Ц-Т-Ц-Ц-Г-Г-Т-А-А

Т-Ц-Г-А-Г-Г-Ц-Ц-А-Т-Т

Жауабы: комплементтік принципке сәйкес.

Есеп №2. ДНҚ молекуласындағы азоттық негіз А/аденин/ 32% құрайды. ДНҚ молекуласындағы қалған нуклеотидтер санының проценттік құрамына тең.

Берілгені: Шешуі: комплементтік принцип бойынша

А – 32% А=Т тең

т/к: Т - ? 1. A + Т = 32% + 32% = 64%.

Ц - ? 2. 100% - 64% = 36%.

Г - ? 3. 36% : 2/Ц+Г/ = 18%.

Жауабы: A - 32%; Т = 32%; Г - 18%; Ц = 18%.
Есеп №3. ДНҚ молекуласында 880 гуанинді нуклеотидтер табылған, олар жалпы нуклеотидтердің 22% құрайды. Жекелеп алғанда ДНҚ молекуласында қанша нуклеотидтер бар және ДНҚ ұзындығы қандай?

Берілгені: Шешуі /А+Т/ + /Г/Ц/ = 100%.

Г - 880 100% - /Г+Ц/ = 100% - 22% + 22% = 56%.

Г – 227 56% : 2/А+Т/ = 28% Г + Ц = 22% - 880

Г-W-? /880+880/ + /1120 + 1120/ = 4000

4000 : 2 = 2000

2000 – 0,34м = 680

Жауабы: А – 1120, Т – 1120, Г – 880, Г – 880 ұзындығы 680 нм.

ҮІ. Сабақты қорытындылау, бекіту.

Сабақты бекітуге арнап, балаларға мынадай сұрақтар бойынша сұхбаттастым.

1. Нуклеин қышқылдарының биологиялық маңызы қандай?

Оқушылар жауабы: нуклеин қышқылдары жасушада тұқым қуалаушылық қызметін атқарады және де жасушадағы зат алмасу мен энергияның өзгеруіне қатысады.

2. Нуклеин қышқылдарының қандай түрлері бар?

Жауабы: Екі түрі бар. ДНК және РНК.

3. ДНҚ және РНҚ-ның молекулалық құрамына салыстырмалы түрде сипаттама бар?

Жауабы: ДНҚ да, РНҚ да полинуклеотидтер, олардың мономерлері азоттың негіздер, көмірсулар, фосфар тобынан тұратын химиялық қосылыстар. ДНҚ мен РНҚ арасындағы айырмашылықтар олардың құрамындағы ДНҚ екі тізбектен тұрса, РНҚ да бір ғана тізбек болады. ДНҚ да азоттық негіз аденин, тимин, гуанин, цитозин болса, РНҚ да азоттың негіз тимин орнына урация болады. Сонымен қатар ДНҚ да рибуза көмірсуы болады.

4. РНҚ-ның қандай түрлері бар, қызметі қандай?

РНҚ-ның үш түрі бар, ол тасымалдаушы РНҚ, ақпарат ДНҚ рибосомалық РНҚ, олардың бәрі де аңыздар биосинтезіне қатысады.

ҮІІ. Оқушылар білімін бағалау кезеңі. Үй тапсырмасы бойынша және жаңа сабақта жақсы белсенділік көрсеткен оқушыларды мадақтау арқылы бағалап, күнделіктеріне баға қойдым.

ҮІІІ. Үйге тапсырма беру кезеңі.

№6, №7 тақырыптарды оқып, «комплементтік принцип» заңдылығына арналған есептер құрастырып келіңдер.

Қорытынды сабақ. Осы тарау бойынша 1 сағат қорытынды сабақ.

Оқушылардың білімін, білігін, дағдысын тексеру – оқыту үрдісінің ең маңызды бөлімінің бірі. Білім, білік, дағдылы тексерудің басты мақсаты - оқулықтың үлгерімін үнемі қадағалау. Жүйелі түрде тексерудің диагностикалық, білім беру және тәрбиелік маңызы өте зор. Оқушының білім дәрежесін оны тексеру әдісімен де тығыз байланысты. Тексеру барысында бағдарлама талаптарында көрсетілген нәтижелер қаншалықты жеткізілгені анықталып, қорытынды нәтижесі дұрыс бағаланады. Дидактикалық белгілеріне қарай білімді тексеру күнделікті, алдын-ала қорытындылау деп бөлінеді. Әдістеме бойынша, ауызша, жазбаша, эксперименттік деп бөлуге болады. Тексеру жүйесі белгілі мақсатқа жету үшін жоғарыда аталған түрлердің барлығын қолдануды қажет етеді. Алдын-ала тексерудің мақсаты -жаңа материалды игеруге қажетті білім, білік, дағды деңгейін анықтау болып табылады.

Мерзімді тексеру. Бұл оқушылар білімін тексеру нәтижесі ескеріліп жүргізіледі. Ол тоқсан соңында, жарты жылдықтар кейін немесе тақырыпты, тарауды өткен соң белгілі бір мерзім ішінде ұйымдастырылады. Мұндай тексеруді жоғары сыныптарда зачет ретінде жүргізу өте қолайлы. Көбінесе тақырыптық және қорыту зачеті жиі қолданылады. Оқушылардың білімі мен білігін тексерудің түрлі формаларының ішінде соңғы кезде басты орынды тест бойынша тексеру алып жүр. Оқыту саласында тесті қолдану білімді тексеру әдісін жетілдіруге қосылып отырған үлкен үлес болып есептеледі.

Сабақ тақырыбы: Қорытынды сабақ.

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың осы тарау бойынша алған білімдерін тексеру.

Сабақтың әдісі: тест әдісі.

Сонымен балалар, дәптерлеріңді ашып, жазыңдар:

1. Қай органоидта ақуыз түзіледі?

а. митохондрия

ә. лизосома

б. рибосома

в. эндоплазмалық тор

г. гольджи аппараты

2. Жасушадағы бейорганикалық қосылыстарды ата:

а. су

ә. ақуыз

в. тұздар

г. көмірсу

3. Қай органикалық зат катализатор қызметін атқарады?

а. ферменттер

ә. майлар

б. көмірсулар

в. нуклеин қышқылдары

г. тұздар

4. Қарапайым заттардан күрделі заттың түзілуі

а. зат алмасу

ә. биологиялық түзілу

б. қозу

в. тітіркену

а. энергия беру

ә. полярлы еместігі

б. қор жинау

в. су көзі

6. Көмірсулардың биологиялық ролі қандай?

а/ қорғаныштық

ә/ қозғалысқа, секрецияға

б/ құрылыс материалдары

в/ энергия көзі

7. Ақуыздың атқаратын қызметі

а/ рецептор

ә/ қорғаныштық, хабар беру, энергия

б/ тұқым қуалау

в/ тасымалдау қозғалыс

8. Нуклеин қышқылдарын ата

а/ДНҚ

ә/ РНҚ

а/ рРНҚ

б/ДНҚ

10.ДНҚ-ның нуклеотидтерін ата

а/ Аденин, гуанин

ә/ цитозин, урацил

б/ тимин, аденин, урацил

в/ аденин, тимин, гуанин, цитозин

г/ урацил, аделин, гуанин, тимин

11. РНҚ-ның нуклеотидтерін ата.

а. аденин, урацил

ә. тимин, гуанин, аденин

б. цитозин, аданви, урацил

в. аденин, тимин.

12. РНҚ-ның қанша түрі бар?

а. біреу

ә. екеу

б. төртеу

Оқушыларға бөлгіленген уақыт беріледі.

Сонымен қатар мектепте химия, тіршіліктану айлығын өткіздік. Оқушылардың химия, биология пәндеріне деген ықыласьл, қызығушылығын арттыру мақсатында осы пәндерден айлық өткіздік. Біз, бір 45 минутта көп нәрсені айтып үлгере алмаймыз, тек өтілетін тақырыппен шектелеміз, ал сыныптан тыс жұмыстарды өткізу кезінде қосымша материалдарды оқу бағдарламасымен байланыстыра жеткізуге болады. Бұл айлық «Ғылымдар саласында» І-ші апта «Жарысқа шық жас химик», 2-ші апта «Экология және біз» 3 апта, «Қорытындылау» 4-ші апта. Біз «Тіршіліктану пәні бойынша шоу-викторина сұрақтары» деген тақырыппен Менделеев және Ломоносов тобы 2-ге бөлініп өткіздік. Сұрақ қойылады екі топқа бірдей, 1 минуттан соң дұрыс жауабын айту керек. Мыс:

1. Биология ғылымының негізін қалаушы - Ч.Дарвин.

2. Жасуша теориясын кім, қанша жасады - 1938 ж. Т.Шванн.

Осындай 8 сұрақ қойылды. Екі топ 1:1 есебімен тең түсті. «Экология және біз» апталығында оқушылар «Ауаның маңызы», «Ауаны ластайтын заттар», «Ішімдіктің зардабы» деген тақырыпта бағдарламалар жасады. Қорытындылау кеші болды. Орын алған оқушыларға, жақсы белсенділік көрсеткен оқушыларға сыйлықтар мен алғыстар жарияланды.