Жылғы №1 басылым беттің беті 1 глоссарий агглютинация
Е- көмекші етістігі (тарихи тұрғыдан ер
жүктеу/скачать 1,27 Mb.
|
| Е- көмекші етістігі (тарихи тұрғыдан ер көмекші етістігенен қалыптасқан) – тілімізде емес, екен, еді тұлғаларында жұмсалады.
Уақытша көмекші етістіктерге тілімізде бірде дербес лексикалық мағынасымен жұмсалып, толық мағыналы сөз ретінде қолданылатын, бірде басқа толық мағыналы етістіктің жетегінде келіп, лексикалық мағына білдірмей, жетекші етістікке қандай да бір грамматикалық мағына үстейтін аналитикалық форманттың құрамында келетін етістіктер жатады. Мысалы, Кітабын сөмкеге салды деген сөйлемде етістік затты бір орыннан қозғап, екінші бір ыдысқа ауыстырғанын білдіретін лексикалық мағынада, яғни толық мағында жұмсалса, Ойындағысын айта салды деген сөйлемде енді сол етістік бірінші мысалдағы лексикалық мағынаны да, одан туындайтын басқа лексикалық мағынананы да білдірмеген, сөйлемдегі негізгі қимыл айту етістігінің лексикалық мағынасы арқылы беріліп, сал етістігі –а көсемше жұрнағымен бір морфологиялық түрлендіруші тұлғаға айналып, айту қимылының іс иесі (субъект) тарапынан немқұрайды жүзеге асқанын білдіретін грамматикалық мағына жамаған, яғни, көмекшілік қызметте келген. Қазақ тіліндегі уақытша көмекші етістіктерге: ал, бақ, бар, баста, бер, бол, біл, біт, жат(ыр), жөнел, жүр, жібер, кел, көр, қал, қой, отыр, тұр, өт, сал, таста, түс, шық сөздері жатады. Бұлар есімше, көсемше немесе етістіктің басқа қосымшаларымен бірлесіп, құранды күрделі морфологиялық түрлендіруші тұлғаға (аналитикалық формантқа) айналып, етічтікке қосылғанда, етістіктің аналитикалық тұлғаларын (формаларын) қалыптастырады. Қосымша мен көмекшіетістіктен тұратын аналитикалық форманттардың грамматикалық мағыналары етістіктің әр түрлі грамматикалық категорияларының пардигмасына енеді. Қазақ тіліндегі ерекше қасиетке ие, әрі көмекші етістік, әрі негізгі етістік бола алатын сөздердің бірі – де етістігі. Де етістігі толық мағыналы сөз ретінде сөйлеу етістіктерінің қатарына жатады. . Мысалы, Не дедің?, сәлем де, солай де, т.б. Сонымен қатар ойлау етістіктерінің мағынасын да бере алады. Мысалы, «Не де болса барайын. Қалғанын бара көрерміз», - дедім ішімнен. Бұл құбылыс де етістігімен байланыстағы ойлау етістігінің сөйлемнен ықшамдалуы, бірақ оның лексикалық мағынасының де етістігіне көшуімен байланысты: деп ойладым ішімнен конструкциясынан ойладым сөзі түсіп қалып, автор сөзі дедім ішімнен нұсқасында қолданылған. Де етістігінің басты қасиеті – төл сөз бен автор сөзін байланыстыру қызметі. Бұл қызметтегі де етістігі екі түрлі жұмсала алады. Біріншіден, ол сөйлемде толық мағыналы сөз ретінде көрінеді, екіншіден, көмекші сөз түрінде қолданылады. Де етістігі қандай семантикада жұмсалса да, мейлі толық мағыналы сөз, мейлі көмекші сөз ретінде көрінсе де басты қызметінен – төл сөз бен автор сөзін байланыстыру қабілетінен айрылмайды. Мысалы, – Рақмет, осы атағаның да болады, – деді Аман. Бұл мысалда де сөйлеу етістігінің семантикасында толық мағыналы сөз ретінде жұмсалып, автор сөзіндегі сөйлемнің баяндауышы қызметінде келген. Әрі төл сөзді автор сөзімен ұштастырып, байланыстыру қызметін де атқарған. Автор сөзінің құрамында толық мағыналы сөйлеу, ойлау етістіктерінің бірі қатысса, де толық мағыналы сөз болмай қалады, тек төл сөзі автор сөзімен өзі бағыныңқы болған етістікке, не зат есімге ұштастыру арқылы байланыстыру қызметін атқарады: «Болыс осы ауылға келеді екен», – деген хабар тез тарады. – Ой оңбаған! Жоғалт көзіңді! – деп бар дауысымен айғай салды. Де етістігін басқа етістіктерден ерекшелендіретін тағы бір қасиеті – жіктік жалғаулы етістіктермен тіркесе алу қасиеті. Тілімізде барайық деді, келемін депті, қайтамыз дескен, т.б. с.с. тіркестер жиі қолданылады. Мұндай қабілет де етістігенен басқа бір-бір етістікке тән емес. Де етістігінің жіктік жалғаулы сөзге тіркесу мүмкіндігі тікелей төл сөз бен автор сөзін байланыстыру қызметінен дамып қалыптасқан. Өйткені төл сөздегі сөйлемнің баяндауышы етістіктен болғанда жіктік жалғауын қабылдап, сөйлемді аяқтап тұратыны белгілі. Төл сөз жеке сөйлемдік қасиетінен айырылғанда, атап айтқанда, жеке сөйлемдік сазынан айырылғанда, автор сөзімен бір сөйлемге айналып тұтасып кетеді: Ертең барамыз дедім ғой! Де етістігі таза көмекшілік қызметте, аналитикалық формант құрамында да кездеседі. Мысалы, Қалаға кетейін деп жүр. Қорқайын дедім. Бұл аналитикалық формант қимылдың жасалуға жақындағанын, субъектінің қимылды жасауға бейімделгенін білдіреді Деп етістігі өзі тіркескен сөзге, сөйлемге мақсат мағынасын үстеп, септеулік шылау қызметінде де көрінеді. Мысалы, Мен мұнда бір сен деп келдім. Жау сезіп қалмасын деп, барлаушылар жер бауырлап қана жылжып келеді. жүктеу/скачать 1,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|