Ж¦мыстыњ жалпы сипаттамасы
«Іскери дискурс және сөз мәдениеті”
жүктеу/скачать 1,04 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сөйлеу тілі және сөз мәдениеті”
| «Іскери дискурс және сөз мәдениеті” тараушасында іскери қарым-қатынас тілінің формалды-коммуникативтік ерекшеліктерін, тек мәтінішілік талдауға сүйеніп сөз ету жеткілікті нәтиже бермейтіні айтылады. Өйткені мәтін - тіл жүйесі, формалдық-тілдік білімдер жүйесі, ал іскери сөз мәдениетін қарастыруда тек формалды білімдер жүйесімен шектелу іскери қатынастың мәнділіктерін толық ашпайды, өйткені мәтін коммуникацияның бір ғана бөлігі. Ал іскери сөз мәдениетін дискурс тұрғысынан талдау тілдік емес жағдаяттарды да қамтиды. Ал тілдік емес факторлар мәтінтүзілімге типтік ситуацияға лайық болуын қамтамасыз ететін мәнділіктер болып табылады.
Олай болса, іскери дискурс – мәтін және мәдени-әлеуметтік, психологиялық факторлардың жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Кез келген тілдік коммуникацияда когнитивтік компонент болады. Ал когнитивтік компонент коммуникацияға қатысушылардың санасындағы тап сол коммуникация жүзеге асыруға қажетті білімдердің жиынтығы дегенді білдіреді. Коммуникациядағы когнитивтік компонентке коммуникацияға қатысушылардың нақты қарым-қатынасты жүзеге асыру үшін қажетті әртүрлі білімдер жүйесін яғни коммуниканттар ресми сөзде отбасындағыдай сөйлеуге болмайтынын, әлеуметтік ситуацияны басқа екені жөнінде ресми қарым-қатынастың этикасы, этикеті болатынын жөнінде білім жүйесінің болуы, сонымен бірге адресанттың өз әріптесінің әлеуметтік сипаты (қай әлеуметтік жікке жататыны, жасы, интелектуалдық сипаты, темпераменті, жынысы т.б.) жөнінде білімінің болуы іскери дискурстың когнитивтік компонеттері болып табылады. Ал ресми дискурста морфологиялық құрылымы күрделі бірліктерден (құлақтандырылмағандықтарыңыздың салдарынан т.б.), күрделі синтаксистік құрылымдардан гөрі ықшам, күрделі емес тілдік бірліктердің болуына, ойша, тыңнан құрастырылатын конструктілерден, тілдік құрылымдардан гөрі стандарт, штамптардың дайын үлгілер болуына қарай сөз үрдісінің ойысуы – іскери дискурстың прагматикалық қырлары болып табылады. Сөз актісінде стандарт, клишелер хабарлау, бұйыру, өтіну, уәж айту тәрізді мағыналарды жүзеге асыруға қатысады. Стандарт, клишелер – ойланбастан ойға оралатын дайын күйдегі оралымдар, сондықтан іскери қарым-қатынасты жеңілдетеді. Суреткер қиыннан қиыстырып сөз “азабын” тартса, іскери қарым-қатынастағы сөздің авторы суреткер сияқты сөз азабын бастан кешірмейді, уақыт тапшылығы сөз субъектісінің дайын үлгілерді, дайын сөз орамдарын қолдануға мәжбүр етеді. Дайын үлгідегі сөз тіркесі, сөздің құрылыс материалы болып жұмсалады, бұл жағынан фразеологиялық тіркеске ұқсас, ал екінші жағынан еркін сөз тіркесіне ұқсас, өйткені олардың қайсыбір түрлерінде компоненттері мағыналарын сақтап, өзара синтаксистік байланыста болады. Мысалы: Біз төменде қол қоюшылар, … кезекті еңбек демалысы т.б. қызметке тағайындау, түсініктеме беру, алғыс жариялау, сөгіс жариялау т.б. “Қол қою”, “демалыс сұрау”, қызметке тұру үшін, қызметтен шығу үшін “өтініш жазу”, “шағым түсіру”, “түсініктеме жазу” т.б. – ақиқат өмірде қайталанып отыратын перцептивті денотаттар адам санасында фреймдік форматқа түседі. Сөйтіп “қабылдау”, “өтініш”, “арыз”, “сенімхат” т.б. вербалданады. Сөздердің дайын үлгілерінің болуы, белгілі бір әлеуметтік ситуацияда қолданылатын сөздердің дайын тұруы, іскери дискурс стилінің қалыптасқандығын байқатады. Ал номенклатуралық атаулардың (мекеме, ұйым, қызмет атаулары т.б.) жиі, тұрақты жұмсалуы іскери дискурстың өзіне тән тілдік нышаны болып табылады. Стандарт, клише, штамп, номенклатуралық атаулар сондықтан да стильтүзуші категориялық бірліктер болып есептеледі.Мұндай формальды-тілдік бірліктермен қоса іскери дискурста прагматикалық мақсатта жұмсалатын тілдік тәсілдері болады. Ісқағаз стилінде объекті жұмыс істеді деудің орнына объекті іске қосылды, жәрдемдесті-нің орнын жәрдем көрсетеді, газ құбырларын ауыстырды деудің орнына ауыстырылды деп пассив субъекті формасына беріледі. Бұлайша белсенді субъектілер орнына салғырт субъектіні қолдану құқықтық ақпараттың ресмилік мәнін баса көрсетудің прагматикалық құралы. Бір сөйлемге мүмкіндігінше молырақ ақпарат сыйғызуға тырысушылық ісқағаз тілінің нормасына тән сипат, сондықтан сөйлем әдеттегіден аса күрделі болуы мүмкін. Мысалы: Қаладағы ұзындығы 50 км ескірген суқұбырды ауыстыру жұмыстарына кеткен шығынға байланысты су бағасының тарифін 20%-ға көтеруге мәжбүр болып отырмыз. Функционалдық стильдердің басқа түрлерінде мұндай күрделі құрылымдағы тиісті ақпаратты күрделі емес бірнеше сөйлеммен беруге болады: Қалада суқұбыры ескіріп кетті. Оның 50 км жуығын ауыстыру керек. Бұл жұмысқа едәуір қаржы қажет. Оны қайдан аламыз? Сондықтан суық судың бағасын 20 пайызға амалсыз көтеріп отырмыз. Күрделі құрылымдарды синтаксистік жаймалау тәсілі БАҚ тілінің, сөйлеу тілінің синтаксистік нормасына жат емес. Ал ісқағаз стилінің синтаксистік нормасы тиісті ақпаратты барынша күрделі бір құрылымға жинақтауға тырысады. Нормамен байланысты бұл ерекшелікті синтаксистік жинақтау тәсілі деп аталады. Мұндай қолданыстар ісқағаз дискурсының прагматикасына жатады. Синтаксистік жаймалау тәсілі мен синтаксистік жинақтау тәсілі бір-біріне қарама-қарсы қойылатын стильдік айырым белгілер. Ісқағаз дискурсында мысалы, сот үкімі қайта қарауға жатпайды (қайта қаралмайды емес), …жауапты мекеме басшысы болып табылады (жауапты мекеме басшысы емес) деген штамптар құқықтық мәнді күшейтудің прагматикалық тәсілі. Сөзді барынша ықшамдап, мазмұнды барынша сығымдап беруге байланысты: автомобиль, пойыз, ұшақ т.б.; ауыл, кент, қала; университет, институт, академия, он бір жылдық мектеп, бастауыш мектеп, т.б. гипонимдердің орнына көлік құралдары, елді мекен, жоғары оқу орындары, жалпы білім беретін меткеп т.б. гиперонимдік қатынастағы атауларды қолдану іскери дискурсқа тән норма болып саналады. Сонымен іскери дискурс (әңгіме ресми қатынаста ұйымдық, ұжымдық ортада қызмет бабында қолданылатын сөздің ерекше түрі. Іскери сөздің тілдік, психологиялық тәсілдерін меңгеру, оның функционалдық ерекшеліктерін білу іскери коммуникация тиімді болуына сөз ахуалының ұнамды, жайлы жағдайда өтуіне әсер ететін алғышарттар болып табылады. Іскери адам өзінің кәсіби құзыретімен ғана шектеліп қалмауға тиіс. Қазіргі заман кәсіби құзыреттен басқа коммуникативтік құзыретке де ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Коммуникативтік құзыретке іскери сөздің мазмұны және тілдік, психологиялық, этикалық компоненттер, сондай-ақ коммуникативтік құзыреттілікке коммуникативтік ситуация жатады. Коммуникативтік ситуацияның құрамына коммуниканттардың әлеуметтік рөлі, қарым-қатынастың түрі, қарым-қатынастың шарты т.б. жағдаяттар енеді. Коммуникацияға қатысушылар бір-біріне беріп отырған ақпараттың жаңалығына, сенімділігіне, қолдану мүмкіндігіне, тиімділігіне көз жеткізгенде ғана ортақ істі жүзеге асыруды бастайды. Әрине, сендіру, иландыру іскери дискурстағы ерекше лингво-психологиялық компонент. Сонымен бірге іскери қатынас ситуациясында уақыт тапшы болғандықтан, коммуникация барысында сөз де ой да шашыраңқы болмай, жинақылыққа, қысқалыққа қарай ойысып отырады. Коммуникацияға қатысушылардың бір-біріне жағымды реакция туғызу үшін, өзара “келіспеген” тұста теріс реакцияны бейтараптандыру үшін этикалық, этикеттік нормаларды сақтаумен бірге “қатқыл”, “жағымсыз” жайды жұмсарту максимасын қолданып, тілдік құралдарды, риторикалық тәсілдерді, сөздің өзге де коннотативтік әлеуетін пайдаланады. “Сөйлеу тілі және сөз мәдениеті” деп аталатын тараушада сөйлеу тілінің тілдік-құрылымдық ерекшелігі, сөйлеу тіліне тән белгілер, сөйлеу тілі нормасының кодификацияланбаған норма екендігі сипатталады. Сөйлеу тілі әдеби тілді тұтынушылардың дайындықсыз, машық бойынша бейресми жағдайда, тыңдаушымен бетпе-бет сөйлесетін сөзі, әдеби тілдің функционалдық тармақтарының бірі. Сөйлеу тілінің нормалары грамматикада, сөздіктерде тіркелмейді, сондықтан сөйлеу тілі нормалары әдеби тілдің кодификацияланбаған нормасына жатады. Әдеби тілдің нормалары кодификацияланған стильдік тармақтарына сөйлеу тілі осы ерекшеліктерімен қарама-қарсы қойылады. Сөйлеу тілін қолдану кезінде жазбаша, яғни кітаби түрде сөйлеу сөз мәдениеті тұрғысынан дұрыс деп танылмайды. Сондықтан сөйлеу тіліне тән ерекшеліктерді жазба тілден айыра білу сөз мәдениетіне қойылар басты талаптың бірі. жүктеу/скачать 1,04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|