Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 5, 7

Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 5, 7.

А.Н. Леонтьев тұлғалық сапаның пайда болуының екі түрлі кезеңін айтып кеткен:

1. 
   - мектепке дейінгі жас аралығында мотивтердің алғашқы сатыла- рының қалыптасуы мен құрылуы және белгілі бір әрекеттен өз бетінше бас тарту мүмкіндігінің пайда бола бастау уақыты;
   
2. 
   - жасөспірім шағындағы адамның мотивтерін жаңаша танып білуі мен өзінің әрекетін басқара алу уақыты болып табылады. Сондай-ақ тұлға қалыптасуының үшінші кезеңі – адамда азаматтық жауапкершіліктердің және қандай да бір мотивтердің қоғамдық, жалпы азаматтық мотивтермен сәйкес келуімен байланысты болатын түрі жайлы айта аламыз. Кәсіби әрекетте тұлға өзіндік даму мүмкіндіктерін барынша жүзеге асыра бастайды. Осы уақытта тұлға өзінің бойындағы білімдері мен тәжіри- белерін жүзеге асыруда кәсіби әрекет маңыздылығын ойлауы қажет.
   

1. 
   физиологиялық даму мен белгілі бір нормаларды игеру (тұлғаның
   

2. 
   тұлғаның әлеуметтік сатылардан өтуі;
   
3. 
   «тұлғаның рухани әлемінің» қалыптасуы (өз-өзін құндылықты- адамгершіліктік тұрғыда анықтап алу).
   

Отандық еңбек психологиясында Е.А. Климовтың ұсынған «адамның еңбек субъектісі ретінде даму кезеңдерін» төмендегідей қарастырылады:

Ойынға дейінгі кезең (туғаннан 3 жасқа дейін) – адамның қалып- тасуы мен дамуындағы негізгі болатын жүріс-тұрыстағы қозғалыс пен қабылдау функцияларын игеру жүзеге асады.

Ойын кезеңі (3-тен 6-8 жасқа дейін ) адамдық белсенділігіне қатысты

«негізгі мағыналарды» ұғыну, сонымен қатар нақты мамандық түрлерімен танысу басталады (мысалы: жүргізуші, дәрігер, сатушы, мұғалімнің рөлінде ойнау). Д.Б. Эльконин мен Г.В. Плехановтың «ойын – еңбек баласы» деген ойымен келісіп, балалық сюжетті-рөлдік ойынның пайда болуын қарастырған.

Мектепке дейінгі шақ. Балалардың өз ойындарында ересектерге еліктеуге ұмтылысы және әрекеттерін қайталауы белгілі. Бұл жас кезеңінде сюжеттік-рөлдік ойынның маңызы зор. Олардың кейбіреуі кәсіби бағдар- ланған сипатқа ие. Балалар дәрігері, сатушы, тәрбиеші, аспаз, т.б. рөлдерді иеленіп ойындар ойнайды.

Кәсіби өзін-өзі анықтаудың әрі қарай дамуы үшін алғашқы еңбек бастамалары өте маңызды. Мысалы, киімді күтіп, үйді жинаудың күрделі емес әрекеттерін жасау, т.б. Бұл еңбек әрекеттері еңбекке деген қызығу- шылықты дамытып, кез келген іс-әрекетке деген жағымды мотивацияның негізін қалап, ересектердің еңбегі жайлы балалардың білімін дамытады.

Кәсіби өзін-өзі анықтаудың әрі қарай дамуына ересектердің еңбегі жайлы білу әсер етеді. Оның қалыптасуы үшін ересектер еңбегін қадағалау және еңбек мазмұнын суреттеу қажет.

Кәсіби-рөлдік ойындардың, еңбектің қарапайым түрлерін орындау, ересектер еңбегін бақылаудың нәтижесі мектеп жасына дейінгі балалардың еңбектің түрлерін ажырату мен әртүрлі мамандықтарды салыстыру негізіндегі «өзін-өзі анықтауы» болып табылады.

Кіші мектеп жасы. Кіші мектеп жасындағылардың психологиялық ерекшеліктері ересектерге еліктеу болып табылады. Бұл жас кезеңіндегі балалардың екінші бір ерекшелігі – жетістікке жету мотивациясы. Әрине, әуелі жетекші іс-әрекетте, яғни оқуда, оқу, ойын және еңбек іс-әрекетінде жиналған тәжірибе негізіндегі қабілеттері мен мүмкіндіктерін баланың түсінуі өзіне ұнайтын мамандық таңдауға деген тілегін қалыптастырады.

Кіші мектеп жасының соңына қарай қабілеттердің дамуы балалар арасында жеке ерекшеліктердің пайда болуына әкеледі.

Оқу және еңбек іс-әрекеті балалардың шығармашылық қиялының дамуына әсер етеді. Бұл қабілеттілік негізінде еңбектің әртүрінің мазмұны жайлы түсініктердің қалыптасып, нақты мамандыққа еліктеу пайда болады.

Оқу әрекет кезеңі (6-8 ден 11-12 жасқа дейін) – өзіндік бақылау, өзіндік талдау, өз бетімен атқаратын белсенділікті жоспарлау функция- ларының қарқынды түрде дамуы көрінеді. Мысалы: бала мектептен тыс уақытта демалу мен серуендеуден өзбетінше үй тапсырмасын орындау міндетін дұрыс жоспарлай алуы өте маңызды.

Жеткіншек шақ – жеке бас қалыптасуының жауапты кезеңі. Бұл жас кезеңінде еңбектің әр түріне адамгершілік қатынастың негізі қаланып, әртүрлі мамандықтарға жеткіншектердің таңдау қатынасын анықтайтын құндылықтар жүйесі қалыптасады.

Ересектердің сыртқы келбетіне еліктеу нәтижесінде ұл балалар ұшқыш, ғарышкер т.б. болуды армандайды. Күш-жігері мол, батыл ер адамдарға еліктейді, ал қыздар топ-модель, эстрада жұлдызы, кино жұлдыз, т.б. әйгілі, әдемі әйел адамдарға еліктейді. Мұндай романтикалық мамандықтарға бағдарлану бұқаралық ақпарат құралдары әсерінен болады. Әртүрлі оқу пәндеріне қызығушылық, шығармашылық және техни-

калық үйірмелерге қатынасу жеткіншектерде оқу-кәсіби бағытты қалып- тастырады.

Жасөспірімдік шақ. Бұл жастың маңызды міндеті-мамандық таңдау. Бұл-реалисттік оптация кезеңі. Жасөспірімдердің кәсіби жоспарлары арман сияқты сипатқа ие болды.

Олар нақты психологиялық түрде негізделген мамандықты таңдай алмайды. Бұл мәселе көбінесе мектептегі оқуын тастап кеткен қыздар мен жігіттерде кездеседі.

14-15 жаста мамандық таңдау күрделі. Кәсіби бағдарланған арманды шындыққа айналдыру мүмкін емес болғандықтан қанағаттанбаушылық

«Мен» образының дамуына түрткі болады. Яғни, мен кіммін? Менің қандай қабілеттерім бар? Менің өмірлік идеалым қалай? Менің кім болғым келеді?-деген сұрақтар туындайды.

Өзіндік талдау кәсіби мектеп оқушыларының кәсіби өзін-өзі анық- тауының психологиялық негізі болады. Кәсіптік-техникалық училище, кәсіптік лицейлер, техникумдар мен колледжде кәсіби білім алу олардың нақты кәсіби білім бағдарланғандарын дәлелдемейді. Статистиканың көрсетуінше, оқу-кәсіптік мекемені таңдау психологиялық жағынан негіз- делмеген. Орта, жалпы білім алған қыз-жігіттер өздерін психологиялық жағынан өте жайлы сезінеді. Мектепті аяқтаған соң, өздерінің арманын- дағы мамандықтан гөрі шындықтағы қолайлы вариантты таңдайды. Олар өмірдегі табыс пен жетістікке жеткізетін мамандық таңдауға талпынады.

Өзінің мүмкіндіктері мен қабілеттерін бағалау, мамандықтың мазмұ- ны негізінде олар кәсіби білім алу мен еңбектің қосымша варианттары жолында өзін-өзі анықтайды.

Балғын жас. 16-23 жаста көптеген жастар оқу мекемелерінде кәсіби білім алады. Кейбіреулері өз таңдауларына ризашылық білдірмейді. Кейбі- реулерінде кәсіби оқу барысында таңдауларына деген сенімділігі бекітіле түседі. Бұл кезде жеке бастың кәсіби бағыттылығының кристализациясы жүреді. Болашақ әлеуметтік-кәсіби рөлді игеру нақты кәсіби қауымдас- тықтың өкілі ретінде өзін сезінуге жетелейді.

Жастық шақ (27 жасқа дейін). Бұл әлеуметтік-кәсіби белсенділік кезеңі. Мамандық таңдауға деген сенімсіздік артта қалды. Бұл кезде кәсіби

тәжірибе мен жұмыс орны бар. Кәсіби өсу – бұл кездегі өзекті мәселе. Құрдастарының көпшілігі нақты кәсіби жетістіктерге жетті. Бірақ кейбі- реулері өз өмірін құрып, кәсіби бағдарланса да, кәсіби жоспарларға байланысты психологиялық жайсыздықты бастан кешіреді.

Кәсіби жетістіктердің жоқтығы, анықталмаған еңбек жолының перспективасы «Мен концепциясының» өзіндік бағалауы мен өзіндік талдауын туғызады. Өмірдің жаңа мақсаттары пайда бола бастайды. Кейбіреулеріне тоқталсақ:

• 
  кәсіби біліктілікті жоғарылату;
  
• 
  қызметтегі жоғарылау және жұмысты аустыру;
  
• 
  жаңа мамандық таңдау.
  

Ересек шақ. Бұл шақ – өзін жеке бас ретінде қарау, кәсіби-психоло- гиялық потенциалды қолдана алу кезеңі. Осы жас кезеңінде кәсіби және өмірлік жоспарлары құрылады. Мамандық еңбек орынында өз қабілеттерін қолдануға, іс-әрекеттің жеке стилін жасауға мүмкіндік береді.

Кәсіби өмірге тұрақталу, таңдалған мамандыққа қанағаттанушылық кәсіби оптимизм сияқты ерекше эмоциональдық күйдің пайда болуына әкеледі.

Қарттық жас. Зейнеткерлікке щығуға жету кәсіби өмірден кетуге әкеледі. 55-60 жаста жеке бас өзінің кәсіби потенциалын толығымен жоққа шығара алмайды. Жоғары мамандану кәсіби шаршағанға қарамастан зейнетке шығуға сенімсіздік тудырады. Күйзеліс уақыты пайда болады. Ондаған жылдар бойы қалыптасқан өмір салты, стереотиптер бір сағаттың ішінде жойылады. Кәсіби маңызды сапалар, кәсіби білім мен іскерліктер, тәжірибе мен шеберлік қажетсіз болып қалады. Бұл негативті кезеңдер әлеуметтік қартаюды тездетеді.

«Оптация – бұл жас ерекшелігін анықтау емес, мамандық таңдау жағдайын білдіретін процесс» деп Е.А. Климов айтып өткен. «Оптация» кезеңі (латын тілінде - ниет пен таңдау деген мағыналарды білдіреді) (11-12 ден 14-18 жасқа дейін) кәсіби жолды саналы түрде, жауапкер- шілікпен таңдау мен жоспарлау және еңбекке, жалпы өмірге дайындық кезеңі болып табылады. Кәсіби тұрғыда өзіндік анықтау кезіндегі сәйкесін- ше адам «оптант» деп аталады. Бұл кезеңнің ерекшелігі - жұмыссыз адам

«оптант» жағдайында болуы мүмкін.

Адепт кезеңі – мектеп бітірушілердің барлығы қатынасатын кәсіби дайындық процесі.

Адаптант кезеңі – кәсіби оқыту аяқталғаннан соң бірнеше ай мен 2-3 жылға дейін созылатын кәсіби мамандыққа кірісу кезеңі.

Интернал кезеңі - адамның кәсіби ұжымға мүше болып және тұрақты еңбек атқарушы ретінде мамандықты ойдағыдай атқару. Е.А. Климов осы кезеңде жұмысшы ұжымды, кәсіпкерді «Өзіміздің арамыздағы өзіміз» деп қабылдау процесі, яғни кәсіби қауымдастыққа толығымен мүше (интернал- ағылшын тілінде - ішкі) болып енуі жүзеге асады деген.

Шеберлік кезеңі - қатардағы және тәжірибелі жұмысшылар арасынан өзінің ісін жоғары деңгейде игерген маман ерекше бөлініп шығады.

Бедел кезеңі – шеберлердің арасынан бетке ұстар еңбек етуші белгі- ленеді. Әрине, бұл деңгейге кез келген қатардағы жұмысшы қол жеткізе алмайды.

Ұстаз кезеңі – адамның маман ретінде дамуы мен қалыптасуының ең жоғарғы деңгейі. Осы кезеңде еңбек етуші өзінің кәсіби саласының білгір маманы болып қана қоймай, өзінің тәжірибесін оқушыларына үйретіп, кәсіби ұстаз деңгейіне көтеріледі. Осының нәтижесінде кәсіби дамуының ең жоғарғы деңгейі - ұстаздық (педагогикалық) деңгей болып табылады. Білім беру мен ұстаздық іс адамзат мәдениетінің үстем негізі болуы бел- гілі, себебі осы процесс адамзаттың ең жағымды тәжірибесін сақтаушысы мен ұрпақтан ұрпаққа жеткізушісі. Сондықтан мұғалім адамзат жинақтаған мәдениетті жеткізуші және таратушы болып табылады.

А.К. Маркованың зерттеуі бойынша мамандықты меңгеру кезінде профессионализмнің келесі деңгейлері бөлініп шығады:

• 
  профессионализмге дейінгі мерзім (адам жұмыс істейді, бірақ та нағыз шебердің сапаларына ие бола алмайды);
  
• 
  профессионализм (адам жұмысты тұрақты атқарып, талап ретінде қойылған ережелер мен міндеттерді басынан аяғына дейін орындайды);
  
• 
  көтеріңкі профессионализм (шығармашылық (творчество), тұлға- лық даму, «акме» – кәсіби дәреженің биік шыңында болатын көріністер);
  
• 
  жалған профессионализм (әшейінде белсенді әрекет атқарғандай болады, бірақ еңбек істеу барысында «олқылықтар мен қателіктер» жібереді);
  
• 
  профессионализмнен кейінгі мерзім (өзінің мезгілінде шебер болып
  

А.К. Маркова адамның мамандықты меңгеру барысындағы нақты сатыларын ажыратып көрсеткен:

1. 
   Адамның өз мамандығына бейімделуі.
   
2. 
   Адамның өз мамандығына сай белсенділікті айқындау (маман- дыққа бейімделу, индивидуалды кәсіби нормалар мен ережелерді анықтап, жүзеге асыру мерзімі).
   
3. 
   Адамның өз мамандығы мен кәсіби тұрғыдағы үйлесімділігі (Е.А. Климов бойынша «шеберлік» деңгейіне жақын). Адам берілген тапсырмаларды игеріп алған технологиялары арқылы орындайды.
   
4. 
   Өзінің кәсіби деңгейінде жетілу. Мамандық иелері өздерінің білік- тілігі мен шеберлігін жетілдіру жағдайында шығармашылыққа зерделінеді. Нақты шығармашылық кезінде маман иелері ойлаған нәтижелерге жетудің жаңа жолдарын іздестіреді. Осы жағдайда кәсіби шығармашылықпен тәуекел жәйттер қатар жүреді. Осындай тәуекелдерге кез келген еңбек ету- ші дайын бола бермейді. Осының нәтижесінде нақты шығармашылықтың шыңына жету екі талай болуы мүмкін және де айтылған жағдайлар еңбектің индивидуалды стилінің қалыптасу мәселесімен тығыз байланыста болады.
   
5. 
   Өзінің мамандығын еркін игеру сатысы. Әрбір адам өз маман- дығын жоғары дәрежеде игерген кезінде Е.А. Климовтың пікірі бойынша
   

6. 
   Адамның өз-өзін тұлға ретінде шығармашылық арқылы айқындай алу. Шеберлік деңгейінде атқаратын ісінде адам өзінің ең маңызды өмірлік идеяларын жүзеге асыруға ұмтылыстарын көрсетіп, оны орындай алу сатысында өз қабілеттері мен күш-қуаттарын айқын көрсетеді.
   

Өсу сатысы – негізгі қызығушылықтар мен мүмкіндіктердің дамуы (туғаннан 14 жасқа дейін). Өзінің болашақ мамандығы туралы ой ең алдымен қиялдарын (4-10 жас аралығында), одан кейін – жеке қызығушы- лықтарын танып білу (11-12 жас аралығында), ал кейінірек – өзінің мүмкіншіліктерін аңғару негізінде қалыптасады (13-14 жас аралығы).

Өзінің күші мен ұмтылыстарын зерттеу сатысы, яғни «ізденіс» сатысы – оқу әрекеті мен еңбектің сан алуан түрлерінде өзінің күш-жігерін байқау мен сынау жүзеге асады (14-25 жас аралығы). Осы кезде адамның мамандығы болмаса да, ол қосымша жұмыстарды орындай алады (15-17 жас аралығы). Кез келген адам өтпелі кезеңде (18-21 жас аралығы) кәсіби мамандықты дайындайтын оқу мекемелерін белсенді түрде таңдаумен қоса, қосымша жұмыстарды да қарастырады. Осы саты таңда- ған мамандықты байқап көрумен аяқталады және оқумен бірге кәсіби жұмыс істеуі де мүмкін (22-24 жас аралығы).

Сынау сатысы – адам өзін тәжірибелі мамандармен «бәсекелестікке» жарамды, толыққанды маман ретінде сынауға тырысады (25-30 жасаралығы).

Қазіргі заманға сай өмірде жетістікке жету (карьераны жасау) және бәсекелестік өте маңызды фактор ретінде көрінеді. Кәсіби жетістікке ұмтылыс еңбектің жоғары өнімділігі мен тұлғалық дамудағы ең маңызды стимул болып табылады.

Тұрақтандыру сатысы – адам өз-өзін сенімді және өте мықты маман ретінде мойындатуға тырысады. Өзінің кәсіби орны мен позицияларын

қоғамда және өзінің жұмыс орнында ұстанымға айналдырады (30-44 жас аралығы). Қолдау көрсету, қол жеткен жетістіктерді сақтап қалу сатысы. Аталмыш сатыда адам кәсіби және әлеуметтік жағдайларды қалыптастыруға ұмтылады. Осы кезеңде таңдаған өмір жолына байланыс- ты сәтті және шындыққа сай бейне құрастырылады (45-64 жас аралығы).

Құлдырау (төмендеу) сатысы – кәсіби және әлеуметтік белсенді- ліктің шамалануы (65 жастан жоғары).

Э. Эриксонның пікірінше, дамудың ең басты көрсеткіші – тұлғаның бірыңғайлығы ретінде жүзеге асатын психоәлеуметтік сәйкестілік сипаты. Осы процестің келесі кезеңдерін ажырату жөн:

1. 
   Бастапқы (базальды) «сенімі – сенімсіздігі», оның нәтижесінде үміт, қорғаныс немесе үмітсіздік (ең бастысы - сенімді және өмір «жақсы» деген түрлі сезімдердің қалыптасуы) қалыптары пайда болуы мүмкін (1 жылға дейін);
   
2. 
   «Автономия – немесе күмәндану мен ұялу» (отандық психоло- гиясындағы «Мен өзім» деген жағдайдың қалыптасуына жақын) (1-3 жас);
   
3. 
   «Инициативтілік – немесе кінәні сезіну» (қарапайым қоғамдық нормаларды игеру) (3-6 жас);
   
4. 
   «Еңбекқорлық, ептілік – құнсыздық сезімі» (өз қатарындағылар мен қарым-қатынас, бәсекелестік, өзіндік сәйкестілік) (6-14 жас);
   
5. 
   «Сәйкестілік – немесе қабылдамаушылық»; «рөлдік сәйкесті- ліктің» қалыптасуы, өзіндік айқындаудың кәсіби және тұлғалық жақтары- ның қалыптасуы (Е.А. Климов бойынша «оптация» сатысына жақын) (14-20 жас). Осы сатыны Э. Эриксон адам өміріндегі ең қиын және күрделі деп көрсеткен. Осыған қоса, Э. Эриксонның пікірінше, «жасөспірімнің ең басты мәселесі – аристократия мен идеологияны іздестіру», яғни еліктеу үшін ең жақсы үлгілерді іздеу және орнату.
   
6. 
   «Бірлесіп еңбек ету – немесе бөлектену мен изоляция»; интимдік қатынастардың дамуы мен отбасын жоспарлау және құру (20-35 жас);
   
7. 
   «Достық – немесе, бөлектену»; кәсіби әрекет, шығармашылық, өз- өзін құрметтеу, қоғамдағы мәртебесі (Э. Эриксон бойынша адам өміріндегі маңызды сатылардың бірі, бұл сатыда адам өз өміріндегі ең басты ісінде өз-өзін толық жүзеге асыру мүмкіндігін жүзеге асырады, не асыра алмайды) (35-65 жас);
   
8. 
   Басынан кешкен өмірін бағалау, өмірінің бірыңғайлығын немесе өмірінің сәтсіз болуын мойындау (60-65 жас және одан жоғары).