«КӘсіби психология» пәні бойынша 050120 «Кәсіптік оқыту»

Кіріспе

1. 
   Пәннің мақсаты мен міндеттері, оның оқу үрдісінде алатын орны.
   

жаңа талаптар қойылуына сәйкес адамның еңбек қызметінде сапалы өзгерістер болуда. Сондықтан мектеп жастарын мамандыққа дайындауда мұғалімнен кәсіби психологияны білуді қажет етеді.

0. 
   Пәнді оқыту мақсаты: кәсіптік оқыту оқытушысын дайындауда еңбек процесіндегі жүйелі қарым-қатынастардың психофизиологиялық аспектілерін зерттеу, психофизиология, физиология салаларында және оқушылардың кәсіби іс-әрекетін басқару мен ұйымдастырудың жалпы негіздерінен білім алуды қамтамасыз етуді қажет етеді.
   

1. Пәнді оқыту міндеттері:

• 
  адамның техника, технология, өндірісті ұйымдастыру, еңбек құра- лы және жұмысшы шеберлігіне сай жеке психологиялық ерекшеліктерінің байланысы мен өзара әрекеттесуін айқындау;
  
• 
  кәсіби психологияның даму тарихын зерттеу;
  
• 
  кәсіпкерлік дайындық процесінде оқу әрекетінің ерекшеліктерін зерттеу.
  

0. Пәнді меңгергеннен кейін студенттер білу керек:

• 
  кәсіби психологияның даму тарихын;
  
• 
  кәсіби психология әдістерін;
  
• 
  еңбек процесінде психологиялық жас ерекшеліктерінің көрінуін;
  
• 
  жұмысшының жеке кәсіби тұлғасын;
  
• 
  кәсіби қызметінің құрылымы мен оның реттелуін;
  
• 
  кәсіби бағдар және кәсіби іріктеудің психологиялық ерекшеліктерін;
  
• 
  оқушыларды тәрбиелеу барысында басқарудың психологиялық- педагогикалық аспектілерін;
  
• 
  еңбек процесінде міндеттерді жетілдірудің психологиялық заңды- лықтарын;
  
• 
  оқушылардың еңбегін басқаруды ұйымдастырудың психологиялық ерекшеліктерін.
  

0. Пәнді меңгергеннен кейін студенттер істей білу керек:

2. Пререквизиттер:

«Педагогика», «Психология», «Жас ерекшеліктері физиологиясы».

3. Пәннің мазмұны

4. 
   Дәрістер материалдары
   

• 
  Жалпы психология;
  
• 
  Әлеуметтік психология;
  
• 
  Педагогикалық психология;
  
• 
  Жас ерекшелік психология және т.б.
  

• 
  Еңбек физиологиясы – еңбек пен адам денсаулығының өзара байла- нысын, адам организмінің физиологиялық дамуын зертейтін пән;
  
• 
  Әлеуметтану – еңбек поцесіндегі әлеуметтік байланыстарды зерттейтін ғылым;
  
  • 
    Еңбек құқығы – еңбек қатынастары өрісіндегі құқықтық реттеу мәселелерін қарастырады;
    
  • 
    Еңбекті қорғау – еңбек процесіндегі адамның физикалық және психологиялық денсаулығын сақтау және қауіпсіздік мәселелерін қарастырады.
    

Психология – психикалық құбылыстардың пайда болу, даму және қалыптасу заңдылықтары туралы ғылым.

Әлеуметтік психология – адамдардың әлеуметтік топтарға қосылуы- нан туындаған мінез-құлық және қарекет заңдылықтарын, сондай-ақ осы топтардың өздерінің психологиялық сипаттамаларын зертейтін ғылым.

Әлеуметтік – психологиялық зерттеулер жұмысшы бригадала- рындағы психологиялық ахуалды зерттеу үшін, тұлғалар арасындағы қатынастарды жетілдіру, еңбек мотивациясын арттыру үшін өнеркәсіп өндірісі саласында, сондай-ақ спортта, саудада, «отбасы қызметінде» және т.б. жүргізіледі.

Педагогикалық психология – адамды оқыту мен тәрбиелеу барысын- да оның болмысының даму заңдылықтарын зерттейтін, танымдық қызметі мен қоғамдық қасиеттерін жүйелейтін психология саласы. Психологиялық- педагогикалық зерттеу нәтижелері білім беру әдістері мен мазмұнын құрастыру кезінде, оқу құралдарын жасауда, диагностика құралдары мен психикалық дамуды тексеруде қолданылады.

Жас ерекшелік психологиясы – әрқилы психикалық процестердің табиғи негізі мен үнемі дамып отыратын азаматтық қасиеттерін, психологиялық салаларын зерттейтін бұл сала мынадай тармақтардан құралады: балалар психологиясы, жеткіншектер психологиясы, жастар психологиясы, ересектер психологиясы, қарт адамдар психологиясы. Бұл сала оқыту мен ақыл-ойдың дамуын және олардың өзара байланысы мен іргелі мәселелерін зерттеп, оқыту ісіндегі адамның ақыл-ойын, сана- сезімін жетілдірудің тиімді жолдарын нендей әдістер арқылы өрістетуге болады деген мәселелерді іздестіреді.

Еңбек психологиясы – адамның еңбек іс-әрекетінің психологиялық ерекшеліктерін, еңбек дағдыларының даму заңдылықтарын, еңбекті ғылыми негізге сүйене отырып ұйымдастыру мәселелерін қарастырады. Психологиялық ғылымның бұл саласы еңбекті әрекет деп қарастырып, еңбек атқаратын адамды еңбек субъектісі ретінде зерттейді. Психиканың еңбек кезінде көрінуі мен дамуын анықтап, еңбек процесі мен нәтижесінің сәйкестігін, адамның еңбек талаптарына жарамдылығын айқындайды. Оның сыртында, еңбек психологиясы кәсіптік бағдарлану, кәсіптік іріктеу,

еңбек сақтау, кәсіптік оқыту, маманның дамуын жобалау, кәсіпке бейім- делу, кәсіптік бақылаумен және т.б. мәселелермен айналысады. Еңбек психологиясының зерттеу пәні құндылықтар жасау процесіне қатысушы адамның өзі болып табылады. Дегенмен, еңбек әрекетіндегі адам басқа да әлеуметтік, биологиялық ғылымдармен зерттелінеді: еңбек процесінің физиологиясы, еңбек гигиенасы, кәсіби сырқаттар терапиясы мен профилактикасы, экономика, еңбек құқығы, еңбек сақтау, этика, әлеумет- тану, еңбекке тәрбиелеу теориясы.

Еңбек психологиясы алдында тұратын негізгі міндеттеріне еңбек гуманизациясы мен еңбек тиімділігін жоғарылату мәселелері жатады.

Еңбек гуманизациясы – қызметкерлердің жалығу, қажу, шаршауы- ның, кәсіптік сырқаттардың алдын алу, өндірістік зақымдану мен тұлғаның кәсіби бұзылуын болдырмау, еңбек тиімділігін жоғарылату. Осы міндет- терді орындау үшін әртүрлі техникалық, технологиялық, санитарлық- гигиеналық шаралар қолданылады. Мысалы, қарапайым станоктар орнына жоғары технологиялық құрал-жабдықтарды пайдалану өндіріс тиімділігін көтереді, ал жұмыс орындарының жағдайларын жақсарту жұмысшылар денсаулығын сақтайды. Психология еңбек гуманизациясы мәселесін арнайы әдістермен шешеді. Адам ресурстарын тиімді, толық қолдану, жұмыс кезінде адам күйін жоғары деңгейге жеткізу кәсіптік психологиялық іріктеу, кәсіптік дайындау мен оқытуды жақсарту, жұмысшының психо- логиялық ерекшеліктеріне сәйкес әлеуметтік және физикалық жағдайларды өркендету сияқты практикалық шаралар арқылы жүзеге асады. Осы шаралардың барлығы еңбекті ғылыми ұйымдастыру құрылымына жатады.

Еңбек психологиясының алдында тұрған міндеттерін орындау үшін психологияның басқа салаларының нәтижелері пайдаланып, олардың әдістері алынады. Мысалы, әрекетті бағалау мен талдау әдістері, қабілет- терді диагностикалау және жобалау, ұжым ішіндегі әлеуметтік климатты, әлеуметтік құрылымын анықтау, адам күйін бағалау әдістері.

Іс жүзіндегі міндеттерді шешу үшін мынадай теориялық сұрақтар қарастырылуы керек:

1. 
   Адам мен оның кәсібі арасындағы үйлестікті зерттеу, «еңбек субъектісі – кәсіптік орта» жүйесінің динамикалық заңдылықтарын анықтау;
   
2. 
   Кәсіпке маңызды қасиеттер құрылымы мен динамикасын, адамның кәсіптік өркендеуін анықтау;
   
3. 
   Оптимальды және төтенше жағдайда қажет болатын икемділік, қабілеттерді зерттеп, осы факторлер тұрақтылығы мен өзгеруін айқындау;
   
4. 
   Еңбек мотивациясы мен тартылыстарды анықтау, еңбекке ынталандыру мәселелерін шешу жолдарын іздестіру;
   
5. 
   Жұмыс атқаратын адам күйлерін бағалап, олардың қалыптасу мен өзгеру сұрақтарын шешу;
   
6. 
   Тұлға қасиеттері мен психикалық ерекшелердің жұмыс қауіпсіз- дігіне тигізетін әсерін талқылау.
   

Еңбек психологиясы – еңбек процесіндегі адамның психикалық іс- әрекетінің қалыптасуы мен көріну заңдылықтарын зерттейтін психоло- гияның негізгі салаларының бірі. Сондықтан да тұтыну құндылықтарын жасау процесінде қатысатын және сол еңбекті атқаратын адам еңбек психологиясының зерттеу объектісі болып табылады. Еңбек психоло- гиясының пәнін құрайтын психологиялық заңдылықтар, психологиялық процестер, өндірістік іс-әрекетпен өзара байланысты тұлға қасиеттері жатады.

Е.А. Климовтың пікірінше, еңбек психологиясы дегеніміз – іс-әрекет ретіндегі еңбектің аясындағы психологиялық білімдер жүйесі және оның негізгі зерттеу өрісі адамның еңбек субъектісі ретіндегі рөлі. Е.А. Иванов бойынша, еңбек тек қана кәсіби іс-әрекет контекстінде ғана қарасты- рылады. Адамның жетекші және негізгі іс-әрекеті болып әлеуметтік шартталған, саналы түрде сезілетін және мақсатқа бағытталған белсен- ділігі – бұл еңбек және оның негізгі сипаттамасы кәсіби іс-әрекетінде көрінеді.

Ал Н.С. Пряжниковтың айтуынша, еңбек психологиясының пәні ретінде сол еңбекті атқаратын субъектінің өзі, яғни адам болып табылады. Осы субъект заттық-практикалық іс-әрекеттің және танымның басты иеленушісі, яғни жүзеге асырушы болып табылады. Осы көзқарас бойынша еңбек объектісіне нормативті түрде қарастырылатын нақты еңбек процесі жатады.

Жалпылағанда еңбектің келесі жақтарын бөліп шығаруға болады:

1. 
   Іс-әрекет немесе еңбек;
   
2. 
   Еңбек пәні;
   
3. 
   Еңбек құралы;
   
4. 
   Еңбек нәтижесі.
   

1. 
   Еңбек нәтижесінің мән-мағыналылығын саналы түрде сезіну. Осының бірнеше көрсеткіштері бар:
   

ә) Еңбек нәтижесін адамға және қоғамға әкелетін пайдалылығын сезіну, білу.

б) Еңбек әрекетінің барысындағы еңбек етуші адамның эмоциялық көріністері және функционалды күйлер белгілері (шаршап-шалдығу, қажу, жандану, стрестік қалыптар, т.б.).

2. 
   Тағайындалған нормаларға сәйкес еңбек әрекетін атқару қажетті- лігін саналы түрде сезіну:
   

ә) Еңбек субъектісі өзінің эмоциялық қалпын және оның сана деңгейіне сәйкес емес екенін сезіну.

3. 
   Кәсіби мамандыққа және еңбектің мақсатына сәйкес құралдарды және әдіс-тәсілдерін саналы түрде аңғара алу:
   

ә) Кәсіби дағдылар мен іскерліктердің қалыптасу деңгейі;

б) Еңбек субъектісінің кәсіби дайындығына сай эмоциялық көрсет- кіштерінің сәйкес болуы.

4. 
   Тұлғаралық қарым-қатынастарды сезіне алу (басқа мамандардың, өзге адамдарға әсері бар екенін білу).
   

• 
  шаршап-шалдығудан және қажудан сақтандыру;
  
• 
  кәсіби аурулардан сақтандыру;
  
• 
  өндірістік жарақаттардан сақтандыру;
  
• 
  тұлғаның кәсіби деформацияларын алдын ала болжау;
  
• 
  еңбек өнімділігін жақсарту және арттыру;
  
• 
  жұмысшының жан-жақты дамуына жағдай туғызу.
  

Еңбек психологиясының негізгі бөлшегін қарастыруға болады: Инженерлік психология

Эргономика

Ұйымдастырушылық психология Кәсіи бағдарлану

Кәсіби оқыту

Еңбек психологиясы белгілі бір компоненттің басым болуы, субъектінің еңбек табыстылығы, оның іс-әрекетінің тиімділігі мен сенімділігі жақтары арқылы анықталады. Мысалы: егер біз адам іс- әрекетіне сыртқы физикалық факторлардың әсерінен қарастырғымыз келсе, онда біз эргономикаға жүгінуіміз қажет. Еңбек психологиясы адамның субъект, индивид ретінде атқаратын іс-әрекетінің қалыптасуы мен даму заңдылықтарын зерттейді. Еңбек психологиясын қарастыратын субъектінің еңбек процесі негізінде туындайтын феномендер динамикасы

мен көрсеткіштерін өзінің ғылыми мәселелері, әдіснама және ұғымдық ақпараттары арқылы талдайды.

Эргономиканың келесі ғылыми міндеттерін көрсетуге болады:

• 
  Техникалық жүйе және орта ерекшеліктерін ескеріп, адам оператордың іс-әрекетін жобалау негізін теориялық деңгейде өңдеу.
  
• 
  Адамның техникалық жүйе және қоршаған ортамен өзара әрекет жасау заңдылықтарын зерттеу.
  
• 
  «адам - техника - орта» жүйесін құрастыру.
  
• 
  «адам - техника - орта» жүйесіндегі еңбек атқаратын адамның даму жетістіктерін болжамдау.
  
• 
  «адам - техника - орта» жүйесін жобалау және зерттеу әдістерін құрастыру.
  
• 
  Эргономиканың арнайы ғылыми категорияларын қалыптастыру.
  
• 
  Адам еңбегінің сапасы фактілерін іздестіру және айқындау.
  

әрекеті мен әлеуметтік белсенділігінің негізгі аспектілерін зерттейтін психологияның қолданбалы саласы болып табылады. Ұйымдастырушылық психологиясының зерттеу пәні болып өндірістік мекемедегі адамдардың әлеуметтік белсенділігі және әртүрлі деңгейде қарастырылады: жалпы мекеме деңгейіндегі, жұмыс топтарында және бөлімдерде, жеке қызмет- керлерде және т.б.

1. 
   Жеке жұмысшының кәсіби белсенділігі оның индивидуалды ерекшеліктерімен сипатталынып ғана қоймай, сонымен қоса қоршаған орта, мекеменің өзінідік ерекшеліктеріне де тәуелді болады;
   
2. 
   Өндірістік мекеме тиімділігі қызметкерлердің іс-әрекетімен анықталады;
   
3. 
   Мекеме алдында кездесетін мәселелерді табысты шешу үшін ғылыми бағыт пайдалы болады.