«Күміс белдік» повесінде қызыл террордың адам басына әкелген тауқыметі

Аудан орталығы Бауыржан Момышұлы ауылынан шыққан кортеж бұрылысы көп қара жолмен Қошқаратаға қарай зулап келе жатып сиқым Рысбек батырдың Ақтасының тұсына тоқтады. Өмекең--Парламент Сенатының Төрағасы Өмірбек Байгелді бастаған ресми кісілер көліктерінен жылдам түсіп, биік жотаға қарай бет алды. Кезінде Жамбыл облысын басқарған Өмекең соңғы жылдары тарихтың тұңғиығынан сусындаумен бірге, өзінің тың көзқарастарын айтып, жазып та жүргенінен хабардар болған соң бұл жерге бекерден бекер аялдамағанын түсіндім. Күздің алғашқы айы болғанына қарамастан Қошқарата жері әрқашанғыдай көкпеңбек. Көк шалғынды кешіп Бөкей тауының биігін бетке алдық. Жуалының аса бір шұрайлы да, құнарлы жері Қошқарата өңірі алақандағыдай көз алдымызда. Жал-жал болып жатқан Ақтастың жоталарының терең сайларының табанында түсі балқыған қорғасындай болып, ирелеңдей ағып жатқан бұлақтар, беткейлерде тұтасып өскен долана мен бетеге, әр жерде топ-топ болып сайраған құсқа сая болып тұрған қара ағаштар осы өңірдің сәні мен салтанаты іспеттес. Биік-биік болып өскен ақселеудің басынан тарқатылған сәлдедей шұбатылған ақ шуда самал желмен жібек сағым тербеледі. Сұлу көріністен көз алмай барлығымыз бір сәт үнсіз қалдық.

-Меніңше осы жерге Шыңғысхан, Жошыхан, оларға дейін де талай Түрік қағандары ат шалдырып, шайқастардан кейін дамыл алып, сұлу табиғатқа көз тойдырып, рахаттануы бекер емес екенігін мына көріністен-ақ анық сезінесіз,-деп үнсіздікті бұзған Өмекең көсіле сөйледі. -Жиһангерлер мен тарихшылар тап осы жерде мүдделердің тоғысулары болып, қырғын шайқастар өткенін, Қара және Ала таулардың түйіскен жерінен бірі батысқа, екіншісі шығысқа қарай ағатын қос өзен бастау алады деп жазыпты. Бір сөзбен айтқанда, бұл өңірдің тарихы тереңде. Бір Қошқарата мен Боралдайдың айналасында болған оқиғалардың, қанды қырғындардың өзі терең тарихқа жетелейді.

Заманалардың тезінен аман қалып, ұлан-ғайыр жерге ие болған халқымыздың даналығын қалай айтпасқа, қалайша мақтанбасқа! Талай халық түп-тамырымен жер бетінен жойылып кетпеді ме?! Біз аман қалдық! Біз Тәуелсіздікке қол жеткіздік! Бұдан артық бақыт бар ма?! Енді жарқын болашаққа жету үшін тарихымызды таразылайтын уақыт келді... Осылай деген Өмірбек Байгелді алысқа көз тастап үнсіз тұрып қалды.

Мемлекет қайраткерінің сөзі мені ой құшағына жетеледі. Туған жердің тарихын зерттемек түгіл білмейді екенбіз ғой. Сол күннен бастап мен Жуалы жері туралы айтылған, жазылған тарихи деректер мен дәйектерге мән беріп, іздестіріп, жинай бастадым. Көктем айларында Жуалының биігіне шығып, табиғатын тамашалауды да дәстүріме айналдырдым. Реті келіп жатса, отбасымды, жолдастарым мен достарым, қонақтарым мен таныстарымның да Жуалы табиғатын, оның тарихи жерлерін тамашалатуды да ұмытпай, үрдіске айналдырдым.

Жуалыны қақ бөліп шығысқа, тау-тасты бұзып, ағып жатқан Теріс өзенінің солтүстік батысындағы адыр-адырлы, қыры мен сайы көп таулы даланы Қошқарата немесе Боралдай өңірі деп атайды. Тарихшылар мен жағрипашылар бұл өлкедегі Үшаша (Үшқоспа, Үшащы), Қостұра, Боралдай. Жолбарысқамал, Ордабасы (немесе Кіші Ордаған, Үлкен Ордаған), Қызтоған, Қалмақ қырған, Күреңбел, Садырқамал, Кәріқорған, Көлтоған, Бөкей тауы, Қоғалы, Ақтасты, Төңкөріс, Қаратас деп аталатын тарихи жер атауларының барлығы да Қошқарата өңіріне жатады. Бұл жерлердің басым көпшілігі Көсегеннің көк жолының бойында жатыр. Қырғыздың Күркіреусуынан жететін жол Бақатейді, яғни, Бақаатаны қиялап өтіп, Аралтөбе, Қошқарата арқылы Шаянға, одан әрі Бетпақдаланы басып, Ұлытауға жетеді. Жер аттарынан-ақ ел тарихын тұспалдауға болады. Ол туралы кейінірек. Алдымен осы өңір туралы айтқанда ауызға түсетіні – Қошқарата, Боралдай. Сондықтан да осы жерлерге байланысты ойымызды, білгенімізді тарқатайық.

Жуалы жерінде «ата» деген толықтауышпен аяқталатын үш жер атауы бар. Олар—Шақпақата, Қошқарата, Бақаата. Рас «Бақаатаны» «Бақатый», «Бақатей» деп те атайды. Жуалы жерінен бастау алатын «аталар» Әулиеатаға, одан соң сонау Балқаш көлінің жағасындағы Бектауатаға жалғасады. Жалпы тіл білімінің кейбір ғалымдарының айтуынша «ата» деген сөз бұл жерде жасқа қосылған анықтауыш емес екенін дәлелдейді. Сонымен «Қошқарата» деген атау қайдан шыққан? Бір қызығы осындай атаумен Қырғызстанда, Маңғыстауда аталатын жер аттары бар. Барлығы да Қошқаратаны әулие санайды. «Қошқарата» қой атасы дейтіндер де бар. Бұл жылқы пірі Қамбарата, сиырдың пірі Зеңгібаба сияқты дегенді алға тартады. Алайда қойдың пірін «Шопаната» деп атайтынын еске алсақ бұл атауды малмен сабақтастырудың қажеті жоқ сияқты. Бұл жерде «Қошқарата» деген сөз әулиеліктің, киеліктің, батырлықтың, қасиеттіліктің үлкені, ірісі, биігі деген мағынаны білдірсе керек. Түркі, оның ішінде қазақ батырларының, қолбасыларының дулығаларында немесе ою-өрнектерінде қошқар мүйіздің болуының да осы ойымызбен сабақтасар бір сыры бар.

Ал «Боралдай» сөзінің төркіні туралы жорамал көп. Бірінші- монғол батырының есімі дегенді айтады. Алайда осы өңірдегі Ұзынбұлақ пен Қошқарата, Боралдай мен Қостұрада 1710-1758 жылдары болған жойқын соғыстарға монғол батыры Бұрындай қатыспаған. Ол 1237 жылы Батыйдың Руське қарсы монғолдың оң қанатында 38 мың жауынгерді басқарып, орыс жерін жаулағаны анық. Екінші- бұл қалмақтың боролда деген сөзінен шықан, яғни, «сусыз қуаң боз жота, сусыз боз қырқа» екендігі рас. Ал сөз соңындағы й дыбысы қазақ тіліндегі айтылу ыңғайына қарай қосылған қосымша. Боралдай өңірінің табиғаты осылай екенін ешкім жоққа шығармайды. Қошқарата, Боралдай өңірінің жер қыртысы сусыз боз қырқалар бір-біріне жалғасып жатыр. Үшінші-көне түрік тілінде «бурулдай» деген сөз «күлгін түсті құс» дегенді де білдіреді екен. Осылардың қайсысы бізге жақын? Меніңше, «лай су» дегеннен шыққан деп топшылауға болады. Себебі Боралдай өзені жылдың көп мезгілінде лайланып ағып жатады. Бұл Арыс өзеніне де тән. Өйткені Арыс өзенінің басы Қошқаратаның оңтүстігіндегі Құлан тауынан бастау алады. Өзен арнасы топырағының бос болуы салдарынан өзендердің басы әрқашанда лайланып ағады.

...Тағы да жолға шықтық. Қошқарата ауылына келген соң «аттарымызды» «Джиптер» мен «Ниваларға» ауыстырып, белдерден асып, Сүңгінің сұлу атырабына жол тарттық. Сүңгі терең шатқалды алқап. Осы шатқалдардан бастау алып, Үшқоспада қосылатын, сылдырлай, мың бұралып, қайнар жерін айналып, толғанып ағатын Қошқарата, Боралдай мен Ұзынбұлақ өзендері Қостұраны бетке алады. Ары қарай арсалаңдай, лайланып ағатын Арысқа барып қосылады. Біз сол үшеуі қосылатын тұсқа жетпей қалың тоғайдың ішінде тоқтадық.

Биік-биік алма ағаштардың саясына кең дастархан жайылыпты. «Қошқарата» өндірістік бірлестігінің төрағасы Бесбай Қансейітов қонақтарды дастарханға шақырды. Облыс әкімі Сарыбай Қалмырзаев Өмекеңді төрге оздырды. Өмірбек Байгелдінің көңілі өте көтеріңкі. Бір-екі жылды артқа тастап елге келгені осы. Оның да себебін мен іштей сеземін.

-Елді сағынып қалыппын. Бұрын тәуелсіздік алмай тұрғанда ел мен жер тарихын айтудың, зерделеудің өзі қиын еді ғой. Енді міне, өз тізгініміз қолымызда. Өзімізді өзіміз танып жатырмыз. Әркім туған жерінің табиғаты мен тарихын, азаматтары мен асылын танып жатса қандай ғажап! Біз елдігімізді әлемге таныту үшін алдымен өзімізді өзіміз біліп алғанымыз жөн.

Жамбыл жері тұнып тұрған тарих! Ол тарих еліміздің тарихынан сырт қалмайды. Тап осы жерде талай мүдделер тоғысы болып, болашақ үшін жан беріп, жан алған кездер болған. Сол оқиғалар қазақ халқының қалыптасуына үлкен ықпал жасағаны айдан анық,-деп ойын бір түйіп тастаған қайраткер ағамыз дастарханға бата жасады...

Мемлекет қайраткерінің аталы сөзі мені тағы да ойландырды. Шынында да туып, өскен жер мен ел тарихын білу қажеттілік екені сол сәтте жақсы түсінгендей болдым. Жуалы жерінің тарихына бойлаған сайын Қошқарата өңірінің тарихы мен табиғаты өзгеше екеніне көзім жетті. Қошқаратаны ертеден-ақ қазақтың іргелі тайпасы қаңлы мен Дулаттар мекен еткенін осы жерді Құлан мен Рысбек батырлар қаны мен жанын беріп қорғағанын осы ауылдың тұрғыны Ұлы Отан соғысының ардагері Әлібай Сұлтанбеков майын тамыза әңгімелеуші еді.

Өмір деген қызық. Мен Әлібай атаның есімін Жезқазған жерінде қызметте жүргенімде қазақтың үлкен ақыны Әбу Сәрсенбаевтың ауызынан естіген болатынмын. Ақын Сәтбаев қаласының жанындағы Рудник кентінде тұратын майдандас досы Даңқ орденінің толық иегері, қарсақпайлық Жақсымбет Үншібаевты іздей келіпті. Ақынның осы сапарында мен ол кісінің жанында екі күн жүргенім бар. Туған жерім Жуалы екенін білген ақын; «Сен менің майдандас досым Әлібай Сұлтанбековтың ауылынан екенсің ғой... Ол Қошқарата деген ауылда тұрады. Анда-санда Алматыда кездесіп тұрамыз. Ұмытпасам поштада жұмыс істейді. Жуалыға жолым бір түспей жүр» деген еді. Сол кезде мен майдангер ағаның аты-жөнін блокнотыма жазып алған едім.

Ақын атын құрметпен атаған Әлібай ақсақалмен бір емес бірнеше рет кездестім. Бірде Қошқарата ауылының ортасында Ұлы Отан соғысының майдангерлеріне орнатылған ескерткіштің алдында ұзақ әңгімелескеніміз бар. Қария сонда: «Мына ескерткішті кім салғанын білесің бе?» деді. Мен білсем де үн қатқаным жоқ. Ол менің жауабымды күтпестен әңгімесін жалғастырды. «Жатқан жері жәннәт болғыр, жарықтық Жұрымбай Медетов деген көкең салдырған. Ол кезде Медетов осы шаруашылықты басқаратын. Атақ-даңқы дүркіреп тұрған. Димекеңнің өзі осында келіп, Жұрымбайдың қонағы болған. Кейін партияның съезіне делегат болды. Сонда бір оңбағандар артынан жамандап Мәскеуге, съезге арыз жіберген ғой. «Аққа құдай жақ» деген Жұрымбай съезден қайта ай мүйізденіп келді. Менің айтпағым қайда қызмет істесең де артыңда осындай белгі қалдыр!» Осылай деген Әлібай ақсақал ескерткіште аттары жазылған ауылдастарымен сырласқандай ұзақ үнсіз тұрғаны әлі есімде. Одан кейін ол Қошқарата әулие туралы әңгімелеп еді. Ақсақалмен көп кездескеніммен ол кісі туралы жазудың сәті түспеді. Оны Ақыртөбе ауылында тұратын майдангер досымен кездестіруді ұйымдастырам деп жүргенімде ол кісі қайтыс болып кетті. Шер аға айтпақшы-- бір кем дүние...

Қошқарата өңірі туралы жазушы Еркінбек Тұрысов ақсақалдан да көп әңгіме естігенім бар. Оңтүстік Қазақстан облысының Балабөгенінде тұратын, осы өңірдің тамыршысы, тарихшысы ретінде талай кітаптар жазған ол Қошқарата алқабындағы Ұзынбұлақтың жотасында Өтеген батыр қалмақтың атақты ұланы Ботхишарды жекпе-жекте жайратқаннан кейін қалмақтар тым-тырақай қашып, Сүңгіге сүңгіп кеткендерін айтып еді Бұл күнде жасы тоқсанға жақындаған жазушы ағаның кітаптарын ақтарғанда Қошқарата өңірінің тарихы туралы көптеген деректерге қанық болатыныңыз анық. «Бәйдібек» атты кітабінде ; «1718 жылдың ерте көктемінде, хан ордасы Түркістанға бет алғанда Хореннің қолына қарсы ашық майданға шыққан Ысты, Ошақты, Сіргелінің Тоғанас, Есіркеп батырларымен бірге Есет батырдың жасақтары Шаян, Боралдай шатқалдарында бір түмен құба қалмақпен алты күн айқасып, он есе басым жауды ойсырата қырып, өздері де түгелге жуық шейіт болған. Тозығы жеткен аңыз әңгімелер осылай дейді... Ел мен Жер үшін жанталас шайқастар 1710, 1712, 1718 жылдары әйгілі «Ақтабанның» қарсаңында осы Қаратау өлкесінде—Бөген, Шаян, Қостұра, Қошқарата, Боралдай өзендерінің торабында өткен еді» деп жазған.

Жалпы тарихи шығармалар жазған жазушылар мен тарихшылар Қошқарата өңірі туралы көп айтқан. С. Сматаев, М. Тынышбаев, Қазбек Тауасарұлы, І. Есенберлин, Қ.Аманжол, А. Тасболатов Қошқарата, Боралдай өңірінде болған шайқастарда ерліктің өшпес өнегесін көрсеткен батырлар туралы деректер келтіреді. Әсіресе Мұхаммеджан Тынышбаев Қошқарата өңірінде болған шайқаста найман тайпасынан Садыр руының батыры Жомарт тоғыз ұлымен бірге туған жерді жаудан қорғауда ерлікпен соғысып, опат болғанын айтады. Бұл жүрек тербер оқиға кімді болса да бейжай қалдырмасы анық. Боралдай өзенінің Қошқарата, Ұзынбұлақ өзендеріне қосылатын тұсында «Садырмүрде», «Садырсай», «Садырқамал» деген жер аттары найман ұланының ұлы ерлігінің белгісі. Бұл ерлікті Софы Сматаев пен Ілияс Есенберлин де жазды. Ілияс Есенберлин «Көшпенділер» тарихи трилогиясында осы өңірде ірі шайқастардың болғанын айтады. Кітапта мынандай жолдар бар: «...Шайқас Әбілқайыр мен Бөгенбай батырдың басқаруы Боралдай мен Қошқарата өзендерінің жоғары сағасында болған еді...». Ал белгілі тарихшы, әдебиетші Бақытяр Әбділдаұлы «Төле би мен Қойгелді батыр» кітабінде өздерінің тоғыз батырын жер жастандырған Қойгелдіге қалмақтар өлердей өш әрі кекті еді. Қазақ батырының аз ғана қолмен Жуалыға келгенін естіген қалмақтың жас батыры жасы елуден асқан Қойгелдіні жекпе-жекке шақырады. Батыр орнынан ұшып тұрып,сауыт-сайманын ыңғайлайды. Осы кезде байтананың жас батыры Шоқан ата батырдың алдына тізерлей отыра қалып; «Батыр, жолыңды маған беріңіз» деп бата сұрап алақанын жайыпты. Қойгелді қанша омыраулап; «Өзім шығам, жекпе-жекке!» дегеніне ақсақалдар тоқтау айтып, жолын байтана Садыбай батырдың ұрпағы Шоқанға бергізеді. Екі батырдың шайқасы Билікөлге жақын Асаның бойында өтсе керек. Ақсақалдар Аллаға сыйынып, белдіктерін мойындарына салып, жеңіс тілейді. Сәскеде басталған шайқас шаңқай түсте Шоқанның жеңісімен аяқталыпты. Жеңіске қанаттанған қазақтар қалмақтарға лап қойып, олардың бекінісі болған Қошқарата өңірінен асырып, Қостұраның тұсында быт-шытын шығарып, қырып тастаған. Содан ол жер «Қалмақ қырылған» атанып кеткен. Әрбір төбесі мен қойнауы шежірелі Қошқарата жері талай-талай шайқастар мен жекпе-жектің куәсі.

Осы өңірде ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда ойраттардан туған жерді азат етуде Қошқарата, Боралдай өңірінде болған шайқастармен бірге, басқыншыларға қарсы қазақтардың бірігу сәттері де болған. Қазақтың ел екендігін айқындау үшін халық ұлдарының үлкен кеңестері мен келісімдері осы жерде өткен. Шымкент қаласының маңындағы Ордабасынан басқа Жамбыл жерінде, атап айтқанда, Қошқарата мен Ақыртөбеде (Бірі Тараз қаласының батысында, екіншісі шығысында 60 шақырым жерде орналасқан) «Ордабасы» деп аталатын жерлер бар. М. Тынышбаев қазақ сарбаздары қалмақтарға шешуші шайқастарға дайындық жұмыстарын осы жерлерде өткізгенін айтады. Яғни, екінші Ордабасы Қошқарата мен Боралдай да орын тепкен. Бір-бірінен ара қашықтығы 3-4 шақырым болатын «Үлкен Ордақонған», «Кіші Ордақонған» деп аталатын жер атаулары қазір жалпылай «Ордаған» деп аталады. Осы ордағандардың маңында ерекше көзге түсетін төбе бар. Ол төбеде жалғыз ағаш өсіп тұрғанына да көп жыл болды. Халық әулие санайтын төбенің маңында көпшілік «Сәлделі тас» деп атайтын тағы бір төбені қасиетті санайды. Ол жерге Алладан перзент сұрайтындар күні кешегіге дейін түнеп келгенін біреу білсе, біреу білмейді. Сол Сәлделі тастың жанындағы бұрынғы Кенбұлақ ауылында «Егемен Қазақстан» газетінің президенті, жазушы, қоғам қайраткері Сауытбек Абдрахмановтың ата-бабалары мекен еткенін ауыл азаматтары мақтаныш етеді.

Өңір тарихын зерделей отырып, Қошқарата жерінде талай шайқастар болғанын, бұл өңірге қазақтың талай көсемдері мен батырларының табаны тигенін білесіз. Арттарында мәңгілік сөз қалдырған жиһангерлер мен елшілер, тарихшылар мен жағрапияшылар, ортағасырлық қалаларды тамашалап, ғажаптарын алыс-алыс елдерге жеткізген. Жуалы жерінде Түрік қағандарын айтпағанда Шыңғысхан, Жошыхан, Әбілқайыр хан, Төле би, Жолбарысхан салтанат құрған. Қошқарата мен Боралдай алқабында Бөгенбай, Құлан, Итаяқ, Тоғанас, Есіркеп, Есет, Садыбай, Шоқан, Рысбек, Сеңкібай, Сәмен, Қойгелді, Саңырақ, Қарабатыр, Өтеген, тағы да басқа батырлар монғол, қалмақ, жоңғар, ойраттарға қарсы соғысып, қазақ халқының жарқын болашағы үшін жанын пида етті.

... Адыр-адыр белдерді артқа тастап, тағы да Қошқаратаға келдік. Алдымен аялдаған жеріміз Қошқарата әулиенің кесенесі болды. Дұға оқыдық. Күн жарқырап, бар сәулесін Жер баласына мейірлене төгіп тұр. Дала көрінісі көркем. Жүгіріп қырқаға шықтым. Міне ғажап! Қарсы алдымдағы беткей қызғалдаққа ораныпты. Мұндай қалың, мұнша түрлі түсті қызғалдақ алқабын көрген емеспін. Қып-қызылын айтпағанда, сарысын да, күлгінін де, қызғылтымын да, сарғышын да кездестіресіз. Маған түрлі-түсті қызғалдақтың қалың болып өсуі-- ата-баба жері мен елі үшін опат болғандарға Алла тағаланың мәңгілік құрметі сияқты көрінді. Бар дауысыммен «Қызғалдақтарды жұлмаңыздар!» деп айқайлағым келді. Бүкіл дала қызыл бояуға оранған! Керемет көрініс! Оны мәңгі ұрпақ үшін сақтау керек! Сол қызғалдақтардың саясындағы қозықұйрықтың көптігін айтсаңызшы! Керемет! Кезінде шаруашылық басшысы Бесбай Қансейітұлы табиғат байлығын құтыға салып, дастарханға ұсынған. Астана қаласында өткен Жамбыл облысының бірінші күндерінде Қошқарата жерінде өскен қозықұйрық астаналықтарға ұсынылған болатын.

Жуалының ең шұрайлы да, қасиетті жері Қошқарата туралы танымдық-тарихи мақаламызда толғаныстарды тоғыстыра беруге болады. Дерек те, дәйек те көп. Ләжі болса оны келешек ұрпаққа жеткізу үшін зерттей, зерделей беру керек, Ең бастысы бүгінгі ұрпаққа тарихымызды танытып, туған жердің ғажаптарына ғашық болып өсуіне бастай білсек қандай керемет! Сонда ғана ашылмаған тарихымыз айғақ болып, сұлу табиғатымыз мәңгі сақталады! Батырларымыздың нұры шалқып, мәртебесі биіктеп, есімдері ұрпақтан ұрпаққа жетеді!
АҚСУ ЖАБАҒЫЛЫ
Жуалының Шақпақ асуындағы құс жолымен қапталдаса орын тепкен Ақсу-Жабағылы қорығы табиғаттың таулы өңірінің бар ғажайыбын жинаған.

... Сеңгір – сеңгір тау. Жылдағыдай емес биыл қуаңшылық болған соң Алатаудың басында қар да қалмапты. Алыстан көзге түскен тау басындағы қар қабыршықтанып қарауытыпты.Тауға көтерілген сайын жер бауырлап жатып алған бұлтқа жақындай түстік. Терең құзды жағалап, бір аяқ жолмен жүріп келеміз. Төменге қарауға жүрегіміз дауаламайды. Ақсу өзеніні терең сайдың табанында балқып, ағып бара жатқан қорғасындай көзге түседі.

-- Қорықтың кереметі алда. Сарқырамаға жетсек, оның айналасындағы сан түрлі ағаш пен өсімдіктерді көргенде таңдай қағатыныңыз анық,-деген жолбасшымыз жеңіл қимылдап бізден оза түсті...

Біз серуендеп келе жатқан тау Ақсу-Жабағылы қорығының аумағы.Ақсу-Жабағылы Орталық Азиядағы ең ірі әрі байырғы, елімізде тұңғыш құрылған қорық. Мұнда Орта Азия тауларында кездесетін аң-құс та, өсімдік те түгелімен бар. Тау табиғатының інжу-маржаны осы жерде. Оның үстіне Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында Ақсу және Жабағылы, Жамбыл облысы өңірінде, Тобышақты, Ақсай мен Көксай өзендері қорық аумағындағы мұзаттардан басталады. Бұл өзендердің тастай әрі мөлдір суы жаныңызды рахатқа бөлесе, тәніңізге қуат беретін саф ауасының шипалық қасиеті қандай десеңізші! Тобышақты табиғатының сұлулығын сөзбен айтып жеткізу қиын. Жуалы өңірінде осы Тобышақтыдай қалың тобылғы өсетін жерді кездестіре алмайсыз. Ертеректе жылына бір рет қол өнершілер осында келіп, сабау, қамшы сап, шоқпар дайындап, майда бұтақтарын қымыздың күбісін ыстау үшін алып кетеді екен.

Біз тағы төмен қарадық. тау мен тасты бұзған су Ақсу өзеніне ұласқан. Өзенге дейінгі жарқабақтарының биіктігі 500 метрден 700 метрге дейін жететіндігін іштей болжап келеміз. Тік құздарды қақ жарып ағып жатқан өзенге бару мүмкін емес. «Балықшының аты шөлдеп өледі» демекші бізде табиғатты қызықтап, сарқырап ағып жатқан өзеннің жағасында келе жатсақ та шөлдеп барамыз.

Шаңқ-шаңқ еткен дауысқа елеңдеп бәріміз көкке көз тастадық. Шыңның ұшар басында қалықтап жүрген бүркітке көзіміз түсті. Тағы да шаңқ етті. Қанатын жайып, толған айдың суретін салып, бір сызықтың бойымен екі-үш рет айналды да төмен қарай құйылды. Бейне бір найза іспеттес, қанатын жинап, тұмсығын соза түсіп, зулады. Оның одан әргі қимылын биік жартас қалқалап көрсетпеді. Мүмкін жемтігін іліп, тояттаған болар. Мұнда құстың түрлері өте көп екенінен бұрыннан хабардармыз. Қорықтың батыстан басталар тұсы Шақпақ асуына жақындағанда құс төмендеп ұшып, тауға көтерілген сайын ақ басты Алатаудың асуынан асып, жылы жаққа қанат қағатын құстың да көп екенін Жабағылы ауылындағы қорықтың музейін аралағанда қаныққанбыз. Мұндағы үлкен құстармен бірге суыққа төзімді қарқазысы, торғай сияқты құс аз емес. Тастан тасқа, құздан-құзға секіретін ай мүйізді арқар мен сақалы желп-желп еткен тау текесін, елеңдеген елігін, қорбалаңдаған қоңыр аюын, қорсылдаған қабанын көрсеңіз табиғаттың тамашасы осында екеніне күмәнсіз сенесіз де, әсемдік пен табиғылыққа құлай ғашық боласыз.

Табиғаты адам әрекетімен бұзылмаған Ақсу-Жабағылы қорығы 1926 жылы қазақтың біртуар ұлы Тұрар Рысқұловтың бастамасымен құрылған. Орман маманы Тұрар Рысқұлов табиғаттың қасиеті мен таңғажайыптарын өте жақсы білген. Табиғатты аялау, оның заңдылықтарын өмірмен байланыстыра білу, ғажайыптарынан сабақ алу Тұрардай сұңқардың өмірлік ұстанымы болғанын оның шығармаларынан байқауға болады. Сондықтан да туған жердің керім табиғаты мен аң-құсын сақтап қалу үшін сол бір қиын қыстау кезде қорықты құру аса қажет екендігін дәлелдей біліп, жеңіске жеткен.

Қорықты құру мақсаты табиғаттың бастапқы қалпын сақтау және өсімдіктер мен аң-құс дүниесін зерттеу мен қорғау болған. 8000 мың гектардай тау алқабын алып жатқан қорықтың адамның аяғы көп баса бермеген өңірінде аң-құс еркін жүріп, тау шатқалдарына ұя салады, өсіп, өнеді. Мұнда жаз айларында ғана мұзарттардың еруінен пайда болатын жиырмаға жуық көл бар. Көлдердің суы өте мөлдір әрі суық.

Қорық Жамбыл облысының Жуалы және Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас, Төлеби, Бәйдібек аудандарының жерін алып жатыр. Ол1100 метр биіктіктен басталып, 4236 метр болатын Сайрам шыңына дейін созылған тау қыраттарында орын тепкен. Ауа райы құбылмалы. Қазір қорықтың ең биік шыңы Сайрамға көтерілген саяхатшы табиғаттың ғажайыптарының куәсі болатындығы сөзсіз. Бір күнде жылдың төрт мезгілін басыңыздан өткізуіңіз әбден мүмкін. Найзағайы шатырлап, құйындата, селдете жауын жауса, артынша жарқырап күн шығады. Көп уақыт өтпей жапалақтап қар жауа бастайды. Ғажап! Сонымен бірге ыстығы мен суығы да тез алмасып отырады. Жаз айларында 38 градуске дейін ыстық болса, қыста 41 градус аяз болады. Соған қарамастан әлемнің және еліміздің Қызыл кітабіне енген,тау шатқалдарынан пана тапқан жан-жануар, ауа райына бейімделген өсімдіктер өте көп. Еліміздің тәжіне айналған тау барысы қорықтың Қырғызстан және Өзбекстан мемлекеттерінің жерімен шектесер тұстарын, Тәңіртау -- Алатаудың биік құздарын мекен еткен. Барыс елімізде Ақсу-Жабағылыны айтпағанда бір-екі жерді ғана мекен ететінін еске алатын болсақ қорықтың құндылығы арта түседі. Жануарлардың –52, құстың 267 түрі кездеседі. Сонымен бірге 1200-ден аса өсімдік өседі. Оның арасында дәрі-дәрмектік шөп те өте көп. Ағаштың -- 25, бұталы өсімдіктің 65 түрі бар.

... Жалғыз аяқ жол үйдің орнындай алаңқайға алып келді.Көзімізге бірден шықылықтаған сары тышқандар түсті. Көз жауын алатын не бір гүлдерді таптай, індеріне қарай жүгірді. Мұны көргенде кішкентай Әйгерім қуана гүлді жұлуға ұмтылды.

-- Айналайын, бұл гүлді жұлуға болмайды, олар жылайды,-деген астаналық Серғазы бүлдіршіннің қолынан ұстай алды. Әйгерім, бұртиып, атасына шағымданды. Біз алаңқайдағы керемет көріністерді тамашалап тұрып қалдық. Бояуы қанық неше түрлі гүл самал желмен мың бұралады. Күздің алғашқы күндері болса да гүлдер енді бүршік атып келеді... Ғажап!

Табиғат және оның барлық байлығы адам баласына ортақ емес пе?!. Сондықтан да Ақсу-Жабағылыда ұштасар үш мемлекеттің қорық қорғаушылары табиғат байлығын бірлесе қорғайды. Ол үшін арнаулы бақылау-шекаралық тұрақтар орналасқан.

Біз қорыққа барғанымызда мамандар Ақсу-Жабағылыны мекендейтін аң-құсын қайта сануаға кіріскен екен. «Бәрін білген, көзбен көрген жөн. Мұның өзі табиғатты аялауға көмектеседі»,- дейді ондағы мамандар.

Қорық туралы көп айтуға болады. Оның Кіші қайыңды шатқалындағы 40 метрдей биіктен құлайтын сарқырамасының ғажайып суреті туралы көп айтылып, жазылып, кинолар түсірілген. Қорық ашылған жылдары сол сарқыраманың жанында қорықшылар паналайтын, жарқабақта салынған кішкентай екі бөлмелік үй табиғатты тамашалауға келген Тұрар Рысқұловтың демалатын орны болғаны жөнінде де немесе найзағай түсіп қақ жарылған тас мүсіндер жайлы да көп айта беруге болады.

Ең бастысы бүгінгі таңда Елбасы туризмді дамыту туралы үлкен міндеттер жүктеп отырған сәтте Ақсу-Жабағылы қорығының кереметтерін көрсетуге біздің облыста да атқарылар жұмыс аз емес екенін айтқым келеді. Қорықтың құрылғанына 80 жыл толса да облысымызда табиғаттың осындағы кереметтерін көрсетуге, насихаттауға назар аударылмаған. Бір қызығы мектеп оқушылары мен ересектер біздің облысымызда осындай қорықтың мекен тепкенін біле бермейді. Қорықтың біздің облысымызға тиесілі аумағындағы «Көксала», «Көксекі», «Тобышақты», «Бала аю», «Үлкен аю» деп аталатын табиғаты тамылжып, бастапқы қалпын сақтап тұрған жерлердің бар екенін де біле бермейтініміз өкінішті-ақ.

Жер жаннаты туралы ақын Базар Қилыбаев ағайымыз былай жырлаған:

...Көксалам, менің, Көксалам,

Өзіңмен үндес бақ санам...

...Көксала – Алатаудың бір жайлауы,

Көк шалғын көлбеңдеген қыр қойнауы...

Көксаланы айтпағанда Көксай өзенінің төменгі аңғарында Шарын шатқалындай алып шатқалдар бар екенін де білмейтіндер көп. Туған жердің табиғатын тамашаламай, оны білмегеніміз өкінішті-ақ. Сондықтан да қазір жасалып жатқан туризм класстерінің бизнес – жоспарында Ақсу-Жабағылы қорығының облысымыздағы аумағына саяхаттар ұйымдастыруға ерекше назар аударған жөн. Класстер жүзеге асқанға дейін бюджеттен қаржы бөліп, Көксай, Ақсай және Тобышақты шатқалдарында туристік базалар салса дұрыс болар еді. Бұл сырттан да, өзімізден де саяхатшыларды көптеп тартуға септігін тигізгері сөзсіз. Мұндай жағдай Оңтүстік Қазақстан облысы аумағындағы қорық өңірінде жүзеге асырылған. Шатқалдың кіреберісінде орналасқан туристік базалар кісінің қорық аумағына аяғы тигені үшін мың теңгеден төлем алуда. Ал шетелдіктер одан да төлем төлейді екен. Амал бар ма, табиғат тамашаларын көргісі келгендер бұл төлемді көпсініп отырған жоқ. Өзіміз де ақысын төлегеннен кейін ғана қорықтың төріне көтерілдік. Мұндай жағдай біздің облысымыздың аумағында жоқ. Осы мәселеге тиісті органдар мән беріп, әкімдіктер қолдап, туризм класстерін жүзеге асырудың алғы шарттары ретінде Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығының аумағында туристік базалар салуды жедел түрде жүзеге асырған жөн. Әзірге осы салаға жекеменшік қаржы құятынына сенім аз. Сондықтан да алғашқы қадамды мемлекет қаржысын құю арқылы жасаса дұрыс болар еді. Әрине туристік база салу үшін жол қатынасын, байланыс пен қызмет көрсету аясын кеңейткен жөн.

Бір сөзбен айтқанда Ақсу-Жабағылы қорығының бар байлығын оңтүстік қазақстандықтармен бірге жамбылдықтар да туған жердің табиғатын аялап, оны мақтанышпен өзгеге көрсете білсек бір мұратымызға жеткеніміз. Ол үшін соған жағдай жасау аса маңызды.

Табиғат пен адам егіз. Бір-бірінен бөліп алып қаруаға болмайды. Солай десек те адамның жаманы болуы мүмкін, ал жердің жаманы жоқ. Адам да, аң да, құс та туған жері қандай болса да одан артық мекен жаннаты жоқ екенінін жар сала айтады. Жыл өткен сайын азайып бара жатқан аң-құсты ату – бұл табиғатқа зорлық жасағанмен бірдей! Сондықтан да ел болып табиғатымызды сақтап қалу аса маңызды. Тұрар Рысқұлов Ақсу-Жабағылы қорығын құрғанда осыны мақсат, келер ұрпаққа аманат еткен. Ақ басты Алатауда орын тепкен Ақсу-Жабағылының керемет қасиеттерін сақтап қалу біздің парызымыз екенін түсіне отырып, оны көруге әлі талай табиғат сүйгіштері келетіні анық. Туристерді талапқа сай қабылдап, барымызды көрсете білсек қазақ жеріне ғашықтар көбейе түседі. Осылайша Тұрар Рысқұловтың туған жердің табиғатын аялау мен бастапқы күйінде сақтау жөніндегі аманатын орындаймыз.

...-- Әне, арқарлар барады маңып, қарашы, қандай керемет,-деген Астанадан қорықты көруге арнайы келген Бақтыкерейдің даусына біз жалт қарадық. Шынында да тауға қарай ышқына атылып бара жатқан қос арқарды көзіміз шалып қалды.

--Керемет! Табиғатымыздың ғажайыбы аңға мылтық оқтаған адамды түсінбеймін. Тау тағысының етіне тоя ма екен әлде атып алғанына мақтана ма?-деп Марат басын шайқады. Жолбасшымыз; «Жолдарыңыз болады екен. Алыс шетелдерден келген саяхатшылар апталап жүріп арқарды көре алмай кететіндері бар. Ал сіздердің алдарыңыздан шықты емес пе? Бұл қасиетті аң»,-деді.

Жуалының батысында орын тепкен Шақпақ Құс жолы мен Ақсу-Жабағылы қорығы өңірінде бүркіт ғана шарықтап ұшады, қалғандары жер бауырлап киелі жерге табынып, қанат қағады.Аңы басқа жаққа маңбайды. Олар аптап ыстық, қысы боранды, шыңылтыр аязды болса да туған жерін қимайды. Туған жерден қымбат, ғажап ешнәрсе жоқ! Сондықтан да, бауырым, туған жерге табын!!! Мұны ата-бабамыз, анамыз аманат еткен. Аманатты орындау парыз!

...Апам екеуміз көк есекке жүк болғанымызға бүгін үшінші күн. Арқаны кеңге салып, жаздың жадыраған күнін пайдаланып, жолға шыққанбыз. Алдымен біздің ауылдан жиырма шақырымдай жердегі Кременевкаға жете берісте солтүстік жағындағы Қызылшарық ауылында тұратын апамның төркін жұрты Қазанғап пен Қазанбайдың үйінде болып, бүгін таңертеңмен Бірлікке қарай жол тартқанбыз. Көк есекке даңғыл жолдың қажеті қанша, жалғызаяқ сүрлеумен Айтбүбі әпкеміз тұратын ауылға тіке тарттық.

Құлантаудың бөктеріндегі Шақпақ көмір шахтасынан жоғары жағында орын тепкен Бірлік ауылы алыстан көрінгенімен жақындатар емес. Оның үстіне қырға қарай жүру есекке оңай болмады. Мен есектің алдына түстім. Маған ерем деп алға ұмтылған митыңдаған есектің жүрісі ширай бастаған соң жүгіріп алысқа ұзап, таудан құлайтын өзекшені жағалай жүрдім. Енді ғана сәске болғанына қарамастан күн ыстық. Таудан құлаған, ызалап аққан бастырыңқы бұлақ суына қайта-қайта бетімді жуып, жата қалып, сұп-суық, мұздай суды сіміремін. Мұндайда апам; «Тер қатып қалады, ентігіңді басқаннан кейін іш» деп қояды. Оны тыңдай қояр құлақ бар ма, тағы алға жүгіремін.

Әр жерде шоқ-шоқ болып өскен долана, оның етегін ала жайқалған неше түрлі гүлдер, әсіресе қазтаңдай мен жалбыз ерекше көп. Өзекшеге жақындап кетсем, суға шолп-шолп етіп секіріп жатқан бақа. Аз болса да сумаңдаған жылан сусиды. Шырылдаған шегіртке соқыр көбелектей адамға қарай секіреді. Көк аспанда бозторғай шырылдаса, бұлақты жағалай қалықтаған қасқалдақтар билеп алған. Енді бір сәт тоқтай қалып артыма қарасам, апам сағым далада жүзіп келе жатқандай көрінді. Есектің басы көрінгенімен аяғы сағымға оранғанына таңмын. Енді бір сәтте апамның мінгені есек емес Қобыландының Тайбуырылы сияқты көрініп кетті. Ұшып келеді... «Қандай ғажап! Апам ұшып келе...е...ді!» деп бар дауысыммен айқайлаймын. Апамның да көңілі көтеріңкі. Маған қарап мәз. Тауға көтерілген сайын аяғымның астынан пыр-пыр ұшқан бөденелер өзіне қызықтыра бастады. Бөденені көрген сайын апамның «бөденені жайлап, екі-үш рет айналсаң, басы айналып мәңгіріп қалады, сонда ұстап алуға болады» дегені есіме түседі де бұта-бұтаға тіміскелей қарап, аяғымды жайлап басам. «Қанатты құсты қолмен ұстау қайдан мүмкін болсын, менікі құр далбаса ғой» деген ой сабама түсірді.

Алға жүрген сайын төмпешіктер көбейді. Енді аңғардым—бұлар Қазанғап атам айтқан қалмақтардың моласы болса керек. Кім білсін, мүмкін жерін қорғаған бабаларымның қорымы ма?!

Қазанғап атам бұл жерлерде сұрапыл соғыс болғанын, сол кезде Құлан деген батыр бабаң қалмақтардың апшысын қуырғанын, ол батырлардың батыры болған деп, біраз әңгіменің басын қайырған. Мен оның көбісін түсінбесем де Құлан батыр туралы айтқаны ерекше әсер еткен. Ата өзі шыққан тегі Байдәулет батыр туралы да тілінің майын тамыза дастархан басында әңгімелеген. Бұл туралы атамыздан ер жетіп қалғанда да біраз әңгіме естігенбіз. Бірақ соның бәрі есте қала бермепті.

... Бірліктің шетіне ілінгенімізде апам есектен түсті. Есектің сауырындағы қызғылтым алашадан тігілген қоржынды, жайластырып, шаңын түйе жапырақпен ұрғылап, тазалады. Басындағы сыртқы орамалын шешіп, қағып алды да қоржынның түп жағына салды. Мәсісін сүртіп, үстін қақты. Биік-биік теректің саясында сылдырай ағып жатқан бұлаққа қолы-басын шайып, біраз тынығып, отырды.

-Өзге ел сыншыл келеді. Киімің ескі болса да таза болғаны жөн. Шаршамай-шалдықпай, қуанышпен келгенімізді түр-әлпетімізден байқауы керек,-деген апам, маған «есекке мін» деді. Апамның бұйрығын орындар алдында мен де үсті-басымды реттеп, шаң жұтқан балағы бүрмеленген сәтен сымымды қағып барып көк есекке жүк болдым. Мен мінісімен есек келер жеріне жақындағанын сезгендей тымпыңдай жөнелді.

Айткүл әпкем апамды құшақтап, біраз көз жасын ағытты. Неге жылағанын түсінбедім. Сағынған болар дедім де қойдым. Шынында солай екен. Алғашқы сөзінен – ақ сағыныштың сары лебі лап ете қалды.

-Ауыл аман ба? Келіп тұрсаңдар болмай ма? Тұранның үйі қалай ба? Полан неге келмеді? Сұрақты осылайша үсті-үстіне төпелетті.

-Бүбім-ау, бәрі аман. Бәрі жақсы. Қу тірліктен босамаймыз ғой. Әйтпесе келмейік демейміз,- деген апамды әпкем үйіне қарай жетектеп бара жатып әлде не нәрсе есіне түскендей маған жалт қарады. –Айналайын, Мақұлбегім, ер жетіп қалыпты ғой,-деп, маңдайымнан сүйіп, арқамнан қақты. Әпкем қайтадан Тұранның үйін сұрады.

-Тұран ауру-сырқаудан аман ба? Бір келмеді ғой. Артынан еріген Айтбүбі екеумізден басқа кім бар?! Жеңеше, айтып қоймайсыз ба? Араласып тұрсын да...

Әпкемнің Тұран деп отырғаны туған ағасы. Ал апам Айткүл әпкеме әкесі Қалымбеттің інісі Қайыпбектің әйелі болып келеді. Әулет те үлкендерден қалғаны апам болған соң ағайын-туысқанды ғана емес, олардың қыздарын да іздеп, барып тұру міндеті сияқты. Жақында ғана Құмшағалда тұратын, осы әпкемнің сіңлісі Айтбүбі әпкенің үйіне де барғанбыз.

Демнің арасында екі иығынан демалып, самауыр келді. Әңгіменің тетігі ағытылды. Әпкемнің үлкен баласы Мақан екеуміз сыртқа шықтық.

-Жүр, Ақбастауға барып шомылайық,-деген Мақан жауабымды күтпестен жүгіре жөнелді. Шомылып келе жатқанымызда Мақан; -Түс қайта анау асудың ауызындағы Төрткүл төбеге барамыз. Мұғалім ағай бүгін ертіп барамын деген. Ол жерде соғыс болған. Қалмақтарды Түлкібасқа өткізбеймін деп Құлан деген батыр сол жерде оларды қынадай қырған. Сонда үлкен бекіністің орнында әлі қылыштар бар дейді.

Біз бастауды жағалай тіке көтеріліп келе жатқан қара жолдың тарихы көп. Ертеректе Құлантаудан екі асу арқылы Түлкібас жаққа өтеді екен. Бірі—Шақпақ асуы. Оны «Кіші Құлан ауызы» десе, бұл жер «Үлкен Құлан ауызы» деп аталыпты.

-Құлантаудың ішінде әлі шашылып жатқан адамдардың сүйегі көп дейді. Біз бұл жерде қалмақтарды қырғанбыз ғой,- деп тап бір өзі қырғандай қоқиланған қаздай иығын қомдаған Мақан тағы бір әңгіменің ұшын шығарып қойды. Көп балалармен бірге улап-шулап шатқалға кірдік. Ну тоғай, биігіне құстар ұя салған қалың ағаш. Шиқылдаған шымшығыңыз да, лып-лып еткен күйкентайыңыз да, қарқылдаған қарғаңыз да, қанатын мақтана керген үлкен құсыңыз да осында сияқты.

Сарғайып енді пісіп келе жатқан жабайы алмаға бәріміз жапа-тармағай жабыстық. Бізді Үлкен Құлан ауызына бастап апарған мұғалім Құлантаудың Құлан батырдың мекені болғанын, осы жерде ол батырлықтың үлгісін көрсетіп, туған жерін жаудан қорғағанын әңгімелеп жатты, біз оның әңгімесіне жүре мән беріп, табиғаттың тамашаларын қызықтап, алма теріп кеттік. Әттеген-ай…

Ер жетіп, мамандық алған соң батырдың есімімен аталатын тауды, ауыл мен өзенді көрген сайын батыр туралы деректер іздестіруге өзімді өзім қамшыладым.

Құлан деген кім? Бұл сауал жиі-жиі қойылғанымен тарихшылар үнемі нақты жауап бере алмайды. Шамамыз келгенше біз осы олқылықтың орнын толтыруға ұмтылдық. Біраз тарихи құжаттарды ақтаруға тура келді. Мәселен «Алаш» тарихи-зерттеу орталығы шығарған «Қазақ ру-тайпаларының тарихы» сериясымен жарық көрген кітаптардың ХІІ томының «Ақтабан шұбырынды» бөлімінде Қаңлы тайпасынан шыққан Құнан батыр туралы біраз деректер келтірген. Шын мәнінде «Құнан» деп батырдың есімі қате жазылған. Басқа дерек көздерімен салыстырғанда бұл тарихи еңбекте Құнан деп отырғандары Құлан екенін айнымай білуге болады. Себебі Құлан батыр Төле бимен замандас, ұлы жүздің батырлары ошақты Саңырақ, шымыр Қойгелді, албан Райымбек, сіргелі Елшібек пен Кейкі, сиқым Рысбек, шегір Ақпан батырлармен тізе қосып, Қошқарата, Боралдай бойында, Қазығұрт баурайында, «Қанжуған», «Көжетөкті» деп аталатын жерлерде жоңғарларға олар алғаш рет азу тістерінің мықты екенін көрсеткен. Осы шайқастарда Құлан қаңлының рубасы болғанын, соғыста асқан ерлік көрсеткенін, жоғарыда аты аталған біраз батырлар соның басшылығымен соғысқаны айтылады.1723-24 жылдары Құлан батырдың бастамасымен ата-бабасының мекені болған Ангрен өзенінің жағасында үш жүздің батыр-билері мен ел ағалары бас қосқан құрылтай өткені тарихтан белгілі. Ал 1740 жылы Ташкентте ұлы жүзге Жолбарыстың хан болуына Төле би, Құлан мен Қойгелді батырлар үлкен ықпал жасаған. Құлан батыр Ташкент, Қыбырай, Дөрмен, Қышкөпір деп аталатын қалалар мен бекіністерді жоңғарлардан босатуда ерлік, тапқырлық көрсеткені туралы ел арасында әңгіме көп. Ол бауырлары Назар, Үкібай, Байдәулет, Жанбай, Сасықбай сияқты батырлармен бірге ел арасында үлкен беделге ие болған.

Кейбір дерек көздеріндегі мәліметтер бойынша Құлан деп аталатын батыр «Ақтабан шұбырынды» жылдарында да болған. Ол алғаш Шыңғысханмен арпалысқан, кейін достасқан. Сол кезде туған жерін қорғап, ерліктің өшпес белгісін қалдырған Құлан Шыңғысхан өлгеннен кейін Алтын орда ыдырай бастағанда қаңлыға ұран болған Бәйтеректің бауыры Байқоңырмен бірге Ұлы аналары Жошыханның қызы Болғанбикемен бірге Сарысудың етек жағына барып, нағашысы Жошыны сағаласа керек. Дөп басып айту қиын. Қаңлы мен қыпшақ айырылмай тұрғанда олардың аттары бірге аталатын кезде Құлан батырдың ұрпағы Ұлытауды жайлап, қыпшақтың ішіне сіңіп кеткен деген де сөз бар. Бұл ойға тура сол жерді мекендейтін қыпшақтардың арасында Құлан қыпшақ деген тайпаның болуы. Кейкі батыр сол Құлан қыпшақтың ұрпағы.

Созбақтап, айта берсең айтатын сөз табылады, бірақ Құлан батыр туралы айтылатын негізгі әңгіме осы.

... Шынында да Қазанғап атам айтса айтқандай уақыт өткен сайын бүгінгі оқиға тұмшаланып, ертең халыққа оның тозығы ғана жетеді. Тарихты айтқанда біреу қосып айтады, енді біреу жонып айтады. Мұны қазір үнемі көріп жүрміз. Аты жоқты заты ету үшін өзгені аласарту немесе қозғамау кейбір тарихшыға да, жазушыға да әдетке айналып бара жатқандай. Өкінішті-ақ...

... Содан бері көп жылдар өтті. Ауылды тез арада қалаға жақындатқысы келген саясаттың салдарынан қазір сол жылы апам екеуміз қыдырып барған Қызылшарық та, Бірлік те жер бетінен жойылып кеткен. Соғыс жылдары поляк тұтқындары көмір өндірген шахта да жабылып қалған. Сол мекендегі механизаторлар даярлайтын училище де жоқ. Бәрінен де жанға бататыны Құлантаудан арқырай құлайтын, Ақ бастаудан атқылап шығатын, көктем мен күзде қой-ешкіні айтпағанда, құлынға өткел бермейтін, елу-алпыс үйдің егінін суаруға жететін бұлақ басынан тартылған. Күн сайын адамның дауысын естімегеннен соң ба әлде өзінің қажеттілігі тап осы жерде бұрынғыдай болмағаннан соң ба, неге екені белгісіз бастау жылдан-жылға тартылып барады.

Құлан батырдың мекені болған Құлантау баяғыдай болғанымен ол да шөгіп қалғандай. Беткейі толы долана да, басқа да тал-дарақ азайып, жалаңаштана бастаған.
ШАҚПАҚ
Жуалының шығысында да, батысында да асу бар. Оның батысындағы Шақпақ аты қосарлана аталатын асу, жел, өзен, ауыл, станса, орта ғасыр қаласы, әулиеі үңгірі бар. Киелі жердің мінезі де ерекше. Көктем мен жазда аракідік болмаса салқын самал соғып тұрса, күз бен қыста бұл самалыңыз атқұлағы көрінбейтін алай-түлей боранға ұласады. Апталап соғатын боран асу бермей ышқына соға беретіні бар. Ауа райының осындай күндерінде жерұйығын іздеп жүрген Асанқайғы атамыз Шақпақтың боранына тап келіп, Түлкібасқа көтеріле алмай жатып қалса керек. Сонда атамыз; «Аспаның қайқы, жерің дөң, мінезің өр екен» десе керек.

Бүгін қыс емес, күздің мамыражай күндерінің бірі. Ұстаған бағытымыз Шақпақтағы Құс жолы мен сеңгір-сеңгір таудың қойнауындағы Ақсу Жабағылығы қорығы.

Темір жол мен тас жолдың бір-біріне жақындасар жерінде Шақпақ құс жолы да тоғысады. Теңіз деңгейінен бір жарым шақырым биік Шақпақ асуынан пойызыңыз да, мәшинеңіз де қинала, күшене көтерілсе, аспандағы құсыңыз да осы тұста жер бауырлай ұшады.

Шақпаққа мен бала кезімнен көп келгенмін. Сол құстар төмендеп ұшатын биіктің етегінде Амансай атты ауылда жеңгеміз Күлайнаның төркіні Әшір құдамыз бен Зергүл құдағиымыз тұрады. Жарықтықтар көңілі ашық, көкірегі ояу кісілер еді. Әшір құдамызға мен деген кісілерің келіп, ақылдасып, кеңес, көмек сұрайтын. Қолы ашық болатын. Ұрпақтары әкесіне тартқаны қандай ғажап! Құдамыздың Ташкентке жиі баратынына таңғалатынмын. Сөйтсем, Ташкентіңіз біздің атақонысымыз екен. Сол Ташкенттен қол үзіп қалмау үшін үлкен ұлы Аманды жетектеп апарып, көпке арман болған САГУ-ге оқуға түсірді. Мұны мен Әшір атаның осы өңірдің малдысы да, белдісі де, райкомның хатшылары келіп, өздері сәлем беретін, ауылдасы Сәбе ақсақалға айтып отырғанынан білдім.

Бұл жолы апам екеуміз Аманның оқуға түскеніне құтты болсын айта келгенбіз. Апам құда-құдағиымен шүйіркелесті. Мен жеңгем Күлайнаның бауырлары Аман, Сұлтанмұрат және Сейданамен ойнап, көңілге шаттық ұялаттым. Амансайдың айналасының бәрі сай-сала, толған бастау және темір жолды жағалай өскен қалың тоғайда қалай ойнасаң да болады. Табиғаты да, азаматтары да керемет. Сондықтан да осы ауылдың түлегі, елімізге белгілі ақын Толымбек Әлімбек былай жыр толғайды:

-Қаншама ден қойсам да бөтен үнге,

Ыстық боп көрінетін өте мүлде

Біздің ауыл Амансай аталады

Жайғасқан Құлантаудың етегіне.
Алатау төр жағымда айбат берген,

Қаратау төмен жақтан қайрат берген.

Алланың назары ауып осы жерге

Бақытты бізге осындай байлап берген.

Қазақтың Шолпандары, Аймандары

Осында Жігіттері өр мінезді

Бауыржандай сияқты майдандағы!

Бұл ауылдан ақын да шыққан еді.

Бұл ауылдан хатшы да шыққан еді,

Сақтағайсың бәрін де сұқтан енді!...

--Мақұлтай, онау ирелеңдеп, көкке көтерілетіндей биікке жол тартқан темір жолдың арғы жағында құсқа тор құрылыпты деп естідім. Алла тағаланың аспандағы құсына ау құрғаны несі? «Көлдің құты кетсе, құтаны үш күн бұрын кетер» деген сөз бар. Былай өтсе де, алай өтсе де ұстай берсе құс екеш құс та өзге жол табар. Мен күлдім. «Неге күлесің?» деді апам қабағын көтере маған қарап.

-- Апа, ұсталған құстарға сақина салып, қайта жібереді.Ол ғылым үшін керек.

-- Қайдам, қайдам... Алла тағалам жаратқан табиғатқа қарсы күш қолдануға болмайды. Жаратылыста ешнәрсе артық жаратылмаған. Бәрі бір Алланың құдыреті. Құс екеш құсқа да бұғау салғысы келе ме?-деген апам ауыр күрсініп еді...

Біз де темір жолдың бойындағы қалың тоғайдың арасымен жоғары көтерілген сайын сол бір сәтті есіме ала бердім. Қазір ойлап қарасам бұғаудан әбден зәрезап болған ғой. Апама деген сағынышым жүрегімді саздырды. Жүрісіміз де өнбей қойды. Әзер дегенде құстарға құрылған ау ретінде тартылған тор алаңына жеттік. Биік жотаның баурайына керілген алып торлар бірден көзге түсті. Жотаның төменгі жағында орын тепкен темір дүңгіршектерге жақындағанымызда алдымыздан абалап төбет шықты. Қалың тоғайдың арасынан шыққан екі-үш кісі бізге бір көз тастады да керіліп тұрған торларын тоқи берді.

Амандық саулықтан кейін қалам-қағазымызды қолға алап, орнитологтарға сауалымызды қоя бастадық. Қария біразға дейін шешілмей, бізді тосырқай қарсы алып, сауалдарымызға селсоқ әрі мардымсыз жауап қайтарды. Оның мәнісін кейін түсіндік.Себебі құс зерттеу стансасына сұңқар іздеп келетіндер де бар екен. Олар ақшасын беріп, торға түсе қалса лашын, қырғи, ителгіні беруді қорқытып, үркітіп, талап ететіндері де болыпты. Сондықтан да олар бізді солардың қатарына қосқандарын да жасырмады. Журналист екенімізді білген соң әңгіме тетігін ағытуға ыңғай танытты. Бізде мақсатымызға жетпей құр қайтпайтынымызды білдіріп, сауалдарымызды үсті – үстіне қоя бердік. Онымыздың әбестік екенін кешірек түсіндік. Мұндайда менің ойыма апамның; «Бір нәрсе білгің келсе, дауысыңды төмендетіп, иіле түс. Ыңғайына көніп, сөзін бөлме. Езеурей білудің қажеті жоқ» дейтін. Кеште болса мен сол әдіске көштім. Жағдайларын сұрадым. Жұмыс істеуге жағдайлары мәз емес екенін сөз еттім. Өзім осы жердің тумасы екенімді, туған өңірдің табиғаты қызықтыратынын жеткіздім. Әлден соң жасы жетпістен асқан, үш-төрт күннен бері сақал-мұртын қырмаған мосқал кісі орындыққа отырып, бізге күле әрі сынай қарады.

-- Білесіңдер ме, мұндай құс зерттеу стансасы ТМД аумағында екеу-ақ. Бірі осы біздің республикалық зоологиялық ғылыми-зерттеу институтына қарасты Шақпақ құс зерттеу стансасы болса, екіншісі Ресейдің Калининград облысында орын тепкен. Олардың жағдайлары қандай екенін білмеймін, ал біздікі мәз емес. Дегенмен де осы жылдары біз 25 миллионға жуық құсқа сақина салдық,- деген ақсақал бір сәт үнсіз қалды. Шынында да құс зерттеу стансасының сыртқы бейнесі көзге қораш көрінді. Алты бұрышты кішкентай ғана темір дүңгіршектің ішіне көз жібергенімізде жабдықтардың әбден тозғанын және аспаптарының қарабайыр екенін бірден аңғардық. Алайда ұзындығы --70, көлденеңі—40, биіктігі 25 метрлік тор ерекше назар аударады.

Біз әңгімеге тартқан ақсақалдың аты – жөні Эдуард Иванович Гаврилов екен. Биология ғылымдарының докторы, профессор, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты. Шақпақ құс зерттеу стансасы ашылған 1966 жылдан бастап осында жылына екі мезгіл – көктемде және күзде еңбек етеді. Осы жылдар ішінде ол қаншама құсқа сақина салды десеңізші?!

-- Бұрын біздің сақинамызда: «Москва.СССР» деген жазу болатын. Ал тәуелсіздік алғаннан кейін «Қазақстан. Алматы» деген сақиналары бар құстар әлемді шарлап жүр. Сіз білесіз бе, біз сақина салған қарлығаштарды Оңтүстік Африка Республикасынан кездестіргені туралы мәлімет бар. Кішкентай құс болғанымен қарлығаштың біздің жерде өсіп - өнгеннен кейін күзде алыс елдерде қыстайтыны анық болып отыр. Өте әдемі құс. Күйкентайдай кішкентай болғанына қарамастан бойына бар қайырымдылықты, қайсарлықты жинағандай. Өзі адамға өте жақын. Қарлығаштың адамға жақын жерге ұя салатыны бекер емес...

Менің ойыма балалық шақтың бір көрінісі көз алдыма келді. Жер кепе үйіміз көктем келісімен шымшық пен қарлығаштың ұясына айналатын. Жұмыртқасын басып, ұясынан шықпай қалған сәтінен апамнан маза кетеді. Биігірек жерге нанның қоқымдарын шашып, құс ұясына мысықтың жақындамауын қадағалайтын. Бір жылы қарлығаш төргі бөлмеге ұя салуға кірісті. Бір қабат терезенің тесік жері көп болатын.Ұя салғанша қажетті жабдықтарды тасымалдап, күніне жүз рет кіріп, жүз рет шығады. Қарлығаштың бұл қылығына апам ерекше қуанды. Құрметті қонақты да төргі бөлмеге шақырмайтын болды. Маған анда-санда сыбырлап; «Ешкімге төргі бөлмеге қарлығаштың ұя салғанын айтпа» дейтін. Мұны апам қандай ырымға жорығанын мен әлі күнге дейін біле алмай келемін. Кім білсін қарлығаштың қонақ бөлмеге ұя салғанын үйімізге «бақыт құсы ұя салды, енді тауқыметтен құтыламыз» дегенге балады ма екен?!...

-- Одан әрі тыңдаңыз. Бұл қарлығаш деген құсыңыз аса жылдам әрі алысқа самғайды. Үндістан жерінен де біздің сақинамыз салынған қарлығаштарды кездестіргені жөнінде хабарлар келді. Осыған қарап – ақ ақтамақ қарлығаш тек жылы жерде қанат қағатынын білуге болады,-деген Эдуард Иванович жанына ұзын бойлы жігітті шақырды. – Ендігі әңгімені Арман екеуміз бірлесе айтамыз,-деді

Арман Диқанбаев 17 жасынан 16 жылдан бері осында еңбек етіп келеді.Табиғат аясы оның екінші үйіне айналған.Осы жылдарда ол құстың қанат қағу құпиясына қаныққаны анық.

--Табиғат тамашалары көп ғой. Туған жері мен өскен ортасын есте сақтауға құстың да ақылы жетеді. Жыл сайын жүздеген құсқа сақина саламыз. Кейде осыдан үш-төрт жыл бұрын таңбалаған құстарымыз да торға түсіп жатады. Аз болса да екінші бір елдің сақинасы салынғанын да кездестіреміз. Кезінде де, қазір де құсты бактеорологиялық қарудың құралы ретінде пайдалануға ұмтылушылық бар. Қазір әлемді шулатып жатқан құс тұмауының өзі осындай арам пиғылдың салдарынан туындап отырғанын да жасыруға болмайды,-дейді Арман.

Сіз сенерсіз сенбессіз қарлығаш төрт – бес күннен кейін Африкаға жететіндігін анықтаған.Осы жерде сақиналанған қарлығаш төрт күн өткен соң 2 мың шақырым биіктікте Таяь-Шань тауларында кездескен. Ғалымдардың айтуынша Қарқазысы 60 сағатта 3 мың 200 шақырымды артқа тастаған. Калининград облысынан сақиналанған қараторғай бір тәуліктен кейін 1200 шақырым ұшып, Бельгияға жеткен. Ал Сібірден келетін ұзақ қарғалар Жуалы, Жамбыл аудандарының аумағында тынығып алғаннан кейін аспанды көктей тіліп, жылы жаққа ауады.Көкек пен наурзек өзгелерден бұрын жылы жаққа ұшады. Ал соңғы жылдары бозторғай мен шымшықтың және басқа да кішкентай құстардың жауына айналған, адамнан аса қаймыға бермейтін, дөрекі құс—үнді торғайы (ғылымда олар «майна» деген атымен белгілі) әлемді жаулап алды. Тез өсіп, өзге құстың ұясын бұзуға құмар. Бұл құсты жергілікті жерлерде қытай жерінен келген деп те атайтындығы белгілі.

-- Жалпы Қазақстанда 500-дей құс түрі мекендейді. Соның 300-дейі осы Жуалы Құс жолымен ұшады. Бұрын ғалымдардың көзіне түсе бермейтін көкекке ұқсас саджа құсы Қытайда қыстайтыны белгілі болды,-деп әңгімесін жалғастырған Арман кішкентай дорбадағы құсты алып, бізге көрсетті. Үлкендігі қараторғайдай болғанымен басындағы айдары ерекше көрік беріп тұр. Бейне бір басына сәлде орап алғандай.Құс қанатын жайып еркіндіке жіберуін өтінгендей шиқ-шиқ етті. —Ал мына бір бармақтай ғана құсты қазақта күйкентай немесе құрқылтай деп те атайды. Міне осындай құсты 20 жылға жуық мерзімде бүкіл әлемді жаулап алған әлгі үнді торғайы баудай түсіруде. Сондықтан олар қалың тоғайды мекен ете бастады.Заманына қарай амалын тапқаны.

Бұрын бір күнде торға түскен 10 мыңнан аса құс сақиналанады екен. Осыншама жұмысты атқару үшін оқушылар да тартылыпты. Өкінішке орай, соңғы жылдары стансаның күш-қуаты бұған жетпейді. Жас натуралисттердің де ынтасы төмендегендей.Торға түскен құстың аты,жынысы, салмағы және салынған сақинаның нөмірі арнаулы журналға жазылып, тіркеледі.Орнитологтар осыдан он жыл бұрын торға сұңқар тұқымдас құстардың да жиі түсетіндігін еске алып, қазір қырғи, лашынның өте аз екенін айтты. Бүркіт, үкі, дуадақты ұстамағандарына көп жылдар болыпты. Осыдан-ақ экологиялық тепе-теңдік бұзыла бастағанын аңғару қиын емес. Бұл аңшысымақтардың ісі. Қазір қызметі сәл өскен дөкейіңіз қолына мылтық алатыны бар. Бір кездері Мойынқұм жерінде жыртылып-айырылатын дуадақтың тұқымына араб елдерінен келетін аңшылар тұз құйды! Оны көріп, біліп те жүрміз. Жыл сайын Мойынқұм жеріне ондаған «қонақтар» келіп, құсымызға мылтығын кезеуі әдетке айналып барады. «Нөсер алдында найзағай ойнайды» демекші бүгінгі күні жоғарыда аты аталған құстардың торға түспеуі әрнәрседен хабар берсе керек. Осы үрдіс жалғаса берсе, жерімізде құс қалмас.

Мазмұны