Л. М. Түгелбаева Р. Ғ. Рысқалиева Р. К. Ашкеева
жүктеу/скачать 0,62 Mb.
|
Химия элемент китап
| Қышқылдармен əрекеттесуі. Фосфор тотықтырғыш қыш- қылдармен, мысалы концентрлі азот жəне күкірт қышқылдарымен тотықсыздандырғыш ретінде əрекеттеседі:
3P + 5HNO3(конц.) + 2H2O = H3PO4 + 5NO 2Р + H2SO4(конц.) = 2Н3РО4 + 5SO2 + 2Н2О Алынуы. Өнеркəсіпте фосфорды фосфориттерден бөлінген кальций фосфатынан Са3(РО4)2 алады. Бұл əдіс Са3(РО4)2-ның фосфорға дейін тотықсыздану реакциясына негізделген. Тотық- сыздандырғыш ретінде кокс (көміртек) қолданылады. Кальций қосылыстарын байланыстыру үшін реакция қоспасына кварц құмын (SiO2) қосады. Үдерісті электр пешінде (1500ºС темпера- турада) жүргізеді: 2Ca3(PO4)2 + 10C + 6SiO2 = 6CaSiO3 + 10CO + P4 Реакция өнімі – ақ фосфор. Құрамында қалдықтары болған- дықтан, техникалық фосфор сары түсті болады, сондықтан өнер- кəсіпте оны сары фосфор деп атайды. Фосфордың табиғаттағы рөлі жəне оның қолданылуы. Кө- міртек, азот, күкіртке ұқсас фосфор да маңызды биогенді элемент- тердің бірі. Фосфор РНҚ мен ДНҚ молекуласының фосфатты тобының құрамына кіреді. Сонымен қатар Р тірі ағзаларды энер- гиямен қамтамасыз ету жүйесінің құрамының ерекше негізі бо- лып табылады. Ағзалар үшін энергияның негізгі көзі болып фос- форангидридті байланыстары бар АТФ (аденозинтрифосфор қыш- қылы) молекуласы қызмет атқарады. Гидролиз кезінде Р-О-Р байланысы үзіліп, 29 кДж/моль жоғары энергия бөлінеді: АТФ + Н2О → АДФ + Н3РО4 + 29 кДж/моль. Көптеген ферменттер АТФ энергиясын қолданады. Табиғаттағы фосфор айналымы азот айналымынан біршама өзгеше болады. Əлемде өндірілетін фосфордың негізгі бөлігі тыңайтқыш алу- ға қолданылатын фосфор қышқылы өндірісіне жұмсалады. Қы- зыл фосфор сіріңке өндірісінде қолданылады. Ақ фосфорды түтін бүркеуінде пайдаланады. Фосфин. Сарымсақ иісті түссіз газ, өте улы, tбалқу. = 133°С, tқайнау = 88°С. Органикалық еріткіштерде жақсы ериді, суда нашар ериді. Фосфин химиялық қасиеті жағынан аммиакқа ұқсайды. Қыздырғанда фосфорға жəне сутекке ыдырайды: 2РН 2Р + 3Н . 3 2 Қышқылдармен фосфин əрекеттесіп, фосфоний тұздарын түзеді: РН3 + НХ → [PH ] + X . + - Аммиактағы азот сияқты фосфорға -3 төмен тотығу дəрежесі тəн. Алайда азотпен салыстырғанда, фосфор үшін бұл тотығу дəрежесінің мəні тұрақсыз, сондықтан фосфин аммиакқа қара- ғанда анық тотықсыздандырғыштық қасиет көрсетеді. Шамамен 150ºС температурада фосфин ауада өздігінен тұтанады: 2РН3 + 4О2 = Р2О5 + 3Н2О. Фосфин кейбір белсенділігі төмен металл тұздарын бос металға дейін тотықсыздандырады, мысалы: РН3 + 8АgNО3 + 4Н2О = Н3РО4 + 8Аg + 8НNО3 Фосфиннің практикалық маңызы жоқ. Фосфордың оттекті қосылыстары. Фосфор (III) қосылыстары. Оттек жеткіліксіз болғанда фосфор тотыққанда фосфордың (III) оксиді түзіледі: 4P + 3O2 = 2P2O3. Кейде бұл оксидтің формуласын Р4О6 деп жазады, бұл формула осы заттың бір модификациясы молекуласының құрылысына сай келеді. Фосфордың (III) оксиді – ақ кристалдық, улы зат, tбалқу = 24°С, tқайнау = 175°С. Суда еріп фосфорлы қышқыл түзеді: Р2О3 + 3H2O = 2H3PO3 Оның құрылымдық формуласы: HO O P H OH Бұл қышқылдық оксид жəне ол сілтілермен əрекеттесіп, тұз- дар – фосфиттер түзеді. Фосфорлы қышқыл екі негізді қышқыл болғандықтан, фосфор (III) оксиді сілтілермен əрекеттескенде, екі түрлі тұз түзілуі мүмкін: гидрофосфиттер жəне дигидро- фосфиттер, мысалы: P2O3 + 4NaOH = 2Na2HPO3 + H2O P2O3 + 2NaOH + H2O = 2NaH2PO3 Фосфордың (III) оксиді ауадағы оттекпен тотығып, фосфордың оксидіне айналады: P2O3 + O2 =P2O5 Фосфордың (V) оксиді. Фосфор оттектің артық мөлшерінде жанғанда фосфордың (V) оксидін түзеді: 4P + 5O2 = 2P2O5. Бұл оксидтің формуласы кейде Р4О10 болып жазылады. Фосфордың оксиді модификациясының бір түрінің молекуласының құ- рамы осы формулаға сай келеді. Бұл ақ кристалдық зат, сумен белсенді түрде əрекеттеседі, осы қасиеті оны құрғатқыш ретінде қолдануға мүмкіндік береді. Сумен əрекеттескенде əртүрлі қыш- қылдар түзілуі мүмкін, мысалы: метафосфор НРО3 жəне орто- фосфор Н3РО4 қышқылдары: Р2О5 + Н2О = 2НРО3 Р2О5 + 3Н2О = Н3РО4 Фосфордың (V) оксиді – қышқылдық оксид, сондықтан ол ме- талл оксидтерімен жəне сілтілермен əрекеттесіп, тұздар – фос- фаттар түзеді: Р2О5 + 3BaO = Ba3(PO4)2 Р2О5 + 6NaOH = 2Na3PO4 + 3H2O жүктеу/скачать 0,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|