Лекциялар курсы Редакциясын басцарган mapux гылымдарының докторы

4-тақырып ҚАЗАҚСТАН МОНҒОЛДӘУІРІНДЕ (XIII ғ. басы — XVr. 1-ші жартысы)

тжшштшшшшшттттттттиштт'

• 
  Монголдардың Қазацстан аумагын жаулап алуы
  
• 
  Қазацстан Алтын Орда цүрамында
  
• 
  XIV-XVss. Қазацстан аумагындагы мемлекеттер
  

1. Монғолдардың Қазақстан аумағын жаулап алуы

XII ғ. аяғы мен XIII ғ. басында Монғолия жерінде қият-бөржігін тайпасының билеушісі Есугей баһадурдің баласы Темучин (1155—1227) билік еткен ipi көшпелі мемлекет қүрылды. Ол 20 жылға созылған қиян-кескі күрес барысында Монғолияның бүкіл тайпаларын өз қол астына біріктірді. Егер бүрын Монғолияны мекендеген тайпалардың көпшілігі татар деген атпен (ең қуатты тайпалардың бірінің аты бойынша) белгілі болса, енді мемлекеттің нығаюына байланысты Монғолия тайпалары өздерін монғолдар деп атай бастайды да, бүл термин жинақтаушы этникалық-саяси мэнге ие болады. Қытай деректерінде бүкіл Монғолияның халқы «татарлар» деп аталған, осы атау араб, парсы, орыс жэне батыс еуропалық деректерге ауысқан. Жалпы «татарлар» атауының шығыс-монғол- дық тайпалардың бір бөлігіне ғана қатысы бар. «Татар-монғолдар» жэне «монғол-татарлар» атауы кейін пайда болған.

XII—XIII ғғ. межесінде монғол қоғамында феодалдық қаты- настардың қалыптасу процесі жүріп жатты. Бүл қоғам екі топқа — ақсүйек нояндарға жэне еңбекші халық — араттарға бөлінді.

1206 жылы көктемде Темучинді жақтаушы монғол ақсүйекте- рінің қүрылтай жиналысы болып, онда ол Шыңғыс хан деген атпен монғолдардың әміршісі болып салтанатты түрде жарияланды. Шыңғыс хан түсында Монғол империясының астанасы Қарақо- рым болды. Монғол мемлекеті әскери-әкімшілік үйым негізінде қүрылды. Мемлекет аумағы үш әскери экімшілік аймаққа бөлінді. Әр аймақ бірнеше түменнен, түмен 10 «мыңдықтан», эр мыңдық — 10 «жүздіктен» түрады. Армия темірдей тэртібі жэне жоғары әскери дайындығымен ерекшеленді. Монғолдардың әскери басымдыққа жетуіне Шыңғыс ханның жауапты орындарға этникалық жэне әлеуметтік шығу тегіне қарамастан батыл да іскер адамдарды қоюы көп әсерін тигізді.

1207—1208 жж. Шыңғыс ханның үлкен баласы Жошы Енисей қырғыздарын жэне Сібірдің оңтүстігіндегі «орман халықтарын» бағындырды. Қазіргі Шығыс Түркістан аумағында түрған үйғырлар монғолдарға бағынды. 1211 ж. Шыңғыс ханның қолы Солтүстік Қытайға енді, 1215 ж. олар Цзинь мемлекетінің астанасы Чжунду (Пекин) қаласын жаулап алды. 1217 жылы Цзинь империясы Хуанхэ өзенінің солтүстігінде орналасқан барлық иеліктерінен айырылды.

Шыңғыс ханның негізгі мақсаты батыс елдерін — Орта Азия мен Иранды, Таяу Шығыс пен Кавказды, Шығыс Еуропаны басып алу болды. Батыста монғолдар 1211 жылы алғаш рет Жетісу жеріне келгенімен үзақ түрақтай алмады. Бүл жылы монғол әскерін Жетісуға Шыңғыс ханның қолбасшыларының бірі Қүбылай бастап келген болатын. 1216 жылы Шыңғыс хан өзінің үлкен үлы Жошыны қыпшақ даласында көшіп-қонып жүрген меркіттерді біржолата талқандауға аттандырды. Жошы Торғай даласында қыпшақтарға қарсы 60 мың әскерімен жорыққа шыққан хорезмшах Мүхаммедтің қолымен кездесіп қалды. Екі жақ күні бойы шайқасты, ал түнде монғолдар жаққан оттарын қалдырған күйі кері шегініп кетті.

Монғолдардың батысқа қарай жылжуы 1218 жылы қайта басталды. Осы жылы қаңлы, найман жэне керей тайпалары жайлаған Жетісу жеріне алғашқы соққы берілді. Бүл кезде Жетісуды наймандардың Күшлік ханы билеп түрған еді. Оған қарсы Шыңғыс хан өзінің таңдаулы қолбасшыларының бірі Жебені жіберді. Монғолдар жергілікті халыққа ислам дінін жария түрде үстануға рүқсат етіп, Күшліктің мүсылмандарды қудалауына байланысты халықтың наразылығын тиімді пайдаланды. Сонымен қатар Жетісу халқын өз жағына тарту үшін Шыңғыс хан бүл өлкеде тонаушылық пен қырғынға тыйым салды. Көптеген елді мекендер, соның ішінде Баласағүн қаласы үрыссыз берілді, ал Күшлікті монғолдар Бадахшанда үстап, өлтірді.

Шығыс Түркістан мен Жетісуды басып алғаннан кейін монғолдарға Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияға жол ашылды. Бүл өңірге басып кіруге «Отырар апаты» деп аталатын оқиға сылтау болды. 1218 жылы жазда Шыңғысханның тапсырмасымен қүрамында көпестері мен монғол барлаушылары бар, барлығы 450 адамнан түратын 500 түйеге теңделген жүгі бар керуен Отырарға аттанады. Отырар билеушісі Қайыр хан көпестерді жансыздар деп күдіктеніп, оларды өлтіруге бүйырады, керуен тоналады. Бүған шамданған Шыңғысхан оның қарымтасы ретінде хорезмшах Мүхаммедтен Қайыр ханды үстап беруді талап етіп, елшілерін жібереді, ал хорезмшахтың келген елшілерді өлтіруі соғысқа сылтау болады.

Шыңғысхан Орта Азияны бағындыруға өз вассалдарының жасақтарымен қоса жалпы саны 150 мың адамы бар қалың қол жіберді. Әскери жорық 1219 жылы қыркүйекте Ертіс жағалауынан басталды. Отырар қаласы қоршауға алынды. Өзінің әскерін үш топқа бөлген Шыңғысхан бір бөлігін Отырарды алу үшін үлдары Шағатай мен Үгедейге қалдырды, үлкен үлы Жошы бастаған екінші бөлігін Сырдарияның төменгі ағысына аттандырды. Өзі Бүқараға бет алды. Отырар билеушісі Қайыр хан ерлікпен шайқасты, ол басқарған әскер мен қала түрғындары басқыншыларға қарсы табан тіресе қарсылық көрсетті, қаланы 5 ай бойы үстап түрды. Бесінші айдың аяғында хорезмдік әскербасы Қараджа хаджиб опасыздық жасап, қаланың қақпасын ашып, 10 мың әскерімен монғолдар жағына шығып кетіп, оларды қалаға жіберіп қойды, кейін оның өзі осы опасыздығы үшін монғолдар тарапынан өлтірілді. Қайыр хан өз жауынгерлерімен қамалда тағы бір ай қорғанды. Бірақ күш тең болмады, қамал қиратылды, 1220 жылы ақпанда Отырар қаласы алынды, Қайыр хан қолға түсіп, қатал жазаланып өлтірілді.

Отырар сияқты Сыр бойындағы Сығанақ, Ашнас жэне т.б. қалалар түрғындары да монғолдарға қатты қарсылық көрсетті. Араб жэне парсы тіліндегі тарихи деректерде монғолдар халқын түгелдей қырып, күл-талқан қиратқан отыз шақты қалалар аталады. Олардың ішінде оңтүстік қазақстандық Отырар, Сығанақ, Ашнас қалалары бар.

Монғолдар Сырдария өңіріндегі қалаларды бағындырып, Орта Азияға қарай ішкеріледі. Үргенішті қоршауға алу бірнеше айға созылды. Монғолдар Бүқарды, Самарқанды алды, Хорезм жаулап алынды. 1221 жылы көктемінде монғолдар Орта Азияны жаулап алуды аяқтады.

Енді соғыс Хорасан, Ауғанстан жэне Солтүстік Индия аумағына ауысты. Қолбасшылар Жебе мен Сүбедей нояндар басқарған 30 мыңдық әскер Солтүстік Ираннан шығып, 1220 жылы Кавказға басып кірді. Бүл әскер армян, грузин, алан, қыпшақ жэне орыс әскерлерін Қалқа өзенінің бойында талқандап, 1224 жылы Шығыс Дешті Қыпшақ даласы арқылы Шыңғысханның Ертіс бойындағы ордасына оралды. Сөйтіп, 1219—1224 жж. монғол шапқыншылығы нәтижесінде Қазақстан Шыңғысхан империясының қүрамына кірді.

Шыңғысхан көзінің тірісінде үлан-байтақ аумақты алып жат- қан жаулап алған жерлерін бәйбішесі Бөртеден туған үлдарының санына қарай төрт үлысқа бөлді. Кіші үлы Төле Шыңғысханның негізгі жүртын — Монғолияның өзін, сондай-ақ монғолдың тұракты 129 мың адамдық армиясының 101 мыңын иеленді. Үшінші үлы Үгедейге Монғолияның батыс бөлігі, Жоңғария мен Шығыс Түркістан аймағы қарады. Оның үлысының орталығы жоғарғы Ертіс пен Тарбағатай аймағында орналасты. Шыңғысханның екінші үлы Шағатайдың иелігіндегі жерлер Оңтүстік Алтайдан Әмударияға дейінгі, яғни Жетісу мен Мэуераннахрды қамтыды. Шыңғысханның үлкен үлы Жошының үлесі Ертістен батысқа қарай төменгі Еділге дейінгі жерді қоса бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақты қамтыды. Сонымен Қазақстанның аумағы монғолдың үш үлысының қүрамына: үлкен бөлігі — Жошы үлысының қүрамына, Оңтүстік жэне Оңтүстік-Шығыс Қазақстан — Шағатай үлысына, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі — Үгедей үлысына кірді.

2. Қазақстан Алтын Орда құрамында

1227 жылы Шыңғысхан қайтыс болғаннан кейін 1235 жылы Қарақорымда монғол ақсүйектерінің қүрылтай жиналысында Шығыс Еуропаға жаңа жорық жасау туралы шешім қабылданды. Монғол әскерін Шыңғыс ханның немересі Батый басқаратын болды. Шығыс Европаны бағындыруға аттанған Батый басқарған монғол армиясының көпшілік бөлігін қыпшақтар қүрады. Сондықтан деректерде оның әскері қыпшақтық деп аталған. 1236—1242 жж. Еділ Бүлғариясын, орыс княздіктерін бағындырып, Польшаны, Венгрияны, Чехияны, Молдовияны, Валахияны, Трансильванияны талқандап, Батый Еділдің сағасына қайта оралды да, мүнда жаңа монғол мемлекеті — Алтын Орданы қүрды. Бүл мемлекеттің аумағы шығыста Ертіс өзенінен батыста Еділ мен Әмударияның төменгі сағасына дейінгі орасан зор жерлерді алып жатты. Алтын Орда Шығыс Дешті Қыпшақ, Хорезм жэне Батыс Сібір аумағының бір бөлігін қамтыды. Бастапқыда астанасы Астрахань маңындағы Сарай-Батый қаласы болды, кейін астана Сарай-Берке қаласына Еділ бойындағы жоғарырақ жерге көшірілді.

Алтын Орда көпүлтты мемлекеттік қүрылым еді. Ол эр алуан халықтар мен тайпалардан қүралды. Монғолдардың өздері тіпті аз еді. XIV ғасырда монғолдар ic жүзінде түріктеніп кеткен еді, ал Алтын Орданың халқы «татарлар» деп атала бастады. Сонымен, белгілі шығыстанушы JI. H. Гумилев атап көрсеткендей (Қиял патшалығын іздеу. Алматы, 1992, 208-6.) «Жеңген монғолдар өздері қүрған мемлекетте азшылықта қалып, жеңілген жэне бағындырылған халықтар шын мәніндегі қуатты күшке айналып шыға келді. Ал тақта мығым отыруды қалаған басқарушылар бүл күшпен барған сайын жете санасуға тиісті болды».

Алтын Орда алғашқы кезде Монғол империясының бір бөлігі болды, сөйтіп, әуелгі кезде монғолдың үлы ханына қарайтын, бірақ Батый хан (1242—1256) өзін тәуелсіз билеуші ретінде үстады. 1260 ж. Монғол империясы тәуелсіз үлыстарға бөлінді. Алтын Орда Батыйдың інісі Берке ханның (1256—1266) түсында дербес мемлекетке айналды. Ол елді басқарған кезде Алтын Орда Монғол империясынан біржолата бөлінді. Одан кейінгі Мөңке-Темір хан (1266—1280) түсында Алтын Орда түңғыш рет өз атынан теңге қүя бастады. XIII ғасырдың 80- жылдары Алтын Ордада беклербек Ноғайдың есімімен байланысты дағдарыс басталды. Ноғай Шыңғысханның бір үрпағы ретінде Батый мен Берке кезінде мемлекеттегі екінші адам болды. Оның ниеті өзінің дербес мемлекетін қүру еді. Ол өзіне Дунай, Днестр, Днепр бойындағы елдерді бағындырып алды. Тоқты хан кезінде (1298— 1312) алауыздық өзара күреске үласып, 1300 жылы Ноғай жеңіліс тапты, содан кейін ғана Алтын Орданың бірлігі қайтадан қалпына келтірілді.

Өзбек ханның (1312—1342) жэне оның баласы Жәнібектің (1342—1357) түсында Алтын Орда барынша күшейді. 1312 жылы Өзбек хан исламды мемлекеттік дін етіп жариялады. Орыс княздықтары Алтын Ордаға тәуелділіктерін мойындап, үлы ханның қолынан «князь» атағын алып, алым-салық төлеп түрды. Бірақ билеушілердің хан тағына таласып, өзара қырқысуының салдарынан Жәнібек хан қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың қүлдырауы басталды. 1357—1380 жылдары ондаған хан ауысады. Сөйтіп, бүл жылдар Алтын Орда тарихында «¥лы дүрбелең кезеңі» деп аталады. 1380 жылы Алтын Орданың уақытша билеушісі Мамай Куликово даласында Дмитрий Донской бастаған орыс әскерінен жеңіледі. Жошының үрпағы Тоқтамыс хан Мамайдың әлсірегенін пайдаланып, Алтын Орда билігін тартып алады. Өз билігін әскери жеңістермен нығайту үшін ол 1382 жылы Мәскеуге жорық жасап, оны талқандап, өртейді. Ол сонымен қатар Мәуераннахр мен Кавказдың ap жағына бірқатар жорықтар жасайды. Тоқтамыстың кезінде (1380—1395) Алтын Орда уақытша күшейеді. Бірақ XIV ғ. соңында Әмір Темір Алтын Ордаға бірнеше рет жорық жасап (1389, 1391, 1395 жж.), оны ойрандап кетеді. Алтын Ордаға Темір мемлекетімен болған соғыс өте ауыр тиді. Осы соққыдан ол оңала алмайды. XV ғ. орта кезінде Алтын Орда қүлайды. Ол Сібір хандығы, Ноғай Ордасы, Қазан хандығы, Қырым мен Астрахан хандықтарына бөлініп кетеді.

Алтын Ордада Жошы үлысының мемлекеттік қүрылысының негізгі бастамасы сақталды. Жошы үрпағының мемлекеті саяси қүрылысы жағынан үлыстарға бөлінген, өз кезегінде үлыстары неғүрлым ұсак үлес-иеліктерге бөлшектенген әдеттегі көшпелі мемлекет болған еді. Алтын Орданың ішкі басқару жүйесінде қызмет адамдарынан, әскери ақсүйектерден қүралған әкімшіл-чиновниктік аппараты маңызды орын алды. Армияны жэне мемлекеттің ішкі істерін басқару үшін ерекше лауазымдар белгіленді. Алтын Орданың билеушісі — хан ондағы барлық қарулы күштердің бас қолбасшысы саналды. Ханның атынан бүкіл әскери істі беклербек басқарды, ал азаматтық биліктің басында уэзір түрды. Беклербек уәзірден дэреже жағынан жоғары түрды. Ол басқа мемлекеттермен дипломатиялық қатынастарды басқарды жэне азаматтық істерді шешкен кезде жоғары сот билігін атқарды.

Алтын Ордада атқарушы орган—диуанның басында уэзір түрды. Атқарушы өкіметтің орталық органы — диуанның қарауында қаржы, салық жэне басқа ведомстволар болды. Диуанның хатшысы бітікші деп аталды. Уэзір мемлекетті азаматтық түрғыдан басқару ісінде ханның кеңесшісі болды. Мемлекеттік басқару жүйесінде даруғалар мен басқақтар маңызды орын алды. Даруғалар негізінен салық жинаумен айналысты, басқақтар басқару міндетін де атқара отырып, жергілікті халыққа әскери бақылауды жүзеге асырды. Олар сонымен қатар қалалар мен бағынышты үлыстардан алым-салық та жинады.

Монғол әскерлерінің басқыншылығы жаулап алған елдер үшін өзінің зардабы жағынан ауыр апат әкелді. Ол көптеген халықтардың экономикалық жэне мәдени прогресін, олардың саяси, әлеуметтік жэне этникалық дамуын тежеді. Монғолдардың шапқыншылығы салдарынан өндіргіш күштер әлсіреді. Көптеген қалалар қиратылып, ортағасырлық қала мәдениетіне үлкен зиян келтірілді. Әсіресе, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңіріндегі отырықшылық өмір мен егіншілік мәдениетіне бүл ауыр соққы болып тиді. Бағындырылған халықтан алынатын алым-салық та ауыр жэне көп болды. Зерттеушілердің айтуынша салықтың 20 шақты түрі болған.

Дегенмен, монғол басқыншылығының апатты зардаптарымен бірге кейбір жағымды жақтары да болған. Монғол өкіметтері сауда- саттық пен халықаралық байланыстың дамуына жағдай жасады, жер-жердің бэрінде пошта жэне көлік қатынасы қызметін енгізді. Монғолдар бір орталыққа бағынатын өкімет идеясын әкеледі, бүрын үйымдаспаған тайпалардың басын қосады. Көшпелі өмір тэртібін Шыңғысханның заңдар жинағы — «Ясасына» сәйкес келтіре бастайды. Кейін «Ясаның» кейбір нормалары қазақ заңдарында белгілі дәрежеде пайдаланылады. Мемлекеттіліктің элеуметтік үйымы мен түрлерінің көптеген нормалары монғол дәуірінен кейін Қазақстанда пайда болған мемлекеттік қүрылымдарда пайда­ланылды. Монғол жаулаушылығы Қазақстан жеріндегі этникалық процестер барысына да үлкен әсер етті.

3. XIV—XV ғғ. Қазақстан аумағындағы мемлекеттер

Монғол дәуірінен кейінгі кезең Шығыс Дешті-Қыпшақ, Жетісу жэне Оңтүстік Қазақстан халықтарының бірігуімен сипатталады. XIV—XVI гг. Қазақстанның бүл бөлігі Түркістан деп аталды. Осы кезеңнің бастапқы сатысында Дешті Қыпшақтағы, Орта Азиядағы (Мәуераннахр) Шыңғыс әулетінің иеліктерінде монғол дэуірінің ыдырау үрдісі жүріп, бірнеше мемлекеттер қүрылды: Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы.

жүктеу/скачать 9,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: