к г сәбіз үшін 30 теңге  төленді. Бағасы осындай 6  к г

Кестеде көрсетілгендей, бірінш і төрт есеп ш ам алары тура 
пропорционал тәуелділіктегі есептер, ал соңғы екеуі кері про- 
порционал тәуелділіктегі есептер.
Осы алты есептің әрңайсысын тұрақты ш аманы ң мәнін табу 
тәсілімен шығаруға болады, яғни әуелі тұрақты шаманың мәнін 
табу керек, содан кейін оны пайдалана отырып, ізделінді шама- 
ны табу керек. Мысалы, 1 есепті осы тәсілмен ш ығару болады: 
30 : 2 * 
6
= 90 (әуелі сәбіздің бағасын - тұрақты ш аманың мәнін, 
содан кейін 
6
кг-ның құнын білдік).
I ж әне II тұрдегі есептер үш ін бұл тәсіл, сондай-ақ бірге 
(бірлікке) келтіру тәсілі деп аталады. Бастауыш сыныптарда кө- 
біне осы тәсіл пайдаланылады, ал III сыныптан бастап теңдеу 
лер ңұруды пайдалануға болады. Бұл есептер II—IV сыныптарда 
тпығарылады. III сыныпта көбіне тура пропорционал тәуелділік- 
тегі есептер (І-ІУ түрі) қарасты ры лады , мұнда мынадай шама- 
лар тобы бар есептер кірістіріледі: нәрсенің бағасы, саны, қү 
ны; бір нәрсенің массасы, нәрселердің саны, ж алпы массасы; 
бір ыдыстың сыйымдылығы, ыдыстардың саны, ж алпы сыйым- 
дылығы; уақы т бірлігі кезінде ш ығарылған өнім, жұмыс уақы- 
ты, ж алпы өнім; бір затқа жұмсалатын мата, заттарды ң саны, 
ж алпы ж ұмсалаты н мата. IV сыныпта есептердің барлық алты 
түрінің шешуі қарастырылады. Мұнда ш амалардың мынадай 
ж аңа топтары енгізіледі: ж ы лдам ды қ, уақы т, қаш ы қты қ; тік 
төртбұрыштың ұзындығы, оның ені мен ауданы; бірлік аудан- 
нан алынған өнім, аудан, барлық өнім.
Төртінші пропорционал ш аманы табуға берілген есепті шы- 
ғаруға дайындық жұмысында олардың арасындағы байланыс- 
тармен таныстыру ж ағы н ескеру керек.
Б ірқатар шамалармен (кесіндінің ұзындығы, масса, сыйым- 
ды лы қ, аудан, уақыт) таныстыру арифметикалы қ және геомет- 
риялы қ материалды оқып үйренумен тікелей байланыста жүргі- 
зіледі. Төртінші пропорционал шаманы табуға берілген есептер- 
ді енгізу үш ін балаларды баға, құн, ж ы лдам ды қ, т.б. шамалар- 
мен таныстыру керек. Мұнда олармен таныстыру пропорцио- 
нал ш амалар арасындағы байланыстарды ашып көрсету жұмы- 
сымен бір мезгілде ж үргізілуі тиіс. Мысалы, баға, сан, құн ша- 
малары және олардың арасындағы байланыспен таныстырған- 
да сабақта "Дүкен" ойынын ойнауға болады: тақтаға дәптерлер,
2 6 0

(»ю кііоттар, сызғыш тар, т.с.с. "тауарларды" іліп қояды , олар- 
11111
, Пагалары белгіленген болады ("бағасы 2 теңге", "бағасы 5 тең- 
и*", т.с.с. ж азулары бар этикеткалар бекітіліп қояды).
Ііүгін "Дүкен" ойынын ойнаймыз және сатып алы наты н зат- 
і.ір гуралы есептер шығарамыз. Мынау дүкен (мүғалім тақта- 
т.і корсетеді). Дүкенде не сатылады? (Балалар атап шығады). 
ііппірдыңбағасыкөрсетілген. Дәптердің бағасын атаңдар. (5тең- 
н ) I>аға нені білдіреді? 
( 1
дәптер, 
1
блокнот қанш атұраты ны н). 
і /рштер сатып алдық: 3 саны нені білдіреді? (Қанш а дәптер са- 
г і
.
і і і
алынғанын). Басқаш а, дәптерлер саны немесе дәптерлер 
молшері деп атайды. 4 блокнот сатып алынды. 4 саны иені біл- 
м.іроді? (Блокноттардың санын немесе мөлшерін білдіреді).
М үгалім тақтаға 4 блокнотты бекітеді, әрқайсысының астын- 
да 
" 5
теңге" деген ж азу бар.
I блокнотқа қанш а ақш а төлеу керек? (20 теңге). Оны қалай 
ы мдіңдер? (5*4 = 
2 0
). 
2 0
теңге - блокноттардың құны .
Гақтада мы надай жазу болады
:
Бағасы 
Саны 
Қүны
5 теңге 
4 блокнот 
?
1
>үл есепте не белгілі? (Бағасы мен мөлшері). Нені білу ке- 
ін*іс? (Қүнын). Егер бағасы мен мөлшері белгілі болса, онда қүны 
қ.шдай амалмен табылады? (Көбейтумен).
Бүдан кейін кәдімгі ойын басталады: бір оқуш ы сатуш ы бо- 
мі.ім тағайындалады, ал бірнеше оқуш ы сатып алуш ы лар бола- 
дм. Сатып алуш ы лар кезекпен сатуш ыға келіп, бірнеше зат са- 
п.іи алады. Сыныпта отырған оқуш ылар осы сатып алынған зат- 
глр туралы есептер қүрастырады, оларды кестеге қы сқаш а жа- 
п.іп, сонан кейін ш ығарады, сонымен қатар әрдайым байланыс 
.ш ықталып отырады: бағасы мен мөлшері белгілі болса, қүны 
кобейту амалы арқы лы табылады. (Бүл қорытындыны арнайы 
лсаттаудың қаж еті жоқ).
Осылайша басқа сабақтарда байланыстар айқындалады: егер 
күііы және мөлшері белгілі болса, онда бөлу амалымен бағасын 
габуға болады; егер қүны мен бағасы белгілі болса, онда бөлу 
пмалымен мөлшерін табуға болады.
2 6 1

4-ніі пропорционал шаманы табуға берілген есеп
Еееп қүрасты р ж әне шығар
300 теңге
X теңге
Багасы бфдей
Ш амалар ара-ындағы байланыс туралы білімді бекіту үшін 
ауызша шығаруға арналған есептерді енгізу керек, мұнда кері 
есептерді құруға және шығаруға арналған жаттығуларды орыы 
дау тиімді. Сонымен қатар, жазбаша шығару үшін сол шамалар- 
мен құрастырылған құрама есептерді ұсынған жөн, мысалы: ”Оқу 
жылының басына қарай оқушы 
2
теңгеден 
1 0
дәптер және 
6
теңгеге 
сурет салатын дәптер сатып алды. Оқушы барлығы қанш а ақша 
төлеген?" Бұл жағдайларда оқушының әрдайым амалды таңдап 
алуын түсіндіруін талап етудің керегі жоқ.
4-ші пропорционал шаманы табуга берілген есеп
Есеп қүрастыр және шығар
Дәптердің күнын табыңыз.
10 теңге
X теңге
Бағасы бірдей
Сондай-ақ, IV сыныпта ш амалардың тағы мынадай екі тобы- 
мен м ұқият жұмыс ж үргізіледі: ж ы лдам ды қ, уақы т, қаш ық- 
тық және тік төртбұрыштың ұзындығы, оның ені мен ауданы. 
Басқа топтардың шамалары арасындағы байланыстарды оқушы- 
лардың өздері тағайындауы мүмкін, өйткені олар байланыстар 
жөніндегі бұрын ұғып алған білімдерін пайдаланады.
Ж ай және құрама есептерді шығару процесінде шамалар ара- 
сындағы байланыстар туралы білімді бекітумен бірге мүмкін-
262

ііимг қарай үш шаманың біреуінің, үш інш і шама өзгермеген 
і .ігдайындағы екінш ісінің өзгеруіне байланысты өзгеруін ба- 
• м ішіі отырған жөн. Мысалы, бір сюжетке негізделген бірнеше 
«н гіітерді шығару ж аттығулары ұсынылады: "Блокнот 5 теңге 
і үрпды. 2 блокнот қанш атұрады ? Зблокнот ше? бблокнот ше? 8 
іиткііот ше? а блокнот ше?" Ш ешуін мынадай кестеге жазған 
гіі і мді:
Блокноттың бағасы
5
5
5
5
5
Блокноттың саны
2
3
4
12

жүктеу/скачать 62,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: