Адамгершілік қарым - қатынас мектебі

Ғылыми басқару мектебі мен классикалық мектеп, психология жаңадан дами бастаған кезден бастап жарық көрді, сондықтан да, осы мектептің авторлары адам факторларының маңызын мойындай тұрса да, олардың пікір-таласы ақыны әділ төлеу, экономикалық ынталандыру және формальды қызмет қарым-қатынас жөніндегі ұйым қозғалысының негізгі тиімді элементтері ретінде туындаған еді. Оның өзі классикалық козқарастағы кемшілікті шешу мақсатында пайда болғандықтан, адамгершілік қарым-қатынас мектебін кейде неоклассикалық мектеп деп те атайды. Мари Паркер Фоскет пен Элтон Мэйо адамгершілік қарым-қатынас мектебінің жаңа бағытта дамуъшың негізін салушылар деп есептелінеді. Мисс Фоскет менеджментті тұңғыш рет "басқа адамдардың көмегімен жұмыстың орындалуын қамтамасыз етуші" деп анықтама берді.

Элтон Мэйо "Уэстерн электрик компани" фирмасымен шартқа отырып, Хотторис қаласында адам еңбегінің тиімділігіне психологиялық факторлардың ықпалын зерттеді. Бұл жұмыс кезінде бүкіл АҚШ- қа әйгілі болған "Хоттористік эксперимент" деп аталады.

"Адамгершілік қарым-қатынас" мектебінің көрнекті өкілдері - К.Аржелист, Ф.Форцберг, Р.Ликатт, Д.Макгрегор, Р.Блейк, тағы басқалар. Бұл өкілдер басқару жүйесінде де жұмыскерлердің еңбегін жетілдіру тәсілдерін іздестіруге едәуір көңіл бөлді. Атап айтқанда, олар ресми емес әлеуметтік құрылымды өзгертуге ерекше көңіл бөлуді немесе ұйымның формальді құрылымын қайта құруды ұсынды.

Олар классикалық мектеп ұсынған "жоғарыдан төмен қарай ,бағыну үйлесімдігі" принципін қатты сынға алып, биліктік тек қана жоғарыдан төменге қарай жүруін тиімді деп есептемеді. Осыған орай олар "комиссия арқылы үйлесімдікті" ұсынды, оның өзі идея қатынасының тиімділігін арттыруды, жалпы саяси ұйымның жақсы қабылдауын әрі оның неғұрлым тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді деп есептеді.

Осындай қорытындыларға сүйене отырып, психологиялық мектептің зерттеулері былайша топшыланды: егер басшылар өз жұмыскерлері туралы көбірек қамқорлық жасаса, онда олардың қанағаттану сезіміде, еңбек өнімділігі де жоғары болады. Тікелей басшылық ететіндердің неғұрлым тиімді әрекет етуі, жұмыскермен келісуі, қарым-қатынас жасауға барынша толық мүмкіндік беруі

үшін адамдармен қарым-қатынас жасау амалдарын кеңінен гіайдалану ұсынылды.

Басқару ғылымы немесе сандьщ ықнал.

Шетелдегі басқару теориясының жаңа бағьптарының бірі — "бақару ғылымы" деп аталатыны басқару ғылымына сандық тәсілд^еР^мен дәл ғылыми аппараттарды енгізуте құштарлықпен түсіндіріледі.

"Жаңа" мектептің ең көрнекті өкілдері қатарына Р.Ансофф, Л.Берлонфи, С.Бир, А.Бельбергер, Н.Джорджен-Регон, Р.Калген, П.Клейн, Р.Люс, Д.Форрестер секілді ғалымдар жатады. Бұл мектептің қалыптасуы кибернетика мен операцияны зерттеу сандық талдау әдістері тұтастай, оны бөлімдерге жіктемей дайындаумен ерекшеленді және кейіннен операцияны зерттеу ғылымының дербес саласы ретінде қалыптасып, негізгі екі бағытта дамытылды

Біріншісі, басқарудың неғұрлым жиірек кездесетін құбылыстың математикалық моделін құруға, запастарды басқаруға, ресурстарды бөлуге, бұхаралық қызмет көрсету міндеттеріне, ескі жабдықтарды алмастыруға, жұмыс уақытын реттеуге т.б. байланысты болады.

Екіншісі, жүйені зерттеуге, "жүйе техникаларын" құруға айрықша мән береді.

Әрі қарай дербес ғылыми пән - басқару шешімдерінің теориясы қалыптасты. Қазіргі кезде басқару шешімдерінің теориясы саласындағы зерттеулер мынадай бағыттарда жүргізіледі: ^ Ұжымдарда шешімдер шығару процестерін математикалық модельдеу тәсілдері арқылы жүзеге асыру;

Статистикалық шешімдер теориясы, құбылыс теориясын тағы басқа қолдана отырып қолайлы алгоритмдік шешімдер; * Экономикалық құбылыстардың сандық қолтацбасы дәне абстрактігі математикалық модельдерді, соның қоғам мен жеке

31

неоклассикалық мектеп деп те атайды. Мари Паркер Фоскет пен Элтон Мэйо адамгершілік қарым-қатынас мектебінің жаңа бағытта дамуъшың негізін салушылар деп есептелінеді. Мисс Фоскет менеджментті тұңғыш рет "басқа адамдардың көмегімен жұмыстың орындалуын қамтамасыз етуші" деп анықтама берді.

Элтон Мэйо "Уэстерн электрик компани" фирмасымен шартқа отырып, Хотторис қаласында адам еңбегінің тиімділігіне психологиялық факторлардың ықпалын зерттеді. Бұл жұмыс кезінде бүкіл АҚШ- қа әйгілі болған "Хоттористік эксперимент" деп аталады.

"Адамгершілік қарым-қатынас" мектебінің көрнекті өкілдері - К.Аржелист, Ф.Форцберг, Р.Ликатт, Д.Макгрегор, Р.Блейк, тағы басқалар. Бұл өкілдер басқару жүйесінде де жұмыскерлердің еңбегін жетілдіру тәсілдерін іздестіруге едәуір көңіл бөлді. Атап айтқанда, олар ресми емес әлеуметтік құрылымды өзгертуге ерекше көңіл бөлуді немесе ұйымның формальді құрылымын қайта құруды ұсынды.

Олар классикалық мектеп ұсынған "жоғарыдан төмен қарай ,бағыну үйлесімдігі" принципін қатты сынға алып, биліктік тек қана жоғарыдан төменге қарай жүруін тиімді деп есептемеді. Осыған орай олар "комиссия арқылы үйлесімдікті" ұсынды, оның өзі идея қатынасының тиімділігін арттыруды, жалпы саяси ұйымның жақсы қабылдауын әрі оның неғұрлым тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді деп есептеді.

Осындай қорытындыларға сүйене отырып, психологиялық мектептің зерттеулері былайша топшыланды: егер басшылар өз жұмыскерлері туралы көбірек қамқорлық жасаса, онда олардың қанағаттану сезіміде, еңбек өнімділігі де жоғары болады. Тікелей басшылық ететіндердің неғұрлым тиімді әрекет етуі, жұмыскермен келісуі, қарым-қатынас жасауға барынша толық мүмкіндік беруі

үшін адамдармен қарым-қатынас жасау амалдарын кеңінен гіайдалану ұсынылды.

Шетелдегі басқару теориясының жаңа бағьптарының бірі — "бақару ғылымы" деп аталатыны басқару ғылымына сандық тәсілд^еР^мен дәл ғылыми аппараттарды енгізуте құштарлықпен түсіндіріледі.

"Жаңа" мектептің ең көрнекті өкілдері қатарына Р.Ансофф, Л.Берлонфи, С.Бир, А.Бельбергер, Н.Джорджен-Регон, Р.Калген, П.Клейн, Р.Люс, Д.Форрестер секілді ғалымдар жатады. Бұл мектептің қалыптасуы кибернетика мен операцияны зерттеу сандық талдау әдістері тұтастай, оны бөлімдерге жіктемей дайындаумен ерекшеленді және кейіннен операцияны зерттеу ғылымының дербес саласы ретінде қалыптасып, негізгі екі бағытта дамытылды

Біріншісі, басқарудың неғұрлым жиірек кездесетін құбылыстың математикалық моделін құруға, запастарды басқаруға, ресурстарды бөлуге, бұхаралық қызмет көрсету міндеттеріне, ескі жабдықтарды алмастыруға, жұмыс уақытын реттеуге т.б. байланысты болады.

Екіншісі, жүйені зерттеуге, "жүйе техникаларын" құруға айрықша мән береді.

Әрі қарай дербес ғылыми пән - басқару шешімдерінің теориясы қалыптасты. Қазіргі кезде басқару шешімдерінің теориясы саласындағы зерттеулер мынадай бағыттарда жүргізіледі: Ұжымдарда шешімдер шығару процестерін математикалық модельдеу тәсілдері арқылы жүзеге асыру;

Статистикалық шешімдер теориясы, құбылыс теориясын тағы басқа қолдана отырып қолайлы алгоритмдік шешімдер; * Экономикалық құбылыстардың сандық қолтацбасы дәне абстрактігі математикалық модельдерді, соның қоғам мен жеке

31

Шет елдердегі басқару-басқару теорғ^сының барлық мектептері зерттеу тақырыптары мен тәсілдерін іздестіру үстінде. Соңғы он жыл шамасында менеджмент әр түрлі мектептердің жетістіктерін біріктірді, ол қазіргі кезде экономика ғылымының, социологияның, психологияның, кибернетиканың жүйелері теориясының және шешімдер қабьзлдаудың табиғи жиынтығы б/с. Тиімді менеджмент қазіргі ғылыми техникалық революция ағымында ерекше бағаланады, өйткені сыртқы әлемдегі үдемелі және күрделі өзгерістерді күн сайын шиеленісіп отырған бәсекелестерге менеджменттің ролі зор.

Жалпы менеджментің дамуы 20 ғасырда өрістей түскен. 20 ғасырдағы менеджмент теориясы мен практикасының дамуы келесі суретте көрсетілген \сурет-1\.

Қайталауға арналған сүрақтар .

1. 
   Менеджмент өнер әлде ғылым?
   
2. 
   Менеджмент түсінігіне анықтама беріңіз.
   
3. 
   Әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджментің негізгі 6 түрлі тармағын атаңыз?
   
4. 
   Менеджер дегеніміз кім?
   

Паркер пікірінше келіссөз жүргізудің негізгі кезеңдері қандай?

Менеджерлерге қойлатын негізгі талптарды атаңыз.

Менеджерлер үшін қажетті негізгі қасиеттер қандай?

Менеджерлерде болуы тиіс дағдылармен қабілеттерді атаңыз.

Американ менеджмент мектебінің жақсы басшылыққа үсынған 12 ережесін атаңыз.

Ғылыми басқару мектебінің негізгі қағидалары.

Басқарудың классикалық немесе әкімшілік мектебінің менеджерлерге арналған 14 принципін атап көрсетіңіз.

Адамгершілік қарым-қатынас мектебінің басқа мектептерден негізгші ерекшеліктері қандай?

Басқару ғылымы немесе сандық ықпал мектебінің басқару шешімдерінің теориясын зерттеу бағыттары қандай?

2.3.Басқарудың негізгі деңгейлері.

Институционат\д,ық / \ жоғарғы звеносы

Басқару / \ орта звеносы

Техникалық / \ төменгі звеносы

Сурет 4. Басқару деңгейлері.

Басқару еңбегін бөлудің бір түрі болып көлденеңділік жатады.

Осындай еңбекті бөлудің тікелей түрі басқару деңгейін

Ұйымның ішінде бір жетекшінің екінші бір жетекшіден қай

Қаншама басқару деңгейі болмасын, қалыптасқан дәстүр

түрлі өзгерістерге бейімдеумен, мекеменің сыртқы ортаны үйлестіру, сондай-ақ өзінің тұрып жатқан қоғамымен үйлестіру болып табылады.

Бұл басқару деңгейінің жалпы қолданыстағы түрі. Ол осы басқару деңгейінен төменгі буынның басшысы, орта және жоғары буынның басшысы деп бөліп айту.

Төменгі буын басшысы.

Ол жұмысшылардың және басқа жұмыскерлердің тікелей үстінен қарайтын және өндірістік тапсырманың орындауын қадағалайтын ұйымдастыру деңгейі.

Орта буын басшысы.

Олар негізгі ұйымдарда істейді. Ұйымдардың ішіндегі бөлімдердің жұмыстарын үйлестіреді. Бұл буынның жетекшілеріне цехтың бастығы, бөлім меңгерушілері, филиал директорлары жатады. Орта буынның басшылары төменгі буын мен жоғары буын арасында байланыс жұмыстарын жүргізеді.

Жоғары буын жетекшісі.

Бұл буында басқаларға қарағанда сан жағынан аз келеді. Негізгі қызметтері корпорацияның кеңес төрағасы, президенті, вице- президенті, қаржы директоры, армияда генералдар, мемелекет қайраткерлерінің арасында министрлер, университетте ректорлар. Олар ұйымның стратегиялық жоспарын құрастырады. Сол ұйымның қызмет нәтижесіне толық жауапты. Сыртқы ортамен байланыс жұмьісын жүргізеді. Бұл басшылардың жұмыстары үлкен қорлануды керек етеді.

Жұмыс апталығының ұзақтығы 60 сағаттан кем емес. Егерде °лардың жұмысын төменгі және орта буын басшыларымен салыстырсақ, бұлардың жұмыстарының нақты біткендігі сезілмейді.

Нарықтық экономика жағдайында басқару ісі одан әрі күрделене түсіп, бәсекелестік, меншік формаларының сан алуандылығы, шаруашылық дербестік орын алғанда басқарудың қажеттілігі мен басқаруға қойылатын талаптар арта түседі. Басқарудың мақсаты — кәсіпорын мүмкіндіктерін тиімді пайдалана отырып, алға қойылған нәтижеге қол жеткізу.

Қазіргі кездегі басқаруға қойылатын талаптардың негізгі бағытгары және олардың даму тенденциялары:

1. 
   Басқарудың кәсіпті\ігін дамыту, теориялық білім мен іскерлікті және тәжірибені ұштастыра білу;
   
2. 
   Басқаруды демократияландыру - қызметтің орындалу барысымен маңызды мәселелерді шешуге әріптестерді кеңінен тарта білу және басқарушы қызметкерлерді тиімді тандау мүмкіндігі;
   
3. 
   Еңбек бөлінісі негізінде басқаруды мамандандыру, сол арқылы басқару еңбегінің арнайы қызмет түріне бөліне отырып басқару персоналының жіктелінуі;
   
4. 
   Басқаруды шоғырландыру мақсатты орындауға қолданылатын басқару әдістері мен формаларын өзара сәйкестендіру мен үйлестіру;
   
5. 
   Басқаруды орталықтандыру - қазіргі кездегі өндірістік жүйенің күрделілігінен туындайтын өзіндік басқару мен өкілеттілік, басшылықтың бір органға жинақталуы жөніндегі тиімді аралық қарым-қатынастың орнықтырылуы;
   
6. 
   Басқару шешімдерінің көп нүсқалылығы — проблемаларды шешудің ең қолайлы жолын таңдау арқылы қосымша, күтпеген шығындарға басшылықтың жол бермеуі;
   
7. 
   Басқару еңбегінің мәдениетін көтеру, демек басқару әрекетін орындауға моральдық, этикалық, құқықтық нормаларды кеңінен қолдану.
   

Басқарудың негізгі мақсаты қолда бар адамдық, материалдық ресурстарды тиімді пайдалану арқылы игіліктерге, табысқа қол жеткізу.

Басқару әрекетін жүргізу басшылықтың білім деңгейі, басқару дағдысы мен тәжірибесіне байланысты. Осыған орай басқару теориясы мен практикасында қолданылатын басқарушылар үлгісі болады.

Басқарушылар үлгілері.

1. 
   Басқарушы - жетекші (лидер) шешімді қабылдауда және оны жүзеге асыруда кәсіби біліктілігі, қызметкерлермен тығыз қарым-қатынас жасауы, жұмыс аумағында еркін әрекет етуі, ықыластылығы мен әркімнің мүмкіндігін толық ұғына және бағалай білуі арқылы маңызды орын алады.
   
2. 
   Басқарушы - әкім ұйымның табысқа жетуіне қатаң бақылау және жарлық ету арқылы ұйымдастырудағы міндеттер мен жауапкершіліктің тығыз ара-қатынасын орнатып, басшылық пен өкілеттілікті бір органға шоғырландырады.
   
3. 
   Басқарушы - жоспарлаушы нақтылы жағдайды зерттей отырып ұйымдағы ресурстар мен мүмкіндіктерді, мақсатты орындауға бағыиггайды. Жоспарлаушы қабылдаған шешімдер көлемді деректерге, осыған дейінгі орын алған стратегияға және ұйым болашағын дамытуға сүйене отырып орнықтырылады.
   
4. 
   Басқарушы — кәсіпкер ұйым болашағын жаңа бағытта, тәуекелге бел буа отырып, стандартсыз шешімдер арқылы белгілейді.
   
1. 
   2.4. Кәсіпкер және кәсіпкерлік басқару.
   
2. 
   Кәсіпкер — басқарушылар ретінде кәсіпкер деген терминді XVIII ғасырда өмір сүрген француз экономисті Лишар Кантиллон енгізген. Содан бері қауіп-қатерге, тәуекелге бел буған, сөйтіп қоғамға жаңа мекеме, жаңа қызмет көрсету жұмыстарын ұйымдастыра білген адамдарды айтады.
   
3. 
   Өздерінің жаңа бизнестерін жыл сайын бастаған 100 мыңдаған адамдар да осы кәсіпкерлік класқа жатады.
   
4. 
   Әр кәсіпкер ұйымдардағы жұмыстарын бастағанда немесе ұйымдастырғанда және ұйым жаңадан ұйымдасқан кезде басқарғандықтан оларды менеджер деп атауға болады.
   
5. 
   Кәсіпкерлік — бұл тұрақты негізде өз атынан және өзінің тәуекелділігіне бел буатын , кәсіпкерлер деп аталатын жеке занды тұлғалармен іске асатын, жеке шаруашылық қызметтің Хөндірістік немесе коммерциялық \ негізгі түрі.
   
6. 
   Жеке тұлғалармен іске асатын кәсіпкерлік қызмет, өзіндік немесе жеке кәсіпкерлік қызметке жатады.
   
7. 
   Занды тұлғалармен іске асатын кәсіпкерлік қызмет, ұжымдық кәсіпкерлік қызметке жатады.
   
8. 
   Кәсіпкерлік қызметтің екі формасыда кәсіпкерлік қызмет субьектілеріне тиесілі жеке капиталымен мұлкіне, сондай-ақ сырттан қызықтырылған ақша қаражаттарына негізделеді.
   
9. 
   Сол себептен кәсіпкерлер нарық экономикасының жұргізуші күші блып саналады.
   
10. 
    Кәсіпкерлік басқару. Тұрақсыз ортада өмір сүріп отырған кәсіпорын өзгерістерді күте алмай, содан кейін оларға әсер ете алмайды. Осы кәсіпорындардың басшылары кәсіпкер ретінде ойлауы және іс-әрекеті жасауы керек. Іскер менеджер тәуекелге бел буып жедел түрде барлық өзгерістерге жақсартуға мүмкіндіктерді іздейді.
    
11. 
    Іскерлік кез-келген деңгейде қажет, сондықтан егер кәсіпорын біртұтас болса, онда кәсіпкер сияқты жұмыс істеуіне тура келеді.
    
12. 
    Кәсіпорынға тәуекелге бел буғызатын ірі немесе үлкен кәсіпкерлік іс-әрекеттер басқарудың жоғарғы деңгейіне енетін шешімдерді талап етеді. Бірақ шешімдер орта звено басшыларының айтқан ойлары мен ақпараттарына сүйеиеді. Егер орта звенодағы менеджерлер жаңа идеялардың тууына байланысты тәуекелге бел буа алмаса, онда кәсіпорын қатаң шектеледі. Кәсіпкерлік басқару нақтылы мақсатты орындауда басқару саласын арттыруда бірегей іс- қимыл жасауды, қызметті ұйымдастыруда ынталандыру жүйесін қолдануды, тәуекелділік әрекет пен жаңашылдық қызметті ұсынады.
    
13. 
    Кәсіпкерлік баск,ару дегеніміз — субьектінің шаруашылык, әрекет түрін жоспарлауда, к,аржыландыру көздері мен ресурстарды табуда үйымдастыру мен баск,ару, өнімді өткізуде олардың жиынтық бостандығы және толык, құқығының болу шарты.
    
14. 
    Баск,арушы — кәсіпкер өнім өндірушілерді қолдау мен қызықтыруда, бәсекелестік пен қызметкерлерді тиімді жетілдіруде, ресурстардың жедел қозғалысы мен стратегиялық жоспарлауды қамтамасыз етуде маңызды орын алады.
    
15. 
    Менеджменте — "кәсіпкерлік құрылым" түсінігіде кеңінен қолданылады. Кәсіпкерлік құрылымда нарықтық қатынастар субьектілерінің құрамы түсіндіріледі, олардың қатарына тек қызметтерінің мақсаты — соңғы нәтижесі ретінде пайда табу болып табылатын, ұйымдық - шаруашылық бірліктер ғана жатады.
    

1. 
   Менеджменттің негізгі функциясы ретіндегі ұйымдастыру функциясы.
   
2. 
   ¥йым және оның негізгі түрлері қандай?
   
3. 
   Ұйымға қойылатын талаптарды атаңыз.
   
4. 
   Ұйымның жаллы сипаттамаларын атап көрсетіңіз.
   
5. 
   Еңбектің тікелей және көлденең бөлінісі және оның бағыттары.
   
6. 
   Басқарудың негізгі деңгейлерін атаңыз.
   
7. 
   Басқару және онвң қажеттілігі қандай?
   
8. 
   Қазіргі кездегі басқаруға қойылатын талаптар қандай?
   
9. 
   Басқарушы үлгісі дегеніміз не және олардың жіктелінуі?
   
10. 
    Кәсіпкер мен кәсіпкерлік басқару.
    
11. 
    Кәсіпкермен менеджердің айырмашылығын атап көрсетіңіз.
    
12. 
    Басқарушы- кәсіпкер түсінігі.
    
13. 
    Кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы.
    
14. 
    Кәсіпкерлік құрылым түсінігі.
    
15. 
    Кәсіпкерліктің негізгі қағидалары.
    

1. 
   Басқаруды ұйымдастыру құрылымдарын тұрғызудың үйлесімді белгілері және әсер егу факторлары.
   
2. 
   Басқаруды ұйымдастыру құрылымдарының негізгі типтері.
   
3. 
   Құрылым типтерінің негізгі артықшылықтары мен кемшіліктері.
   

Ұйымның құрылымы оның стратегиясын жүзеге асыруға бағытгалуы тиіс.

Басқару жүйесінің мәні мен мазмұны оның функцияларымен, ал формасы — оның ұйымдық құрылымымен айқындалады. Басқару функцияларының орындалуы құрылымның әртүрлі ұйымдық формалары, типтерін қолдану негізінде ғана мүмкін

¥йымдастыру құрылымы — бұл өздігіне жұмыс істейтін басқару бөлімшелері мен жекеленген қызметтердің құрамы, өзара байланысы және өзара бағынуы. Басқару құрылымын тұрғызу үшін оны қалыптастырушы факторлардың мағынасы өте маңызды.

Басқару құрылымын тұрғызу кезінде ұйым қызметкерлеріне жұмысты тікелей бөлістіру ғана емес жұмысты көлденең бөлуде өте маңызды болып табылады.

Құрылымға әсер ететін негізгі факторлар болып басқару Функциясы, оның құрамы, мазмұны және көлемі табылады. Басқару Құрылымына сондай-ақ өндіріс масштабы мен күрделілігі,

шығарылатын өнім сипаты және қолданылатын технология тікелей әсер етеді.

Ұйымдық құрылымды тутызудың ұтымдылығы басқару обьектісінің ішкі және сыртқы байланыстарының оңтайлы сәйкестігі мазмұны және санымен анықталады. Ұйымдық Құрьілымның қалыптасуына әсер ететін маңызды фактордың бірі болып басқару мөлшері табылады.

Бөлімшелердегі қызметкерлер саны да, аппараттағы бөлімшелер саны да осыған байланысты болады.

Басқару құрылымын қалыптастыру кезінде бір уақытта көптеген факторларды ескеруге тура келеді; мақсат және функциялар жүйесін, жұмыс көлемін және басқару мөлшерін. Нақты құрьілымды қалыптастыру — бұл басқару өнері болып табылады. ¥йымдық құрылымға негізгі факторлардың әсерін төмендегі суреттен көруге болады \Сурет 5\.

1. 
   Мақсатқа жетуте бағытталуы. Кез келген ұйымның басты сипаттамасы мақсат болғандықтан, басқару құрылымы оған жетуте жағдай жасауы қажет.
   
2. 
   Перспективтілік. Бұл басқарушы жүйеде тек оперативті сипаттағы сұрақтар шешіліп қана қоймай, өндірістің және басқарудың болашақтағы дамуымен байланысты стратегияларды анықтау жөніндегі жұмыстардың қажетгілігін тұжырымдайды.
   

Сурет 5. ¥йымдастыру құрылымын анықтайтын негізгі факторлар

2. 
   МүдделерАІ сәйкестендіру. Бөлімшелерді қамтамасыз етуге әкелген, еңбекті терең бөлістіру кезінде басқару процесіне қатысушылардың мүдаелерінің көптілігі және қарама-қайшылығы пайда болады. Осыған байланысты ұйымдастыру құрылымында қарама-қайшылықты келістіруге, ақылды келісімге келуді белгілеуге көмектесетін, механизм болуы тиіс.
   

¥йымдастыру құрылымын тұрғызудың әдістері.

1. 
   Функциялар бойынша бөлу;
   
2. 
   Өндірілетін өнім бойынша бөлу;
   
3. 
   Тұтынушылар тобы бойынша бөлу;
   
4. 
   Өндіріс кезендері бойынша бөлу;
   
5. 
   Жұмыс ауысымдылығы бойынша бөлу;
   
6. 
   Географиялық жағдайы бойынша бөлу;
   
7. 
   Аралас бөлістіру.
   

5. 
   Жүмыс ауысымдылығы бойынша бөлу әдісі. Көптеген өндірістік кәсіпорындарда ауысымды жұмыстар қолданылады, әсіресе бұл нарық талаптары бойынша қажет немесе өндірістік процестің езіндік сипатымен негізделетін кәсіпорындарда болады.
   
6. 
   Географиялык, жағдайлар бойынша бөлу әдісі. Берілген әдіс артықшылықтары: жергілікті жағдайлар есебінен жұмысты ұйымдастыру, филиал жұмысының тиімділігі, географиялық белгілері бойынша функцияларды бөлу, сыртқы сауда бөлімшелерін қалыптастыру үшін сай келеді.
   
7. 
   Аралас бөлу әдісі. Қазіргі фирмалардың көбі басқару ұиымдастыру құрылымын қалыптастыру кезінде бөлістірудің әртүрлі әдістерін қолданады, ол әрбір әдістің жеке-жеке кемшіліктернің ( болмауына, олардың артықшылықтарын тиімді қолдануға жағдай Жасайды.
   

3.2. Басқаруды ұйымдастыру құрылымдарының негізгі типтері

Менеджменттің ең маңызды функцияларының бірі больщ басқару табылады. Осы функцияны менеджерлер басқарады немесе жалғастырады. Бірақ ұйым құрылымын таңдау шешімінің барлығы әрқашанда жоғарғы буын(звено) басшылығымен қабылданады. Бұл жағдайда ұйымды басқару міндеті ұйымның мақсаты мен міндетіне сәйкес келетін, сыртқы ортамен қарым-қатынаста әрекет ете алатын, тиімді түрде өзінің мақсатына жету үшін және клиенттердің тұтынушылығын қанағаттандырумен, өзінің сыбайластарының күшімен, мақсатты түрде бөлу және бақылауда сол құрылымды қолдану болып табылады.

Құрылым ұйымдағы байланыстырушы буын болып саналады. Ол жоспарлаудың ұйымдастырылуы және оның формаларына, жұмысты бөлу және оны үйлестіру әдістеріне ықпал етеді, әрбір басқару буынының, әрбір бөлімшенің өз жұмысын қалай істейтіндігін өлшеуге және салыстыруға мүмкіндік береді. Құрылым белгілі бір дәрежеде басқару технологиясын алдын-ала айқындайды, ақпарат айналымының жолына және басқаруда техникаларды пайдалану әдістеріне ықпал етеді, кадрларды іріктеу мен орналастыру жөнінде міндеттер қояды.

Сонымен, басқару жүйесінің құрылымы кез келген саладағы қызметте басқаруды тиімді ұйымдастыру мүмкіндігіне байланысты. Құрылымдағы қателік басшылар жұмысын нймесе басқару процесін жүзеге асыруды қиындатып қана қоймай, өндірісшілердің еңбегін

Я

кемітеді, экономикалық шығынға, жұмыс шығынына ұшыратады.

Ұйымдастыру — бұл кәсіпорын құрылымын құру процесі, оның _өзі адамдарА^ыҢ өз мақсатына жетуі ушін тиімді жұмыс істеуіне

^үмкіндік береді.

Басшылардың міндеті ұйымның мақсаты мен міндетіне толық сай келетін, әрі оның ішкі жне сыртқы факторларына ықпал ететін құрылымды таңдап алу. «Ең қолайлы құрылым — бұл ұйымның сыртқы ортамен бірлесіп әрекет етуіне барынша мүмкіндік беретін, өз қызметкерлерінің күш — жігерін, өнімді тиімді бөлуге бағыттайтын, сол арқылы клиенттердің қажеттлгін қанағаттандырып, әр жоғары тиімділікте өз мақсатына жететін құрылым».

Басқару құрылымын қалыптастырған кезде мынадай теориялық көзқарастар, тұжырымдар болуы мүмкін.

Классикалық теорияда өндірісті басқару құрылымын қальгатастыруды мынадай ретпен жүргізуді ұсынады:

• 
  басқару қызметінің мақсаттары мен түрлерін айқындау, басқарудың нақты функциясы бойынша іс - әрекет ауқымын есептеу;
  
• 
  құрылымдық бөлімшелерді қалыптастыру;
  
• 
  жұмыскерлердің басқару функциясын атқарудағы өкілдігі мен жауапкершілігін белгілеу;
  
• 
  олардың нақты қызмет түрлерін айқындау.
  

жұмыскерлердің әлеуметтік ролін көтеруге негізделген. Мұндайда басқару аппаратындағы жұмыскерлердің бірлескен іс-қимылы, егер ^0лар бірлесіп жұмыс істеуге ықылас білдірсе, ғана тиімді болатындығын мойындайды.

2. 
   Функционалды басқару құрылымы.
   
   3. 
      Сызықттл-функционалды басқару құрылымы.
      
   4. 
      Сызықты-ппабты басқару құрылымы.
      
      5. 
         Матрицалық басқару құрылымы.
         

Бұл құрылым алғаш пайда болды. Ол біршама қарапайым, түсінікті, қисынды. Алайда мұндай типтегі құрылымның кемшілігі: сызықты басшы өзіне бағынышты бөлімшелердің барлық жұмысына жауап беріп, барлық басқару жұмыстарын атқарады. Сол себептен басқару қызметін жүзеге асыру қиынға түседі.

дербес түрі ретінде қарастарылады. Менеджменттің әрбір қызметінде басқару бөлімшелері құрылады. Олар төменгі деңгейдегі сатыға өз шешімдерін жүктейді. Құрылымдағы функционалдық элементтердің қажеттілігі ұйымдық жүйелер күрделене бастап, сызықты бас:шылардың жұмысын жеңілдету қажет болған кезде пайда болады.

Өндіріс процесіндегі құрамдас бөліктерді орындау үшін жұмыскерлер тиісті бөлімшелерге бірігеді: өндірісті әзірлеу, өндірісті қамтамасыз ету, негізгі және қосалқы өндірістер және т.б. Осы бөлімшелерді басқару үшін арнайы басшылар бөлінеді. Осы бағыттардың әр қайсысында қызмет лауазымдарының бір-бірше бағынуына қарай бөлінуі айқындалады.

Сызықты _--функционалАЫ_Сасқару_ Аұрылымының міндеттері жауапкершілік сферасында тікелей шешім қабылдауды басқарУ функциясы бойынша бөлу, демек сызықтық бойынша төменгі буындардың жоғарғы буынға бағынуы. Бұл құрылым қайталанып, '■зақ уақыт бойы өзгермейтін мәселелерді шешуге тиімді және ұйымның максималды тұрақты болуын қамтамасыз етеді, бірақ жаңа әселелер пайда болғанда онша икемді болмайды. Әрине сызықты — функционалды құрьтым таза күйіқд,е қолданылмайды. Әдетте олар алғашқы немесе кейінгі әдістермен үйлестіріп отырады. Үйлестіру принципінде тікелей бағынушылар сызықты байланыс бойынша құрылады. Арнайы мәселелер жөніндегі байланыстар (жоспарлау, ұйымдастыру, еңбек ақы төлеу, техника, өндірісті ұйымдастыру және т.б. мәселелер бойынша) функционалды байланыс бойынша жүзеге асырылады. Басқарудың сызықты-функционалды құрылымдарын үйлестірудің негізгі міндеті сызықтық органдар мен функционалдық органдардың аралығындағы мақсаттарды, құқықтары мен міндеттерін қатаң шектеуді қамтамасыз ету болып саналады.

Сызықты — штабты басқару қүрылымының ерекшелігі: сызықтық басқаруға арнайы штаб қабылдаған шешімдерді сызықты басшылар арқылы төменгі сатыларға беріледі.

Басқару жүйесі бұл құрылымның идеясының туындауына, жаңа басқару міндеттерінің үйлестіру қызметіне, ғылыми-ұйымдық бөлімдер, еңбекті ғылыми ұйымдастыру топтары және т.б. пайда болуына орай, функционалдық органдар санының көбеюі ықпал етті. Сондықтанда осы жаңа міндеттерді шешу үшін басқару жүйесінің Құрылымында қолданылып отырған, сызықты және функционалды органдарды сақтай отырып, жоғары деңгейдегі басшының Қарамағында, болатын басқарудың қосымша ерекше штабтық °рганын құру ұсьгаылады.

Оған жүктелетін жалпы міндеттер — жоғары деңгейдегі басшыдық процесінде та,\дау ақпараттарымен, талдау жинақтарымен, асқаруд_Ың жекеленген салаларында басқару процедураларын РЫндауды үйлестірумен, сондай-ақ сызықты және функционалдық °Рганда_рмен қамтамасыз ету.

Матрищльщ бастрУ- құрылымыңад Функционалд_Ьі

бөлімшелермен қоса, бір мәселені шешуге уақытша жобалық топтар құрылады. Жобалық топтардың мүшелері көбінесе функционалды бөлімшелердің құрамында болады. Бұл персоналдың бір жобадаң екіншіге өтуіне оңай ауысуЫна және тиімді қолдануына әсер етеді.

Матрицалық құрылым екі құрылымды — сызықты- функционалды және бағдарламалық - мақсаттық құрылымдарды үйлестіру жолымен ұйымдастырылады. Матрицалық құрылымды ұйымдастыру бағдарлама басшыларының еркін әрекет етуін, іздестіру жұмыстарын тікелей, мақсатқа сай орындау мүмкіндігін қамтамасыз етеді, бағдарлама басшысының бағдарлама бойынша жұмысты ұйымдастыруын, оның орындалу мерзімін, құнын, ақырғы нәтиженің сапалық параметрлерін айқындайды.

Матрицалық құрылымдағы мақсаттар мен міндеттерді ұтымды ұйымдастыра білу, ондағы кадрларды тұрақтандыруға ықпал етеді. Демек, матрицалық құрылымның артықшылығы: оның өзі сызықты, сондай-ақ бағдарламалық типтегі құрылымдардың ұтымды жақтарын ойдағыдай гіайдалануға, әрі сонымен қоса, олардағы кемшілікті азайтуға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар осы аталған басқару ұйымдастыру құрылымдарынан басқа да құрылым типтері көптеп кездеседі. Оларды атап өтетін болсақ, жобалық басқару құрылымы, өнімді басқару құрылымы, функционалды-обьектілі басқару құрылымы, бейімделетін басқару құрылымы, мәселелерді' шешуге. бағытталған құрылым, нарық принциптеріне байланысты үйымдастырылған басқару құрылымы, дивизионды құрылым.