Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
Шапан. Бөрігі жоқ, тақияшаң шапаны
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жаќ-қараңыз
| Шапан. Бөрігі жоқ, тақияшаң шапаны жоқ, жейдешең, Шалбары жоқ, дамбалшаң (Қобыланды, 143); Кигені Жаќсыекемніњ жасыл шапан, Бір кезі бес тењгелік асыл шапан (М-Ж., 58); Мынаѓан бес ала атан, бес д‰рия шапан єкеліп беріњдер (М-Ж., 85); Ќартайѓанда, кµріпсіз бір перзентті, Шыныменен бір шапан бермейсіз бе? (ЌКБС, Таѓы да Былќылдаќќа айтты ойды, Алдына асыл шапан, жамбы ќойды (Шєкєрім, 313); 19); – Ќызыл шапан кимедік, Ќырыншыл ат мінбедік (М-Ж., 171);
В. В. Радлов: шапан [Кіr] = чапан верхнее платье, кафтанъ – das Oherkleid der Kirgisen, ein bis zu den Waden reichender vorn offener Rock – дейді [17, 982]. П.М. Мелиоранский (1902, с. 301) жєне К.Менгес (1979) laрundža ~ laрandža ~ laруndža `жабќыш, `жабу (поп`на)` (ТСРЯ, 1999: 562) олардыњ айтуы бойынша б±л сµз jaр-`жап` + + -уn - аффиксінен ќ±ралын жауып деген µздік етіс < jaруn- жасайды. `жабыну` + афф. -džу, сонда тарихи туынды: jaр-уn-уš-ča~jaр-уn-уš-γa~jaр-уn-уš-γa .т.б.> япанша~епанча. Осы орайда К.Менгес (1979) т‰ркілік [у] пайда болуын орыстыњ [а]-ныњ негізінде туѓандыѓын айтады. Б±ныњ алдында бұндай ќ±былыстыњ пайда болуына ќарсылыќ жасаѓаны мєлім еді. Т‰ркі тілдерінде б±л сµз екі вариантта кездеседі: jaруndžу жєне jaруnčaq `шекпен (ќой ж‰ні шекпен, биязы шекпен-т‰йе жібіне т‰йін жіп ќосып тоќыѓан шекпен)` [37, б.131], `шапан` (Севортиян, 1966, с. 189) << етістіктіњ т‰бірі jaр- + -уn µздік етістіњ ж±рнаѓы < jaруn- `жабыну` + ж±р. -džу` ~ -čу немесе - džаq ~ čaq єншейінде етістіктіњ т‰біріне ќосылмайтын, м‰мкін jaруn- т‰бірінен кейін басќа ж±рнаќ болѓанѓа ±ќсайды, б±л етістік ќарудыњ немесе ќоян-ќолтыќ к‰ресте ж±мсалатын зат па - дейді (Жаќ-қараңыз: [69, б.29])-> džаq ќаруды білмегенге ±ќсайды-автор). Осындайдан – аdžаq ~ аčaq ж±рнаќтары болуы м‰мкін. Б±л ж±рнаќтар етістіктен зат есім тудыруы: jaруn `покрываться` + - аčaq > > jaр-уn- (а) ča (q) > jaруnčaq > яапан ~ жапан `жапќыш, жабу (поп`на) єзірбайжандарда осы сµздіњ аналогиясы бар: döšän- `тµселу` - döšän – аdžаq `тµсеніш`; gej-in- `киіну`- gej-in - аdžаq `киім` таѓы басќа. (Севортиян, 1966, с. 347); [18, б.171]. Демек, шапанныњ т‰бірі жап болѓан. Ш дыбысы ж дыбысына алмасќан болу керек, С. Е. Малов ш дыбысыныњ функциясы туралы айтады [67, б.110]. Н. А. Баскаков, А.Н. Баскаковта да сµз болады [18, б.21]; [70, б.5]. В. А. Аврорин нанай тілінде ж, з, ф, ц, ш, щ, ь, ы – єріптері тек ќана ауысып келген сµздерде ѓана ќолданылады – дейді [71, б.69]. Л. З. Будагов: дж. шапан, жпан, кир. шапан халатъ (воовще носимый мущинами и женщинами вълтнее время); старый кафтанъ съ заплатами (у тур и бухар. халать, надваемый на рубашку мужчинами и женщинами, то же что въ Персіи – старое, изношенное платье воовще, называемое также отсюда жпан одтый въ старье, мет. ничтожный человкъ; бух. шырыны шапан бумажи, халать, ќырмызы шапан красный шелков. халать бухарскій (въ русск. чепанъ, жупанъ) – дейді [8, б.452]. Баскаков: жупан ~ жопан `провинциальный правитель` – титул у булгар: < copan ~ žopan ` župan + jupan < copan. tsou-pan > copan `серетарь, канцлер` (Ramstedt, 1951) (Баск. 1985: – С. 41). Шапан сµзіне ќатысты бірер мєселені Е. Жанпейісов: шаѓи шапан, маќпал шапан, ќаптал шапан, бояулы тон, єміркен кебіс, саптама, жарма ќоныш саптама, жарма ќоныш етік сияќты ќамтып µтеді [37, б.131]. Дж.Кэстль: кедейлердіњ киімі т‰йе ж‰нінен тоќылѓан шапан, теріден тігілген шалбар мен шарыќ болды – деп жазды [54, б.121]. Ж. А. Манкеева жењіл шапанды жаздыќ киімніњ ќатарына жатќызды [52, б.40]. Шапан – зат. Ішіне маќта салып сырып тігілген, т‰рлі матадан жасалѓан сырт киім (ҚТТС, 1961: 474). Шапан – оны ќалыњ матадан арасына ж‰н, маќта салып, астарлап немесе ќос астарлап сырып тігеді. Ол негізінен тік жаѓалы, ішінара ќайырма жаѓалы да болады. Шапан: сырмалы шапан, ќаптал шапан, ќималы шапан деп бµлінеді (Шаңырақ, 1990: 327). жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|