Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Шекпен. Көк шекпенді
- Шенді шекпен
- Сăхман
- Soкman
- Чєкмє
| Түйін. Мәшһүр-Жүсіп жасыл шапан, дүрия шапан, қызыл шапан, асыл шапан түрлерін қолданған. Жап>жаб>жау (жаулық-қараңыз). Жаулық екінші варианты түбір тұлғасы жап – деп қарастырған. Жабу > шапан > шекпен.
Шекпен. Көк шекпенді көк бөрі – Қызылбастан хан Шошай (Қобыланды, 150); Кµк шекпенін бµктеріп, Ерлер жортар мал ‰шін (Аќтамберді, 59); Жаялықтан басқаға жарамайсың, Қадірі сенен қой жүн шекпен енді! (М-Ж., 126); Асаубайдыњ баласы Єбден болыс, Ќара ш±ѓа шекпенін берді шешіп (М-Ж., 133); Есіктен кіре алмайтын ќара шекпен, Орынды ќаќ жарып кеп алды тµрден (М-Ж., 56); …шекпеніне орап, жер ошаќќа кµмуге-аќ шамасы келіпті (М. Дулат, 200). Ќап ќалѓан ќайыршы боп шекпен киіп, Нан жоќ болса «палаудан бер» деп енді (Шєкєрім, 470); Кµк шекпенді біреу екі етегі жалп-жалп етіп, далаќтап, екі кµзі алаќтап, атын басќа-кµзге тµпелеп, елсіз даладан шыѓып, дєнеменен ісі жоќ (М-Ж: Олжабай батыр); Шелтірейіп арысыњ, Шенді шекпен жапќанѓа (Абай, 133); Тон ќабаттап, кигенім – шидем шекпен (Абай, 214); Шекпен зат. Ж‰ннен тоќылѓан яки тыстыќ матадан сырып тігілген сырт киім (ЌТТС, 483). Шекпен – ж‰ннен тоќылатын сырт киім. Шекпен тек ќана т‰йе ж‰нінен тоќылады. Шидем шекпен тайлаќтыњ ж‰нінен тоќылады (Шањыраќ, 327). Шекпен туралы да берілген түсініктер мынандай: С. М±ќанов: жаздыњ сыртќы киімі, т‰йеніњ иє ќойдыњ ж‰нінен тоќылатын шекпен, т‰йе ж‰нінен тоќылѓан шекпен дєулетті адамдардыњ ќолына т‰скен. Шамасы келмеген кедейлер шекпенді ќойдыњ ж‰нінен жасайды – дейді [53, б.114]; Л. З. Будагов каз. جيكْمَكْ шикмен 1) шить, вышивать золотом, جيككان шитый, вышитый, золотошвей جكين, جكن, جيكين а) чекинъ: вышивка, шитье золотом или шелками; чегедек-верхняя одежда замужней женщины деп түсіндіреді [8, б.507]; Шегу – ет. 1. Бір нєрсені µрнектеу, кестелеу (ЌТТС, 482); Олай болса, шек (тоқу) + пен (кет+пен) етістіктен зат есім тудыратын ќосымша – дейді А. Ибатов [72, б.132]. Л. З. Будагов тағы бірде: тур. جكين шкпн., кир., شكيان шкпан сукно толстое, кафтанъ суконный, جكمن طون шкмн дон зипунъ, кир. ш±ѓа شوغا شكيان шкпан тонкое, англ. сукно, ќра шекпан (асын сызған – А. Қ.) قراشكيان мужикъ (мужикъ) носяшій толстое сукно). (у баш. кир. чикменъ, бываетъ изъ овечьей шерсти, а у богатыхъ изъ черного сукна, обшитый кругомъ галуномъ; на голов повязанъ платокъ, или остроконечная шапка, обшитая мхомъ; рубашки холщевыя и ситцевыя, зимою надвають полушубокъ изъ овечьей или лисьей шкуры) – деп түсіндіреді [8, б.482]. Транслитерация жасаған – А.Қ. Т‰ркі тілдерінде шекпен хаустма чµкмен `кµйлек, киім`, СС чекмен `сукно` (А. Ќурышжанов. Исследование по лексике … «Тюркско-арабского словаря». С. 221.), алт., тоб., тел. `жамылѓы (жањбырдан ќорѓанатын), кењ шалбар`, тар. `астары бар кµйлек` (РСл, III, с. 1956), тур. серкеп`сукнадан тігілген ќысќа кафтан` (ТРС, с.115), ќар-балќ. чеб-ген/чеп-ген, цеф-хен; ќ±мыќ. Чепкен `кµйлек, шеркесшік` (М. Хабичев. Карачаево-балкарское именное словообразование. С. 217), шув. сăман `сукнадан тігілген кафтан`, ќаз., ноѓ. шекпен `ерлердіњ сыртќы киімі, шаруалардыњ сукнодан ќалыњ ѓып тіккен киімі, `жаѓасы жоќ шаруалардыњ сукнодан ќалыњ ќылып тіккен киімі, ќырѓыздар шекмен/чепкен 1) `арасына маќта салып сырылѓан киім, (иненіњ екі ќадам араќашыќтыѓын саќтап отырып тігілген киім) киім, ќалың матамен тігілген киім (сукнодан ќалыњ ќылып тіккен киім т.б.)` 2) `астары жоќ сукнодан тігілген халат`, 3) каментай `сыртќы киім, ќалыњ қып салынѓан ж‰н` (Юсл, с.858, 371). Ср.: Čекчäк qара `ж‰н жамылѓы, ќ±лдардыњ киімі` (ДТС, с. 143). Батыс ќазаќстандыќтардыњ говорларында `тоќылѓан ќап`, мысалы: шекпенге тары салу керек (Ә. Н±рмаѓамбетов. Ќазаќ тілі говорларыныњ батыс тобы, 1978: 117). В. Г. Егоровтыњ пікірі бойынша шув. Сăхман, тат. сіб. Сÿкмєн, алт. Чекпен, тоб. Шекпен етістікке -ман / -мен / -пен ж±рнаќтарыныњ ќосылысы арќылы жасалѓан: 1) шув. Сăх, алт. сÿк `киіу, жыйу, жылтыњдау, с±ѓыну`; 2) т‰рк. Чех`киіну, тарту` (В.Т. Егоров. Этимологический словарь чувашского языка. Чебоксары, 1964. С. 185). А.Т. Ќайдаров шекпен сµзініњ т‰бірі шек кµне т‰ркілік сěк -пен салыстыруѓа болады `сыртќы киімді тігетін маќта ќаѓаз матасы` (МК, 5132) [73, б.302]. Б±л сµздіњ неѓ±рлым толыќ жєне де анаѓ±рлым жетілдірілген формасы Л. С. Левитскидікі: «Шув. Sєхmаn, sєкman < sєх < sик < soк; т‰рк. Soк-; тоб., алт. sик `с±ѓыну, жинастыру, ныѓарлау`салс: т‰рк. Soкman `т‰ркиялыќтардыњ ±зын ќонышты етігі`, dolaman (жєне dolama)` ерекше ќ±рамдаѓы жасаќ киетін сукнодан тігілген кµйлек`, гов. Бат.сіб. тат. sügmän`чекмень`, тат. čікman `шаруалардыњ ќалыњ сукнодан тіктірген киімі, чекмень, ноѓ. Seкрen т.б. < čiк < sěк < čек `тартып киіу» (Левитская Л.С. Историческая морфология чувашского языка. М., 1976. С. 136.). Шекпен этимология жаѓынан етістіктен туѓан т‰рі т‰рк., шаѓ. чаг. чäкмä ( < чäк + ма )`тартушы к‰ш, ‰лкен етік, дамбал, жылжымалы жєшік` (РСл, III, с. 1956). Çекте сµзі т‰рік тілінде `ж±мыс шалбары` деген маѓына береді (ТРС, с. 113). Б±л маѓынаны басќа т‰ркі тілдері де ќайталайды: аз. Чєкмє `етік, бєтіњке` чек етістік т‰бірінен тараѓан туынды зат есімніњ маѓынасына жуыѓы `тарту, суыру`; чєкмєчє `жєшік (ќозѓалмалы)` сол сияќты -чек т‰бірінен `тарту, тасу` (Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайжанском языке. М., 1966. С. 134, 364); ќаз. диал, шеккі таразы `весы`: жебір шеккі, жемќор агент (Ә. Н±рмаѓамбетов). Жегіш µлшегіш, ќанаѓатсыз агент`. Ќазаќ, ќырѓыз, ќараќалпаќтар да жєне басќа т‰ркі тілін тасушыларда мынадай маќал бар: (Ер шекіспей берілмейді) шекіспей сµзі де шек т‰бірінен µрбіген. «Чекишмек етістігі- чекмек `тарту` ауыспалы формасы» (Гаджиев Н.З., Коклянова А. А. Глаголы речи в тюркских языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961. С. 414 ). Шекпен сµзініњ этимологиясын шек (шегу) темекі шегу `табак тарту`, азап шегу ~ жапа шегу ~ жаза шегу `іштен тыну, к‰йзелу`, сапар шегу ~ жол шегу` алыс жолѓа шыѓу (ќыдыру)`, ж±мысќа шегу (жегу) `ж±мысќа ж±мылдыру`, ж±мысќа кірістіру`, атќа арба шегу (жегу), атќа шегу (жегу)` атты арбаѓа, шанаѓа шегу`, зиян шегу, кесте шегу, оќа шегу, д±ѓа шегу, шекіп ату т.б. ќарастыруѓа болады. Жоѓарыда келтірілген мысалдардан: шекпен / чекпен / чебген / чепкен / чепген / чäкме / чєкмє, чєкмєчє, шеккі жєне ќимыл иесі шекісу, шегу (темекі шегу), азап шегу, сапар шегу, ж±мысќа шегу/жегу, атќа арба шегу/жегу, зиян шегу, с‰рме шегу, кесте шегу, оќа шегу, д±ѓалыќ шегу, жаќ шегу, шеку (шекіп ату) сияќты етістіктіњ гомогені шек/ чек/чєк/чäк негізінен шыќќаны дау тудырмаса керек. Б±л гомогендік форманыњ ќ±рамына м‰мкін чэк `маќта ќаѓаз матасын да жатќызуѓа болады дейміз` (МК, III, с. 170). Етістіктіњ негізі болып табылатын шек толыѓынан чекнді `байлау (бауын байлады)`чэкнäді/чікнäді: ќыз чэкін чэкнäді `ќыз алтындалѓан µрнек салды` (Мк, II, с. 29; III, с. 316), ĉекіп I: ĉекіп jїрї `жібек жіп`, ĉекіп II `к‰містелген, алтынданѓан жіппен тігу` (ДТС, с. 143), шигтгээ 1)`асыл тастармен єшекейлеу, к‰містелген раманы бір жерге ќою`, 2) `мозайка ‰шін т‰рлі-т‰сті тастар`, шигтгэк `асыл тастардан ќабырѓаѓа єшекей салу, енгізу, бірдењкеге батыру` (МРС, с. 649) [7, б.18-21] Б±л орайда, Ш. Сарыбаевтыњ Шолоховтыњ «Тыныќ Дон» шыѓармасында кездесетін чекмень сµзініњ шекпен – деп берілгенін д±рыс санайтын пікірін ќ±птауѓа болады [65, б.471]; жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|