Мырзабек дүйсенов көптомдық шығармалар жинағы төртінші том дүйсенов М
жүктеу/скачать 4,8 Mb.
|
4-ТОМ
Жалпылама қолданылатын сөздер мен терминдер, СӨЖ. ҚФ-201. 2-ТОП (3)-1, 74-1-145-1-10-20150911, Zhalmakhanov, b212, 830321
| IV ТАРАУ
ӘДЕБИЕТ ФОРМАСЫНЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ Біз жоғарыда әдебиеттің формасын сөз еткенде көркем образ, характер, тіл мәселелеріне тоқталдық. Алайда әдебиеттің формасына қатысты жайлар мұнымен шектеліп қана қоймайды. Ұлттық совет әдебиеті тақыр жерде туып, жоқтан бар болған жоқ. Керісінше, бұл ұлт әдебиеттерінің мазмұны ғасырлар бойы халықтың іріктеп жинаған бай әдеби мұралары мен озық дәстүрлеріне толы. Совет халқының басқа ұлт әдебиеттері сияқты қазақ совет әдебиеті де осы ұлттық озық дәстүрлерді пайдаланып, содан мол нәр алып отыр. Қазақтың жазба әдебиетінің тарихы ауыз әдебиетінің осындай озық үлгілерімен байланысты болды. Сонау Абайдан, Ыбрайдан бастап бүгінгі қазақ совет жазушыларының қай-қайсысының болса да творчествосында азды-көпті ауыз әдебиетімен байланысы бар, ауыз әдебиетінің үлгі, өрнек, бояу-нақыштарын, тақырыптарын т. б. пайдалана отырып өскен шындығы бар. Абай қалдырған дәстүр, шынын айтқанда, Қазақстанның барлық аймақтарын түгел қамти алған жоқ-ты. Өйткені Абай өлеңдері өзінің көзі тірісінде көп басылмады. Оның шығармалары қолдан-қолға көшіріліп, көбіне сол орталық Қазақстан аймақтарына тарады. Алхалықтың атамзаманнан бері жырлап келе жатқан, рухани азығы болған ауыз әдебиетінің үлгілері Қазақстанның барлық бұрышына түгел жайылған-ды. Міне, сондықтан да ауыз әдебиеті қазақ ақын-жазушыларының барлығына әсерін тигізді. Олардың көбінің сауаты аз, оқыған-тоқығаны негізінде сол құлағына сіңісті болған, тіпті өздері ойын-тойда есітіп қоймай айтып жүретіндері ауыз әдебиетінің үлгілері болатын. Совет өкіметінің алғашқы жылдарында қазақ совет әдебиеті жазба әдебиет пен ауыз әдебиет үлгілері қатар, біртұтас әдебиеттің екі тармағы ретінде дамып отырды. Бұл жылдардағы әдебиеттің, әсіресе, поэзияның, сыртқы түрлерінде, кейбір бояу-нақыстарында ауыз әдебиетінің үлгілері жүргенмен оның идеясы жаңа революциялық мазмұнға толы болатын. Бұл жылдардағы поэзия тек қана ауыз әдебиетінің үлгісінде дамыды деген үзілді-кесілді пікірден біз аулақпыз. Абай енгізген дәстүрлер, тіпті қазақ әдебиетінде бұрын-соңды болмаған жаңа өлең өрнегі, жаңа ырғақ пен екпін, жаңа серпін Сәкен Сейфуллин тудырған өлеңдерде бар-ды. Алайда, ауыз әдебиетінің үлгі-нақыстарының 20-жылдары мол көрініп отыруы айқын. Әрине, жаңа мазмұн әруақытта жаңа форманы талап етеді. Бірақ бұл бұрыннан бар, ескі форма іске жарамай қалып қояды деген сөз емес. Жаңа мазмұнды айқындап, оқушыға жеткізе алатын ескі формалар әлі де болса өмір сүре береді, кейбір ескіргендері болса ақындар оны жаңа мазмұнға лайықтап пайдаланады. Ал, оған да көнбейтіндері болса, ол бүгінгі күннің қызметіне жарамай, қалып қойып отырады. Сонымен жаңа мазмұн қашан жаңа форма тапқанша сол бұрынғы ескі форма арқылы жүзеге асып отырады. Қазақ әдебиетінің алғашқы жылдарының өзінде-ақ мазмұнға жаңа форма табу мәселесі қойылды, мұны өмірдің өзі қажет етті. Алайда, бұл бір күн ішінде қолдан жасай қоятын құбылыс емес, творчестволық іздену арқылы келетін болғандықтан белгілі бір уақыт кеңістігін талап етті. Жылдар өтті. Әдебиетте көптеген жаңалықтар туды. Алайда, ауыз әдебиетінің озық үлгі нақыстары күні бүгінге дейін жазба әдебиетінің озық дәстүрлерін, үлгі-өрнектерін сақтап келген халық ақындары жыр-толғау, термелері мен айтыс өнерлері арқылы ұлттық әдебиеттің ерекшеліктерін айқындай түсуде, сөз жоқ, үлкен орын алып отыр. Қазақ совет әдебиетінің үлкен бір бөлегі халық ақындары мен халық творчетсвосының ерекше даму процесі, ең алдымен, қазақ совет әдебиетінің, қала берді одақтық әдебиеттің жанрлық түрінің бай көріністерінің бірі болып саналады. Әрине, әдебиеттің бұл сияқты формаларының туып, дамуының тарихи себебі бар. Қазақ халқының айтыс өнерін көптен зерттеп, байсалды пікір, тың ойлар айтқан академик М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Ғабдуллин, Т.Нұртазин осы айтыс өнерінің дүниежүзі халықтарында ерте кезде болғаны туралы біраз мағлұмат береді. Табан ауызда суырып салып өлең шығару, айтысу, ақындық өнер таластыру қазірде қазақ, қырғыз, қарақалпақ халықтарында әлі берік сақталған. Айтыс жанры қазақ халқының өмірінде ертеден белгілі. Рас, ақындар айтысының ішкі мазмұны әртүрлі болып келетіні бар. Кейде діни айтыс, кейде ру тілегі, мақсаты қозғалса, кейде үлкен адамгершілік қасиет, әлеуметтік мәселелер көтеріліп отырған. Бұл өз алдына мәселе. Біздің сөз етіп отырғанымыз айтыстың әдебиеттік ұлттық дәстүр ретінде сақталып келуі. Ақындық өнер туралы М.Әуезов былай деп жазады: «Бұл жай, айтысушы ақындарды, үлкен жиын топта, сайысқа шығарған батырлардай, күреске түсірген балуандардай, бәйгеге қосқан аттардай бәсеке-жарыс қызуына араластырады. Осы айтылған ерекшеліктердің барлығы, ақындар айтысын тыңдаушы көпшілік үшін әр кезде театрлық, драмалық аса қызу әсері бар, өнер түріне айналдырады. Анығында ақындар айтысының негізінде, өзгеше жанрлық бітім мазмұнында, қолдану дәстүрінде қазақтың халықтық театрлық өнерінің мол белгілері бар. Халық театрының анық, дән ұрыгы бар деуге болады»I. Міне, осы аталған балуан күресі, ат бәйгесі, т.б. осы сияқты ақындар айтысы да күні бүгінге дейін халық ішінде кәдірін жойған жоқ. Халықтың осы тамаша дәстүрлерінің қай-қайсы болса да совет дәуірінде кең өріс алып, жаңаша қарқынмен дамып отыр. Қазақ халқының жазу-сызу өнерінің жоқ кезінде ерекше мол тараған бұл жанр халықтың сауаты ашылған дәуірінде ауызша, суырып салып айтумен бірге хат арқылы, жазып та айтысатын болған. Айтыс жанрының тақырыбы әр кезең, дәуір, ортаға байланысты болса да, айтыстың өнерпаздық үлгісі сол бұрынғы дәстүрін берік сақтап және оны жаңарта, ұстарта түскендігін көреміз. Ақындардың өзара айтысында колхоздағы, аудандағы, облыстардағы кемшіліктерді сынап, жетістіктерді мақтап айтатынын арнайы сөз етпегеннің өзінде өмір құбылысын суреттеуде совет ақындары айтыс жанрының үлгілерін пайдаланып отыратындығы бар. Бұл, әсіресе, халық ақындарының творчествосында мол кездеседі. Шашубай Қошқарбаевтың қасқырмен айтысы, мысалы, осы дәстүрлі әдістің бір үлгісі ретінде көрінеді. Бұл айтыстың туу себебі де қызық. Шашубай қақпан салып қасқыр, түлкі аулап жүреді екен. Бір күні Шашубай қақпанға түскен қасқырды тірідей қалаға айдап келе жатқанда қасқыр өзіне шап беріп, содан екеуі алысады. Шашубай жарақаттанып қалады. Осы кезде бұлардың үстіне бір қызметкер кездесіп, әлгі қасқырды атып өлтіреді. Арада біраз күн өтіп, Шашубай тағы да қақпан құрып, бір қаскырды ұстайды. Бұл ана жолғы өзін жарақаттаған арлан қасқырдың қаншығы шығар деп, оны өлтірмес бұрын Шашубай қасқырмен айтысады. Қасқырдың колхоздың малын жеп, өзінің жалғыз атын жеп үнемі зиянкестік істейтін әрекетін Шашубай сынаса, Шашубайдың жас әйелге қырындайтынын айтып оны қасқыр сынайды. Ақырында қасқыр сөзден жеңіледі де, Шашубай оның терісін сойып алады. Осы сияқты айтыстар колхоз өміріндегі кемшілікті сынауға арналған А.Тоқмағамбетовтің фельетондарында да мол кездеседі. Мысалы, ақын молотилка мен колхозшыны немесе соқа мен бастықты беттестіріп, бір-бірімен сынастырып, айтыстырады. «Соқа мен Қостамбаев» атты сықақ айтыс өлеңінде көктемгі егіске дайындығы жоқ Қостамбаев сияқты жер бөлімінің бастығын сынатады. Соқаның Қостамбаевқа айтқаны: Жо-жо... жолдас, Қосеке Жатпаймын енді босқа құр. Түзеттір... Маған іс керек. Көнбесең, айда сотқа жүр! – деген өткір сөзі бастықтың аузын аштырмай қояды. Осы нақтылы бір сюжетке құрылған сатиралық өлеңде халықтың айтыс дәстүрінің үлгісімен үндес келіп жатқандығын көру қиын емес. Міне, қазақ халқының дәстүрі бір жағынан бұрынғы қалпын сақтап келсе, екінші жағынан оның әсері жаңа өлеңдерде сезілін отырады. Мұның өзі әдебиеттің ұлттық ерекшеліктерін айқындайтын белгілердің бірі болып саналады. Соңғы жылдары жекелеген әдебиетшілердің, сыншылардың лексикондарында «бұл фольклорлық үлгі, бұл ауыз әдебиетінің формасы» деген жалаң тұжырымға әуестенушілік пайда бола бастады. Қандай бір ақын болсын көркемдік жағынан нашар өлең жазса, оның нашарлығын фольклорға еліктеуінен деп, ауыз әдебиетін кіналайтын жайлар аз кездеспейді. Қазақстан жазушыларының III съезінде жасаған «Поэзия туралы» деген баяндамасында С.Мұқанов та қазақ совет, поэзиясының жетістіктерімен бірге біраз кемшіліктеріне тоқталды, сол кемшіліктің бірі қазақ поэзиясындағы фольклоризмде деп көрсетті. Мұқановтың бұл баяндамасында көптеген дұрыс пікірлермен бірге фольклорды біржола тұқырту, жоққа шығару сарыны да сезіліп қалды. «Көшпелі ауылдың, сол тұрмыстың салдарынан туған фольклорлық әдебиеттегі сөздік байлықты кең пайдалана отырып, біз қазақ жазба әдебиетінің өкілдері фольклорлық стильде шығарма жазуға тиісті емеспіз» – деп жазды ол. Фольклорлық шығармалардың арғы тегі жазу-сызудың жоқ кезінде туғандықтан және импровизация арқылы туып, халық жадында жатталып, ауыздан-ауызға көшіп жүргендіктен оның стилінде көптеген олпы-солпылық, әсіре бояушылық, құрғақ риторикаға түсушілік, ақылдымсушылық т.б. орын тебуі заңды құбылыс. Және бұл фольклорлық шығармаларда, әсіресе, жыр-дастандарда дәстүрге айналған. Құланнан атты қодықты Көлден тартты борықты. Арада неше қойыпты Жетемін деп зорықтыI Немесе:
Қақпаның аузын шаң қылып Тұлымдысын тұл қылып, Айдарлысын құл қылып Солқылдаған мырзасын Табанға салып жүн қылыпII Немесе:
Өзеннің көркі жар еді Немесе
Не жазығым бар едіI – деген соңғы ойды айту үшін, яғни ұйқас үшін алып отыратын өлеңдер аз кездеспейді. Егерде С.Мұқановтың әлгі пікірін осы үлгіде жазуға қарсылық деп түсінсек, мұны, әрине, қоштаймыз. Алайда, С.Мұқанов А.Тоқмағамбетовтың «Маршалдар шықты майданға» деген өлеңін фольклор үлгісінде жазылған. «Өйткені, бұл жырда фольклорға тән ақылдымсу бар да жазба поэзияға тән не ой образы жоқ, не сөз образы жоқ» деп сынайды. Мәселе бұл жерде А.Тоқмағамбетовтың өлеңінде емес, С.Мұқановтың фольклорлық шығармаларда не ой образы, не сөз образы болмайды деген тұжырымында болып отыр. Фольклор дегенді жоғарыда үзінді келтірген шумақтай деп қана түсінуге болмайды. Ертеде туған шығарманың кедір-бұдырып жүздеген жылдар бойы су жалап, тегістеп, жылтыратқан сайдың тасындай ой образы да, сөз образы да мол жырлар фольклорлық шығармаларда аз емес. Сондықтан да көптеген жыр-дастандар халықтың інжуі мен маржанындай күні бүгінге дейін сақталып, халықтың рухани талап-тілегін орындап келе жатыр. А.М.Горькийдің «... геройлардың өте терең және айқын көркемдік жағынан мінсіз типтерін туғызған фольклор, еңбекші халықтың ауыз әдебиеті... Сөз өнері ауыз әдебиетінен, фольклордан басталады... Ауыз әдебиеті сіздерге де, біздерге де, Одақтың барлық ақындары мен жазушыларына аса көп материал береді»II – деуі де осыдан. «Қыз Жібек» жырындағы Жібектің бейнесін сипаттайтын жері: Қыз Жібектің ақтығы Наурыздың ақша қарындай Ақ бетінің қызылы Ақ тауықтың қанындай Ақ бетінің ажары Жазғы түскен сағымдайIII «Ер Тарғын» жырындағы Ақжүністің сипатын суреттейтін жолдары: Қара жерге қар жауар Қарды көрде етім көр. Қар үстіне қан тамар Қанды көрде бетім көр Немесе: Қара Қырымның ішінде Ақша ханның қызы едім. Атам менен анамның Асыранды қазы едімI, – деген шумақтарда ой образы мен сөз образы, тамаша ұйқастарға дейін бар емес пе? Әсілінде жазба әдебиеттегі фольклоризмді сынағанда ауыз әдебиетін түгел мансұқ ету біржақтылыққа соқтыратыны даусыз. Сондықтан да фольклорлық мотивті творчестволық жолмен пайдаланбай, соның көшірмесін ғана алған жазушылар, сөз жоқ, сәтсіздікке ұшырады. Сол сияқты Ұлы Отан соғысының ерлерін баяғы фольклордағы батырлардай етіп суреттеу және фольклорлық тәсілдерді қалай болса солай пайдалану әдебиетке жаңалық үлес болып саналмайды. Әдебиеттегі фольклоризмді сөз еткенде осы жағын сынай отырумен бірге оның сөз өнерін, образ көркемдігін, нақыштаудағы тамаша үлгілерін жоққа шығаруға болмайды. Қазақ совет әдебиетінің тамаша жетістіктерінің бірі болып саналатын С.Мұқановтың «Сұлушаш», I.Жансүгіровтің «Күйші», Ә.Тәжібаевтың «Абыл» поэмаларының өзі сол ауыз әдебиетінің тамаша үлгілерімен сабақтас жатқанын айтсақ та жеткілікті. Кейбір жазба ақындардың фольклордағы дәстүрлерді пайдаланамын деп, соның ауқымынан шыға алмаса, оған фольклор кінәлі емес, оны творчестволық жолмен игере алмаған ақын кінәлі деп қарау дұрыс. Сөздің реті келгенде айта кетейік, Н.С.Смирнованың редакциясымен шыққан «Совет дәуіріндегі қазақ халықтық поэзиясының очеркі» деген еңбекте «Сұлушаш» поэмасына теріс баға берілді. «Ақындар халықтық-поэтикалық мұраға сын көзбен қарайтын болды, - деп жазылған ол кітапта. – С.Мұқановтың фольклорлық дәстүрдің ескірген түрлеріне бойұрыңқыраған «Сұлушаш» сияқты (1926-1928) поэмаларының саны күрт азайды. Әлеуметтік күресте әлсіздік көрсететін Алтай сияқты жағымды кейіпкерлерден қазақ әдебиеті тез арыла бастады. Қазақ жазушылары, тіпті С.Мұқановтың өзі, ең алдымен, фольклорлық мұраның ең озық дәстүрлеріне берік арқа сүйей бастады («Майға сәлем» және т. б.)»II. Бұл пікірде көптеген түсініспестіктер бар. Ең алдымен, С.Мұқановтың «Майға сәлем» атты өлеңі фольклорлық озық дәстүрді пайдаланғандықтан туды деуден көрі, бұл жаңа заманның өзі талап еткен жаңалық құбылыс еді, мұнда орыс поэзиясының, В.Маяковский поэзиясының мазмұндық та, формалық та үлгілері сезіледі деген жөн болар еді. Екіншіден С.Мұқановтын «Сұлушаш» поэмасы әлгі айтылғандан фольклорлық дәстүрдің ескірген түріне бой ұрып, нашар шығарма болған жоқ. «Сұлушаш» поэмасы көркемдік жағынан да, идеясы жағынан да озық шығарма, 20-жылдардағы қазақ совет поэзиясының өсу дәрежесін белгілейтін кезеңді бір үлкен туынды болып саналды. Ауыз әдебиетін мансұқ ететіндей тіпті оның өзі де революциядан бұрынғы қалпында қалған жоқ, ең алдымен совет дәуіріндегі халық творчествосы (советтік фольклор) бұрынғы фольклорлық дәстүрлердің озық үлгілерін пайдалана отырып, сол бұрынғы дәстүр шеңберінде қалып қоя алмады. Жаңа дәуір жазба әдебиетпен қатар халық творчествосының алдына да жаңа талаптар қоя бастады. Сонымен бірге халықтың жаппау сауаты ашылуына байланысты, ерекше даму жолдарын бастан кешірген жазба әдебиеттің әсері тиюіне байланысты халық творчествосы да жаңашылдық жолда болды. Совет дәуіріндегі халық творчествосы дегенде, ең алдымен, қазақ поэзиясының алыбы атанған Жамбыл және Жамбыл бастаған ақындар тобын алдымен атаймыз. Бұл ақындар өткен дәуірдің озық дәстүрлерін сақтаумен бірге өздері де халық поэзиясының қорына үлкен үлес қосқаны, жаңалықтар әкелгені белгілі. Олай болса ауыз әдебиетінің озық үлгілерін творчестволық жолмен пайдаланудың, одан үйренудің нашар екендігі қазақ совет әдебиетінің жетістігі емес, кемістігі. Сонымен ауыз әдебиетінің озық дәстүрімен бірге бүгінгі күні жаңашылдық принципті ұстаған бағыты, жазба әдебиеттің элементтерін бойына сіңіре бастауы, сондай-ақ жазба әдебиеттің ауыз әдебиеті дәстүрлерін творчестволық жолмен меңгеруі мәселелерінен келіп қазақ совет әдебиетінің өзіндік бетін айқындайтын үлкен бір саласы болып табылады. 1939 жылы Қазақ совет жазушыларының II съезінде сөйлеген сөзінде Л.Соболев: «Менің көзім мынаған кәміл жетті. Қазақ совет әдебиетінде тең праволы, талантты екі саланың, былайша айтқанда, профессионалдық жазба әдебиет пен халықтық ауыз әдебиетінің бір арнаға құйылуы осы әдебиеттің ерекшелігі болып табылады. Халықтық поэзияның дәстүрлерін берік сақтаған алып жыршы Жамбылдың қуатты таланты және оның жарқын советтік дүние танымы қазақ әдебиетінің осы екі саласын: байырғы халық поэзиясы мен қазіргі профессионалдық поэзияны біріктіріп жіберді»I – деуі де осыдан болатын. Халық мәдениетінің формалары сияқты әдебиеттің формасы да қоғамдық құрылыс өзгерісі мен өзгеріп кете бермейтін, әлде қайда тиянақты, тұрақты болатынын маркстік-лениндік ілім дәлелдеп беріп отыр. Мұның өзі форманың табиғи жаратылысына байланысты. Жаңа мазмұн өзіне лайықты жаңа форманың тууын талап етеді. Бірақ ол ескі форманың озық сипаттарын, дәстүрлерін жоққа шығармайды. Озық дәстүрлер халықтың ұзақ жылдар бойғы даму процесінің қол жеткен биігі, бел-белесі болып саналады. Міне сондықтан да сөзді өнер деп түсінген қазақ халқының өлеңді суырып салып айтуы, айтысы, шешен сөйлеу үлгісі халықтық әдебиеттің ұлттық дәстүрі болып саналады, ол бүгінгі әдебиетте де белгілі дәрежеде сақталып, дамып отырғандықтан, жазба әдебиетке әсер етін отырғандықтан, қазақ совет әдебиетінің де ұлттық, өзіндік ерекшелігінен саналады. Бұл ұлттық дәстүрлер тек қана қазақ совет әдебиетінің емес, бүкіл совет әдебиетінің алтын қорына озық үлес болып қосылған мұра, көп тілді совет әдебиетінің ұлттық түр байлығының куәсі. II Дәстүр мәселесі жазушы творчествосының идеялық бағытымен ұштасып жатады. Халықтар әдебиетінің озық дәстүрі мен жаңашылдығын (новаторлығын) бір-бірінен жеке-дара бөліп алып қарауға болмайды. Жаңашылдық дегеннің өзі де өмір дамуы тудыратын заңды құбылыс. Әрбір озық идеялық реалистік бағытта дамыған әдебиет әр уақытта өз табының озық идеясын көрсетеді, соны тұрақтандырады, сөйтіп қоғамның өсіп, дамуына қызмет етеді. Жаңа қоғамдық идея, жаңа мақсат әдебиетте жаңалық тудырудың бірден-бір кепілі деп білсек, ондай озық идея біздің қоғамымызда коммунистік идея, жаңа мақсат – коммунистік қоғам орнату мақсаты болып саналады. Олай болса көркем әдебиетте жаңалық тудыруды өмірдің өзі талап етеді, қалайда керектік ниеттен емес, қажеттіктен туады, оны тудыратын өмір, оны жасайтын жазушы. Әдеби дәстүрлердің пайдалы жақтарын ескере отырып, оны мансұқ етпеумен бірге, дәстүр шеңберінде қалып қоюға болмайтын еді. Озық дәстүрді жоққа саю қандай зиянды болса, сол дәстүр дәрежесінде қалу да әдебиеттің пайдасына емес, зиянына шығар еді. Көркем әдебиет коммунистік қоғам орнатуда партияға көмекші құрал болуы үшін озық, бай әдеби мұраны пайдалана отырып, жаңалықтар тудыруы керек. Ол жаңашылдық міндетті түрде бұрынғы бар дәстүрден озық, артық болуы шарт. Өз дәуірінде Абай қазақтың ауыз әдебиетінің үлгілерін пайдалана отырып, әдебиет тарихында революция жасады. «Бірінші, Абайдың қазақ поэзиясын аяғынан тік қойып мүмкін қадарынша оны тілмарлықтан, орынсыз шешендіктен, әсіре бояудан құтқарды... Екінші, Абайдың ақын орнын, оның қоғамдық, әлеуметтік рөлін алғаш танып, Пушкиндермен қатар көркем сөзді жоғары сатыға көтерді. Ауыз әдебиеті дәстүрінде келе жатқан поэзияны Абай идеялық мазмұны жағынан да, көркемдік сапасы жағынан да мүлде жаңа сатыға көтерді».I Халықтық демократиялық идеяны барынша дамытып өз заманының шындығын реалистік түрде суреттеген, халықты жарқын болашаққа меңзеген. Абай поэзиясының мазмұнымен бірге, сол мазмұнды жаңаша үлгі, өрнек нақыштармен беруінде де үлкен жаңашылдық бар. Абай орыс әдебиетінің дәстүрлерін пайдаланып, көптеген өлең түрлерін, бояу-нақыштарын қазақ поэзиясының топырағына сіңімді түрде енгізді. Сөйтіп, қазақ поэзиясын мазмұн жағынан ғана емес, түр жағынан да байытты. Ұлы Октябрь революциясынан кейін әдебиет нағыз халықтық іске айналды, Коммунистік партия әдебиеттің дамуына барынша қамқорлық жасап отыр. Революцияға дейін негізінен поэзия саласында ғана дамыған (онда да ауыз әдебиеті басым болатын), әдебиеттің басқа түрлері әлі тумаған немесе жаңа ғана бой көрсетіп келе жатқан қазақ әдебиеті аз жылдардың ішінде сүбелі әдебиеттер қатарына қосылды. Қазақ халқының поэзиясы шарықтай өсті, бұрын болмаған драматургия туып, қалыптасты, революцияға дейін тек жекелеген белгілері ғана бар проза саласы әдебиеттің жетекші жанрына айналды. Қазақ әдебиеті бүгінде дүниежүзілік аренаға алдымен осы прозасы арқылы шықты. Қазақ совет прозасының әңгіме, повесть, романдарымен қатар «Абай жолы» сияқты эпопеясы бар. Қазақ әдебиетінің осы аз жылдық даму жолын еске алсақ, көп жанрлардың туып, қалыптасуы, шырқау дамуларының өзі үлкен жаңашылдық болатын. Әдебиеті негізінде поэзия жанрында ғана дамып келген қазақ халқының осы 40 жыл ішіндегі үлкен жетістіктерінің өзі-ақ оның қаншалықты шырқап, дамығандығының толық айғағы бола алады. Революцияны, жаңа социалистік құрылысты жырлау үшін қазақ ақындары бұрынғы дәстүрлі өлең өлшемдерінің, ырғақ, нақыстарының сай келе бермейтінін білді. Сонымен жаңа теңеулер, метафоралар тапты, өлеңнің метрикалық құрылысына да заңды жаңалықтар енгізе бастады. Бұл ретте социалистік революцияның ыстық-суығына пісіп, араласқан Сәкен Сейфуллиннің аты ең алдымен аталады. С.Сейфуллиннің совет өкіметінің сегіз жылдық мерекесіне арнаған «Советстан» поэмасы 20-жылдардағы поэзияның жаңашыл бағытын толық көрсете алған шығарма болады. Өткен күннен белгісі аз, баяу ғана, бір сарында өтіп жатқан қазақ өміріне социалистік құрылыстың алуан түрлері үлкен өзгерісін енгізді. Көптеген өндіріс орындарымен қатар Қазақстанда Турксиб темір жолы салынып, поезд келді. Завод-фабрика гудоктары мен паровоздың үні қазақ даласының ұйқысын ашқандай болды. Бұрынғы халық көңілінде дүл-дүл саналған аттан поезд әлде қайда күшті, әлде қайда жылдам, әлде қайда өмірге қажетті, тиімді келді. Бұл алты айшылық жолдарға алты күнде жеткізді. Күшті екпін, жылдам қарқын жаңа заманға лайықты. Енді техникасы ерекше өсіп келе жатқан заман қарқынын суреттеуге кейде II буынды қайым өлеңнің үлгісі тарлық жасады. Сондықтан да ақындар алдында бұрынғы дәстүрлі өлең түрлерін пайдалана отырып, енді жаңа түр, замана қарқынын бере алатын түрлер табу міндеті туды. С. Сейфуллин, С. Мұқанов т. б. осы сияқты көрнекті ақындардың «Советстан», «Майға сәлем», «Поэзия маршалы» т.б. өлендерінің негізгі түйінін логикалық ойға, интонацияға құрып, өлең жолдарының дәстүрлі заңдылықтарына өзгеріс енуі, міне, осындай қажеттіліктен келіп туды. С.Сейфуллиннің «Советстан» поэмасынан бір үзінді келтіріп көрейік: Советстан, біздің стан, советан Экспресс, талма екпінді шабыстан Гуле жүріп, Үні кұрып, Қалсын ұлып. Ескі жалған арттан қалмай жабысқан. Кондуктор. Қатты бас, Жүрек бір Жалын шаш, Тілек бір, Жылдам жет, Білек бір Дөңгелет, Трат-тат-тат! Трат-тат-тат! Так-так-так Рудзутак! «Советстанда» буын жағынан алғанда, негізінен, II II, 4, 4, 4, II буынды өлең шумақтары жиі кездеседі. Силлабикалық өлеңнің негізгі ұйқасы дұрыс салыстырылмағанмен де, силлабика-тоникалық өлеңдердің элементтері бірсыдырғы анық байқалады. Мұның өзі қазақ поэзиясына интонациялық принципті еркін де мол қолдануға болатындығына творчестволық дәлелдеме болып табылады.I Сәкенде осы өлшем қатаң сақталып отырады. Егерде осы жолдарды қазақтың бұрынғы өлең жолына түсірсек, әрине, ол мағыналық маңызынан айрылып, эмоциялық әсерін жояр еді. «Ал мұның өзі, яғни буын ұйқастығынан туатын ырғақтың, екінші планға қойылып, негізгі айтар ой интонациялық екпінімен жырлануы қазақ поэзиясына сіңе бастаған жаңалықтың нышаны силлабикалық өлеңге тоникалық өлеңнің элементтерінің ене бастауы еді. Осы принципті Сәкен «Советстанда» мүлде жаңа түрге айналдыра білді»II. Міне, осындай жаңашылдық С.Мұқанов өлеңдерінде тиянақты түрде көрінеді. Мысалы, «Поэзия маршалы» деген өлеңіндегі: Тоқтат,
Дабырды! Не керек, Көңіл Ескі оймен Тындайық жаңа дабылды Жолдас Маяковскийден. Поэзия маршалын Көрдің бе, Қызыл алаңда Поэзия полкына Бергелі шықты команда, – деген жолдардан жаңа екпін, жаңа ырғақ, ұйқастар, Маяковскийдің өзін поэзияның маршалына теңегені сияқты жаңа, соны теңеулерін көру қиын емес. Немесе жас ақын Қ.Тұрғанбаевтың «Партбилет» деген өлеңі де: Партияға Өткем жоқ біреу нұсқап, Болмаса бетіме ұстап Беделін партия жүру үшін. Ол емес біздің мақсат Біздің устав Адал сырым, Айтуға міндеттімін... Мұнда ақынның айтайын деп отырған ойына лайық жаңа екпін жатыр. Сонымен бірге ақын осы келтірген шумақта жаңа инверсияны да өте ұтымды пайдаланғаны көрінеді. Жаңа мазмұнға лайықты түр табу деген өлеңнің буын санын көбейту немесе өлең жолдарын жаңаша бөлшектеу емес, жаңа түр табуын айтайын деген ойды, терең сезімді болаттай мықты сөз, жақсы ұйқас, ырғақ, екпін арқылы көрсете білуінде. Қазақ әдебиетінде өлең түрлері толып жатыр. Оның барлығын бірдей көрсету бұл жерде мүмкін де емес, қажет те емес.I Алайда қазақ совет әдебиеті бүгінгі жеткен биігіне соқпақсыз, даңғыл жолмен жеткен жоқ. Бұл ретте ұзақ ізденулер үстінде жетістіктермен, жаңалықтармен бірге сүрінушіліктер де болып келді. Әсіресе, 30-жылдардың басында өндіріс туралы жазылған поэзиялық шығармаларда сырттай елігушілік, дыбыс үнін қуалаушылық, өлең жолдарын орынсыз бөлушілік т.б. осы сияқты кемшіліктер көптеген ақындардың творчествосында орын алып келді. Жаңа мазмұнға жаңаша түр табуда поэзияда көптеген жаңашылдықпен қатар, жалған, бояма жаңашылдықтар да орын теуіп келді. Қазақ әдебиетіндегі бұрынғы бар өлең жолдарының буынын көбейтіп, «жаңалық» жасауға тырысушылық әрекеттер Н.Шакеновтің 14 буынмен жазылған өлеңінің түрінен байқалады. Мысалы: Бұл күнде Коммунизм жеңісі Шалғай емес. Шындықты біз жасаған Ешбір жан жалған демес. Баяғы «дала» деген Сонау бір Шоқпыт сурет Елімде Ұмыт болып Ескіріп Қалған елес. Осы шумақтың он бір буынды өлеңнен ешқандай артықшылығы, үнділігі, ешқандай интонациялық басымдылығы жоғы дәлелдеуді керек етпейді. Бұл өлеңді он бір буынға салғанда мынадай болып шығады екен: Коммунизм жеңісі шалғай емес. Ешкім біздің шындықты жалған демес. Баяғы «дала» деген шоқпыт сурет Елімде ұмыт болып қалған елес. Соңғы өлеңнің алғашқыдан гөрі әлде қайда жинақтылығы көрінеді.I Соңғы шумақ 14 буынды жолдардағы: «Бұл күнде» «сонау бір», «ескіріп» деген сияқты жамау сөздерден сұрыпталып та қалды. Демек, 14 буын тек қана аты жаңалық табу үшін қолданылған жол болып отыр. Өлеңнің жаңа түрі тек басқа ақынға ұқсамай, өзінше, бір жаңалық енгізуді қалайда мақсат етіп қоюдан тумауы керек. Мұндай жағдайда қандай дарынды ақын болса да оның шығармасының мазмұнына түрі қабыспай, қайта мазмұнды кері кетіруі ықтимал. Өлеңнің жаңа түрі заңды түрде, айтайын деген ойды басқа өлең үлгісінде жеткізе алмайтын болғандықтан, тек осы бір жаңа түрмен ғана жеткізуге болатындықтан да тууы шарт. Яғни өлеңнің жаңа түрі үлгісі керектіктен емес, қажеттіктен ғана тууы керек. Олай болмаған жағдайда орынсыз болбыр, көпсөзділікке, жалғандыққа бой ұру қаупі міндетті түрде туады. Оқушыға айтайын деген ойы, ұсынайын деген жаңалығы жетпей, оқушыны жалықтырып, діңкелетіп барып бітетін өлеңдер қазақ совет әдебиетінде әлі де аз емес. Мұндай шығарманың мазмұнына ең алдымен түрі сай келмейтіндігін байқаймыз. Мысалы, ақын Ж.Өмірбековтің «Алғашқы сөз» деген өлеңінен мынандай үзінді оқимыз: Ойламай онда қалайда Орнайтынын жақсы өмір, Қарт әкем «қара забойда» Қазады екен тас көмір. Ағылшын қанап әкемді Жеткенде маған жұтынып, Октябрь бақыт әкелді Азаптан кеттім құтылып. Мұнда ақынның айтайын деп отырған идеясы түсінікті. Әке көрген азап, сор бейнет, зор бейнетке өзі де иегінен іліккелі тұрған балаға Октябрь революциясы бақыт алып берді. Ол түн түнегінен құтылды. Осындай тамаша ой өлеңде оқушысына әсер етпейтіні қалай? Оның себебі ақын өз өлеңінің мазмұнына лайықты көркем түр таба алмағандығынан. Ең алдымен сөз сұрыпталмай, ақын аузына жансыз, жасық сөздер түседі. Әйтпесе «Ағылшын қанап әкемді» деген жолда поэзия бар ма? Жоқ. Тіпті қарасөзбен де дәл осылай жазу шеберлік болмас еді. «Қанау» деген сөздің халық аузындағы «сүліктей сорды» деген сияқты бейнелі ұғымдары аз емес. Амал не, ақын оларды іздемейді. Октябрь бақыт әкелді, Азаптан кеттім құтылып, – деген жолдардан Ұлы Октябрь революциясының дүниежүзілік тарихи маңызы көрінбейді-ақ. Азаптан құтылған баланың қуанышы да сезілмейді. Бұл шумақтарда ішкі ырғақ та, екпін де жоқ. Сондықтан бұл өлең пафостан да жұрдай. Бұл жерлерде етектей-етектей шумақтарды келтірсек те, солардың ішінен ең болмаса шын поэзияға жақын келетін бір жолды табудың өзі қиынға ұшырайды. Ал нағыз көркем шығармалардың шумағы түгілі, әр жолынан поэзия лебі есіп тұруы керек емес пе? Әбу Сәрсенбаев «лирика туралы бір-екі сөз» деген мақаласында бір жәйді айтады. «Кейбір өлеңдерді оқып отырғанда мазмұнның тереңдігіне, леп пен екпіннің ескілігін сезесің де өкінесің. Әттең жаңа түр, жаңа екпінмен жазар ма еді деп ойлайсың»I дейді. Тағы да қайталап айтуға тура келеді, жаңа мазмұнға лайықты жаңа түр іздеу ақындарымыздың алдындағы міндеттерінің бірі. Жаңа түр мазмұнмен қабысып, біте қайнасып жатуы басты шарт. Әдебиетіміздің өткен тарихына көз жіберсек, Абайдың 20 шақты жаңа өлең түрлерін енгізгенін білеміз. Сол түрлердің барлығы қажетке жарап отыр. Одан бері де өлеңнің жаңа түрлері аз жасалып жатқан жоқ. Мысалы, 10 буынмен жазылатын өлең ойды жинақты беруде жақсы бетін көрсетті. Қазірде көптеген ақындарымыз осы он буынды да молынан қолданып келеді. Бірақта, поэзиямызда тұрақтаған мұндай үлгілер тым аз. Өлеңнің жаңа өлшемдері, түрлері аударма арқылы да еніп отыратын жағдайы болады. Шота Руставелидің «Жолбарыс терісін жамылған батыр» поэмасын аударуға байланысты көп буынды, ұзын жолды өлең түрі қазақ әдебиетіне жаңа түр болып кіріп еді. Бірақ, ақындарымыз сегіз буынды өлеңнің екі жолын бір жол етіп, өлеңнің буынын көбейтуден алысқа бара алмады. Бұл көп буынның ішкі үндестігі мен интонациясын таба алмады да, ол өлшем әдебиетімізден тұрақты орын ала алмады. Ал әдебиетімізде көрінген кейбір үлгілер сол бір өлеңнің өзінен басқанын қажетінен аса алмай, еріс ала алмай бітіп жатты. Оның басты себебі өлеңнің бұл түрімен қабыспауында, сонымен бірге оның көбісі қажеттіліктен көрі, кей ақынның «қалайда жаңалық табу үшін» енгізуіне байланысты жатуында. Көркем шығармадағы жаңашылдық, әрине, өлеңнің буын санына, ұйқасына, ырғағы мен екпініне ғана байланысты болып, сонымен ғана шектеліп қалмайды. Демек, көркемдік түрді жазушының оқушыға әсер етуі үшін тапқан жаңа тәсілінен, түрлі теңеулерінен ғана іздеп қойсақ, жаңашылдық түрдің шеңберін тарылтқан болар едік. Осының барлығына шығарманың композициялық құрылысын да қосу керек. Қандай болмасын көркем шығарманың түрі мазмұнға қызмет істеуі, мазмұнның халыққа түсінікті болуын қамтамасыз етуі тиіс. Адам образын жап-жақсы жасап, характерін айқындап келе жатқан поэмаларда ақын көп сөзділікке, бөгде құбылысқа ауысты-ақ дегенше адам образы оқушы көңілінен алыстап, қосалқы бірденелер оқушы назарын бөліп кете береді. Оны X.Бекхожинның «Ахан Ахтаев», Д.Әбілевтің «Таудағы ту», X.Ерғалиевтың «Сенің өзенің» т.б. көптеген поэмалардан айқын көруге болады. Бұл кінәрат тек поэзияға ғана емес, әдебиет жанрының барлық түрлеріне тән. 3.Шашкиннің «Сәбит романдары туралы ойлар» деген мақаласындағы бір пікіріне қосылуға тіпті де болмайды. Автор С.Мұқановтың бір ерекшелігі деп мынандай бір пікір айтады. «...Сәбит романдарында қосалқы новеллалар жиі орын алады. Романның жалпы оқиғасына қатысы жоқ, жеке-жеке қызықты новеллаларды енгізіп отырады, - дей келіп автор, ...бірақ меніңше бұл кемшілік емес, бұл өз алдына бір тәсіл. Роман желісін шиыршық тартып, оқырмандарға «енді не болады» екен дегізіп, ынтықтырып келгенде, жалт бұрылып басқа бір оқиғаға көшу – жазушының тәсілі, оған кіна қоюға болмайды». Егерде сол қосалқы новеллалар геройдың образын жасауға, характерін ашуға септігін тигізсе, оның артықтығы білінбес еді. Ал енді тек оқушыларды оқиға желісіне еліктіру үшін қосылған анекдот сияқты қосалқы новеллалар, сөз жоқ, оқушы назарын сол «енді не болар екен» деген ойдан бөліп, басқа бір жаққа алып кетеді. Мұндай жағдайда, сөз жоқ, жазушы шығармасының мазмұны айқындала түсудің орнына түсінігі қиындайтын қаупі туады. Сондықтан да «тәсіл» екен деп шығарманың мазмұнына қатысы жоқ, ойды бөлетін қосалқылардың артық екені дәлелдеп жатуды қажет етпейтін ақиқат. Жаңа түр әр уақытта мазмұнның бұқара халыққа түсінікті болуы үшін қызмет етуі керек. ІІІ Көп тілді совет әдебиетінің өзара байланыста бір-біріне әсер-ықпал жасап өсіп, дамып келе жатқан шындығы бар. Бұл сол халықтар мен ұлттардың тарихи-экономикалық, мәдени байланысынан келіп туатын құбылыс екені белгілі. Сондықтан да бұл байланыс өзімен-өзі жеке-дара өмір сүрмейді, қоғамдық идеологиялық істермен іштей қабысып жатады. Әдеби байланыс социалистік дәуірде қоғамның даму процесінің заңдылығынан, бүгінгі өмір қажеттілігінен, халықтардың өзара жақындасу мақсатынан туып отыр. Яғни, бұл өмірдің өзі тудырып отырған ұлттық әдебиетіміздің жаңа бір қырын көрсететін тың проблема. Халықтардың, ұлттардың өзара қарым-қатынасы, байланысы әртүрлі жолдар арқылы жүріп жатады. Сол түрлі жолдар мен амалдардың бір саласы әдебиет байланысы десек, бұл байланыс пен қарым-қатынасты халықтардың арасында болып келе жатқан байланыстың басқа да салаларынан жырып, бөліп қарауға болмайды. Әсіресе әдебиетті искусствоның басқа салаларынан бөлмеу керек. Әдебиетіміздің алдына осы жаңа проблеманың қойылуына байланысты «әдеби байланыс», «әдеби әсер, ықпал» деген терминдер туды. Алайда, бұл екі терминнің мәні, мағынасы, негізі бір болып саналғанмен жіті үңілсек бұлардың да әрқайсысының өзіндік өзгешелік атқаратын қызметтері бар екенін байқаймыз. Ең алдымен «әдеби байланыс» мәселесіне тоқталатын болсақ, бұл экономиялық, мәдени байланысы бар халықтар мен ұлттарда міндетті түрде болатын құбылыс. Әдеби байланыстың түрлері де әр алуан. Айталық, бір ұлттың әдеби туындыларын екінші бір ұлттың өз ана тіліне аударуы, бірінің өмірінен, тұрмысынан бірі шығарма жазуы, әр түрлі жиналыстар, мәжілістер өткізілуі, жазушылардың жеке байланыстары тағы басқа осы сияқты жайлардың барлығы әдеби байланысқа жатады. Мұның жолдары көп болса, мағынасы да кең. Қазақ әдебиетінің бұрын-соңды тарихына қысқаша ғана бір көз жүгіртіп өтсек көптеген мысалдарды табуға болады. Бұл ретте, ең алдымен, орыс әдебиеті мен қазақ әдебиетінің байланысына тоқталуға тура келеді. Бұл екі халықтың өзара қарым-қатынасы негізінен Қазақстанның Россияға қосылу кезеңінен басталды деуге болады. Орыстың озық ойлы, демократ жазушылары (Даль, Дуров, Мамин-Сибиряк т.б.) қазақ халқының өмірі, тіршілігі туралы көптеген шығармалар жазды. Мәдениет жағынан кенже қалған қазақ халықтарына олар шын достық пейіл, ниет көрсете бастады. Бертін келе Қазақстан даласына қалалар орнап, мектептер, түрлі әкімшілік орындар ашылуына байланысты екі халықтың жақын араласуына кеңірек мүмкіндік туды. Омбыдағы кадет корпусін бітіріп шыққан Шоқан Уәлиханов, Орынбордағы арнаулы жетіжылдық мектепті бітірген Ыбырай Алтынсарин, Семейде орысша хат таныған Абай Құнанбаев орыс өмірінен жақсы хабардар болып, сол халықтың мол әдеби туындыларымен жақсы таныса бастады. Бұлар қазақтың тұңғыш демократ-жазушылары, ғалымы, педагогтері орыс шығармаларын сол тілде оқыды, өз халқының тұрмысына, ой-арманына қабысып жататын орыс тіліндегі кейбір шығармаларды қазақ тіліне аудара бастады. Әрине, орыс тілін жақсы біліп, орыс әдебиетінің тамаша туындыларын түпнұсқадан оқу қазақтың басқа көптеген ақын-жазушыларының қолынан келе бермеді. Жалынды демократ ақындар: Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев орыс әдебиетінің туындыларымен бірге татар әдебиеті арқылы таныса бастады. Әрбір халық-әдебиетінің өсу дәрежесіне, жеткен биігіне қарай тікелей де, екінші бір халық әдебиеті арқылы да өзара байланыса беретініне бұл дәлел бола алады. Осы жерде қазақ пен татар халықтарының әдебиетінде де байланыс болғандығын көру қиын емес. XX ғасырдың бас кезінде бұл екі халықтың әдебиеттерінің өзара байланысы ерекше күшейе түсті. Қазаққа қарағанда татар халқының мәдениеті әлдеқайда жоғары болатын. Осыны байқаған Сұлтанмахмұт Торайғыров: Анау қырда татар тұр Басқалармен қатар тұр Мынау ойда қазақ тұр Қастарында азап тұр, – деп жазған еді. Міне, осы татар халқынын әдебиеті де қазаққа қарағанда әлдеқайда өскен, жетілген әдебиет екенін осыдан байқауға болады. Татардың жазба әдебиетінің негізі ерте қаланып, Октябрь революциясынан бұрын әдеби жырларының барлығы дерлік туған еді. Қазанда көптеген баспа орындары болды да қазақтың ауыз әдебиетінің нұсқалары, ақын-жазушыларының шығармалары сол Қазан баспаларында басылып шыға бастады. Әрине, баспа қызметкерлері (редактор, корректор т.б.) негізінен татар ұлтынан болғандықтан да олардың шығарған қазақ әдебиетінің нұсқаларында да, басқа шығармаларында да татар тілінің әсері анық байқалып отырды. Көптеген қазақ сөздерінің татаршаланғаны сезіледі. Алайда, өмірі ана тілінде кітап шығарып көрмеген қазақ халқы үшін Қазанда басылған кітаптар зор байлық, мәдени мұра болып саналады. Бұл халықтардың мәдени, әдеби байланысының үлкен бір айғағы осы болатын. Сонымен бірге бұл екі халықтың тілдерінің ұқсастығы және өздерінің арасындағы сауда-саттық, мәдени қарым-қатынасының арқасында әдебиеттерінде де тығыз байланыс болып отырды. Татардың біраз ақын-жазушылары қазақ тұрмысымен жақсы танысады. Татардың классик ақыны Ғабдулла Тоқай жасында Орал қаласында тұрып, өзінің тұңғыш тырнақ алды өлеңдерін сол жерде жаза бастаған. Татардың көрнекті жазушыларының бірі Ғалымжан Ибрагимов 1924 жылы «Қазақ қызы» деген роман жазып, Москвада бастырып шығарады. Қазақ өмірінен алып жазылған бұл роман күні бүгінге дейін татар әдебиетінің тамаша жетістіктерінің бірі болып саналады. Профессор М.Ғайнуллиннің «СССР халықтары әдебиетінің өзара байланысы, қатынасы мәселесіне»I деген мақаласында татар мен қазақ әдебиетінің өзара байланысына тоқталады. Татар мен башқұрт халықтарының тел ақыны Мәжит Ғафуридің өмірбаяндық очеркінде қазақтардың әнге, өлеңге бейімділігін, сөзге шешендігін айтқанын мысалға ала келіп, М.Гайнуллин былай деп жазады: «Мәжит Ғафури қазақтардың көптеген жақсы әдеттерін үйреніп, бойына сіңірді, әсіресе олардың өлеңді табан аузында суырып салып айтатын әдетін үйренді. Әңгіме, дау үстінде ол да өлеңді табан аузында суырып салып айтатын болды»I. Ғабдулла Тоқай азербайжан, түркпен әдебиеттерімен қатар қазақтың ауыз әдебиетін де сүйіп тыңдаған ақын. Қазақ өлеңдерінің сюжетіне құрылып келетініне тамашалай қуанып, қазақ ақындары өлең жазуда бізден озып барады деген пікір айтады. Қазақстанның оңтүстік-батысындағы іргелес көрші қырғыз халқының әдебиетіне келетін болсақ, олардың орыс әдебиетімен байланысы бір жағынан тікелей болса, екінші жағынан, қазақ-татар әдебиеті арқылы болып жатты А.С.Пушкин, Ю.М.Лермонтов, И.А.Крылов шығармаларымен қырғыз жұртшылығы ең алғаш қазақ әдебиеті арқылы танысқаны белгілі жай. Міне, әдебиет байланысының осындай тікелей де, сатыланып та болып жататын процесі дүниежүзі халықтары әдебиетіне ортақ жай екенін көреміз. Әдеби байланыстың әртүрлі дәрежеде болуы сол халықтардың өмір сүріп отырған қоғамдық-әлеуметтік жағдайларына байланысты. Ұлт араздығын өрістететін, бір ұлтқа екінші ұлттың үстемдігін жүргізуге тырысқан буржуазиялық елдер әдебиетінде әдеби байланыстың кең өркендеуіне мүмкіндік жоқ. Алайда, үстем тап өкілдері мен үкімет орындарының қарауынсыз-ақ әрбір ұлттар әдебиетінің озық демократиялық әдебиеттері там-тұмдап болса да өзара байланысып жатты. Бұл заңды құбылыс еді. Демократ жазушы Абайдың Пушкин, Лермонтов, Крылов шығармаларын сүйіп оқып, қазақ тіліне аударуы кездейсоқ емес, сол заңды құбылыстың процесі болатын. Қазақ әдебиетінің революциядан бұрын басқа халықтар әдебиетімен кең байланыс жасауына ең алдымен сол кездегі қоғамдық әлеуметтік жағдайы тұсау болса, екіншіден, әдебиеттің жастығы себеп болды. Ауыз әдебиеті болмаса, жазба әдебиетінің негізі жаңа қаланып жатқанда күшті байланыстың мүмкіндігі аз еді. Совет халықтары әдебиетінің өзара байланысы біздің елде Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейін шырқай дамыды. Оның себебі де айқын. Социалистік революция халықтардың өзара ала көздігін жойды. Оның орнына достық туысқандық қатынас күшейді, интернационалдық өмір, халықтардың ортақ мақсатынан туған ортақ идеологиясы СССР халықтарын бір-бірімен жақындастырды. Халықтардың осындай өзара жақындығы, экономикалық, мәдени байланысы олардың әдебиетіндегі байланысты да күшейтті. Сонымен социалистік қоғамда халықтар әдебиетінің еркін байланысуына қарым-қатынасына шын мағынасында тарихи негіз салынды, нақтылы мүмкіндік туды. Қазіргі кезде бір халық әдебиетінің озық туындыларын екінші халықтың тіліне аудару мәселесі қолға ерекше алынып, кең түрде жүзеге асырылып отыр. Абай, Ыбырай замандарында көркем аударма жекелеген жазушының өз таңдауы мен талғамына ғана байланысты болса, бүгінде аударма мәселесі саяси мәні бар мемлекеттік іс болып отыр. Оның себебі халықтардың экономикалық, саяси-әлеуметтік байланысының негізінде жасалған әдеби байланыстың басты бір белгісі көркем аударма болғандығында. Айталық, тікелей араласы жоқ, байланысы болмаған халықтардың өмірі екінші бір халыққа реалистік тұрғыдан суреттелген көркем шығармаларының аудармалары арқылы танылады. Европа және жер шарының басқа бөлегіндегі кейбір елдердің Азия халықтарын жабайы халық санайтын жайлары да бар екенін жасыруға болмайды. Алайда, бүгінгі жержүзі халықтарының көптеген тілдеріне аударылып отырған Жамбыл шығармалары, М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясы, С.Мұқановтың «Ботакөз» романы тағы басқа да қазақ әдебиетінің зор туындылары қазақ халқының өмірімен таныстырғанын атап айтуға керек. М.Әуезовтың «Абай» романының французша басылуына (Париж. 1958) жазған «XX ғасырдағы таңдаулы шығармалардың бірі» деген алғы сөзінде француздың көрнекті жазушысы Халықаралық Лениндік сыйлықтың лауреаты Луи Арагон: «Менің ойымша эпикалық «Абай» романы – XX ғасырдың ең таңдаулы шығармаларының бірі. Ол образдар мен ақыл ойдың тұтас бір дүниесін алдыңа тартады, бізді өткендегімен де, бүгінгімен де таныстырады»I деп жазса, Францияның «Юманите» газетінде (1959 ж. 11 июнь) «Мұхтар Әуезов» деген мақаласында Р.Бержарон: «Біз Абайдың он екі жасынан жиырма үш жасына дейінгі, яғни 1857 жылдан 1868 жыл арасындағы өмірінен Қазақстан патша өкіметінің өктемдігімен, түрлі руларға бөлшектенген, әлі феодалдық және патриархалдық қоғамдағы дәуірлерімен танысамыз»II – деп жазды. Сонымен қатар Луи Арагонның Париждегі «Франс Нувель» газетінің 1959 жылғы 30 марттағы санында басылған «Махаббат туралы дүниедегі ең тамаша хикая» деген мақаласы қырғыздың жас жазушысы Шыңғыс Айтматовтың «Жәмила»III атты шағын повесті туралы жазылған. «Новый мир» журналында орысша басылған бұл повесті оқыған жазушы Луи Арагон: «Қырғыз елі туралы біз онда нені білер екенбіз? Бір шеті қытайдың, бір жағы Қазақстан мен Өзбекстанның арасындағы жатқан осы өлке жөнінде нелерді білер екенбіз?» деген сұрақ қояды. «Қазақстан мен Қырғызстанның көрші екенін Даниярдың әнінен ғана топшылаймыз: «Ән бірде қазақтың ұшы-қиыры жоқ шексіз даласындай еркін шалқыса, бірде қырғыздың заңғар биік тауындай көкке самғайды». «Осы жел арқылы, кешігіп болса да қырғыздың боз үйі неден жасалғанын білдім»... «Халықтың әдет-ғұрпы мен пейзажынан да хабар алдым. Сейіттің әкесі әр күні ертемен ұстаханасына кетердің алдында құбылаға қарап намаз оқиды. Ұмытылып бара жатқан діни тұрмыс жөнінде әңгіме кездестіргенім осы ғана, мұнда қазақ жазушысы Әуезовтың бізде шыға бастаған «Абай» романдарындағыдай, я болмаса Садридден Айнидің «Бұқарасындағыдай» қожа, молдалар ұшыраспайды. Бірақ совет ауылында рушылдықтары әліге дейін сақталып келе жатқандығы сезіліп тұрады: ақсақалдық, жасы үлкендердің аттары солдаттың майданнан жіберген хатында да оның әйелінің атынан бұрын тұруға тиіс екендігі бұған анық дәлел бола алады» – деп жазады. Қазақстанда, Қырғызстанда өмірі болмаған адам бұл халықтардың бұрын-соңды өмірі мен тіршіліктерінен мағлұматты көркем шығарманың аудармасы арқылы алатындығын осы пікірлерден де айқын көреміз. Олай болса, дүниежүзілік халықтар әдебиеті байланысының басты бір негізі осы аударма дейміз. Әрине, аударма әдеби байланыстың бір ғана түрі. Қазіргі кезде әрбір ұлт жазушылары өзінің көркем туындыларында өз ұлты өкілдерінің бейнесін жасаумен қатар, басқа туысқан ұлттар өкілдерінің де бейнелерін жасап келеді. Орыстың Антон Сорокин, Всеволод Иванов, Феоктист Березовский, Александр Бек, Николай Тихонов, Борис Полевой, Қазақстанда тұратын Иван Шухов, Николай Анов, Дмитрий Снегин, т.б. жазушылардың шығармаларында қазақ халқының өкілдері басты кейіпкерлердің бірі болып жүреді. Қейбірінің шығармалары қазақ тұрмысынан алынып жазылады. Сол сияқты қазақ әдебиетінің көрнекті шығармаларында басқа туысқан ұлттар өкілі, әсіресе орыс адамдарының бейнесі мол көрінеді. Мұны біз ең алдымен жоғарыда айтқан М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясы мен С.Мұқановтың «Ботакөз», Ғ.Мүсіреповтың «Оянған өлке», Ғ.Мұстафиннің «Қарағанды» романдарынан көреміз. Ұлы Отан соғысы тақырыбына жазылған романдарда орыс, украин, латыш, эстон халықтарының кейіпкерлері, әсіресе, мол көрінеді. Ж.Тілековтің «Жоңғар даласында» атты романында қытай, монғол, ұйғыр халықтарының өкілдері өздерінің характерімен суреттеледі. Осыған көрнекті ақындарымыздың поэмаларын қоссақ, түрлі халықтар өкілдерінің бейнесін жасаған шығармалардың аттарының өзі біразға созылар еді. Қазақ әдебиетінде Украина да елеулі орын алатын тақырып. Бұл тақырып Украинаның демократ ақыны Тарас Шевченконың қазақ даласына айдалып келіп, біраз жыл өмірін осында өткізіп, қазақ тұрмысынан суреттер салған шындығынан басталады. Ал, қазақ әдебиетіне келетін болсақ, Тарас Шевченко туралы, Украина туралы көптеген өлеңдер, дастандар туғандығын көреміз. Әбділда Тәжібаевтың «Тараспен әңгіме» атты тамаша лирикалық өлеңі, Батыс Украинаның батыр қызы туралы «Катерина» атты поэмасы 30-жылдары жазылған. Ұлы Отан соғысы жылдары Украина жерінде партизандар арасында болған Жұмағали Саинның жалынды жырлары да сол Украинаға арналған. Оның «Есімде Айдар өзені» деген лирикалық өлеңі соның айғағы. Ұлы Отан соғысы жылдары сол Украина майданында болған қазақ ақындары болсын, кейінгі бейбіт өмірде аянбай еңбек еткен жазушылар болсын, Украина туралы өлең жазбағандары кемде-кем-ақ. Осындай әдеби байланыстар одақтас ұлт республикалар әдебиетінің көпшілігінде бар жайлар. Әсіресе, малдары араласып, түтіндері ұласып жатқан, тарихи экономикалық даму процесін бір сатыда өткізген көрші халықтар (қырғыз, өзбек, қарақалпақ, алтай, башқұрт. т. б.) әдебиеттеріндегі ішінара ортақ жайлар, байланыстар да бүгінде кең етек алып отыр. Тек бұлар ғана емес, дүние жүзілік маңызы бар, озық әдеби туындылардың қай халық, қай ұлттікі екендігіне қарамастан ол аударма арқылы қазақ оқушыларына да жеткізіліп отыр. Бұл жерде айта кететін бір жай дүниежүзілік халықтар әдебиетінің өзара байланысына мұрындық болып, игі істер істеп отыратын өрелі, жоталы әдебиеттердің болатындығы. Сондай әдебиеттің бірі орыс әдебиеті. Дүние жүзілік әдеби мұралардың көпшілігімен қазақ халқы орыс әдебиеті арқылы танысады. Қазақтар ана тіліне аударғанда да сол орыс тіліндегі аудармасынан пайдаланады. Сол сияқты қазақ әдебиеті дүние жүзілік аренаға шыққанда орыс әдебиеті арқылы шығады. Осындай өскен, озық әдебиеттер дүние жүзіндегі ұлттар мен халықтар әдебиетінің өзара байланыс жасауына, себепкер, қамқор болып отырады. Біздің бұл келтірген мысалдарымыз әдеби байланыстардың кейбір басты шарттарын ғана қамтиды. Ал әдеби әсер, ықпал жасауға келетін болсақ, бұл әдеби байланыстан келіп туатын, бірақ одан әлде қайда қомақтырақ жатқан мәселе. Яғни әдеби ықпал деген жоғарыда біз шолу жасаған қарым-қатынас, байланыс емес. Әдебиеттің даму процесінде елеулі ықпал жасаса жаңа формалар, образдар системасы сияқты т. б. жаңалықтар енгізсе, әдеби әсер, ықпалды осы мәселелер төңірегінен іздестіру керек. Әдеби әсер, ықпал әртүрлі болуы мүмкін. Алдыңғы қатарлы демократияшыл әдебиеттің әсері, ықпалы екінші әдебиеттің өсіп, дамуына жәрдем етсе, кертартпа, буржуазияшыл әдебиеттің әсер, ықпалы екінші әдебиеттің өшіп, кері кетуіне себепкер болады. Сонымен әдеби байланыс пен әдеби ықпал, әсер мәселелері екі нәрсе дегенде біз мынаны айқын білеміз. Әдеби байланыс болған жердің барлығында бірдей әдеби әсер, ықпал бола бермеуі мүмкін. Екі халық әдебиетінде ешқандай ықпал, әсерсіз, тек байланыс болуы әбден ықтимал. Ал әдеби ықпал, әсер болған жерде әдеби байланыс міндетті түрде болады. Бұл екі мәселенің бір-бірімен айырмашылығының барын, бір жағынан мойындасақ та, екінші жағынан бұл екеуінің өзара диалектикалық байланыста болатынын да көріп отырмыз. Өзара байланыс даму процесі бірдей әдебиеттерде де, сол процесі әртүрлі әдебиетгерде де бола береді. Ал әсер, ықпал көбіне өскен жетілген әдебиет пен кенже дамыған әдебиеттер арасында болатын құбылыс. Жетілген әдебиеттің кенже әдебиетпен байланысы міндетті түрде алдыңғысының соңғысына әсер ықпал жасауына алып келеді. Мұның айқын мысалын біз орыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне жасаған жақсы ықпалынан, игі әсерлерінен анық көреміз. Орыс пен қазақ халықтары әдебиетінің өзара байланысы XIX ғасырда, Қазақстанның Россияға қосылған кезіңен басталды дедік, бертін келе бұл екі халық әдебиетінің арасында тек қана байланыс емес, орыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне игі әсері тие бастады. Өйткені орыс әдебиетінің барлық жанрлары жетілген, дүниежүзілік күшті әдебиеттердің қатарынан орын алған-ды. Мұндай күшті әдебиет, әрине, тек ауыз әдебиеті ғана бар, жазба-әдебиеті әлі тумаған қазақ әдебиетіне міндетті түрде. жақсы әсерін тигізу керек еді. Міне, сол әсерді біз Абай, Ыбрай шығармаларынан көреміз. Абай творчествосы бүкіл қазақ әдебиетінің жаңа кезеңін бастады. Абай жазба әдебиетінің негізін салды дегенде де біз ең алдымен орыс әдебиетінің қаншалықты әсер-ықпалы болғанын ескермей кете алмаймыз. Абай, Ыбырай орыстың демократияшыл жазушылары: А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, И.А.Крылов, Л.Н.Толстой, Қ.Д.Ушинский шығармаларын ана тіліне аударумен қатар, олар орыс поэзиясының өлең үлгілерін, ырғақтарын, өлшемдерін пайдаланады. Яғни олар орыс әдебиетінің озық дәстүрлерін пайдалана бастады. Ол ғана емес, әдебиеттің кейбір түрлерінің тууына, әсіресе, проза, драматургия жанрының қалыптасуына орыс әдебиетінің қаншалықты әсері болғанын дәлелдеп жатудың да қажеті жоқ. Бүгінгі қазақ әдебиетінде публицистикамен очеркпен қатар «Абай жолы» сияқты эпопеяға дейін бар десек, осының өзіне орыс әдебиетінің әсері болғанын біз мақтанышпен айтамыз. Орыс әдебиеті, идеялық жағынан әсер етумен бірге көркем образ жасау, яғни шеберлік жағынан да көптеген жақсы ықпалдар жасаған. Орыс әдебиетінің революцияға дейінгі қазақ әдебиетіне әсерін көбіне сол идеялық жақындықтың төңірегінен ғана іздеушілік тек қазақ әдебиет тану ғылымында ғана емес, басқа да ұлт республикасында болып келе жатқан ортақ кемшілік. Бүгінгі күні әдеби әсер мәселесінен сөз қозғағанда халықтардың идеялық әсерін сөз етпейміз. Өйткені халықтардың коғамдық санасы жетілді. Ендігі мәселе шеберлік жайында, сол әсердің эстетикалық маңызын ашуда болу керек. Октябрь революциясынан бергі азғантай жыл ішінде қазақ әдебиеті шарықтап өсті. Әдеби жанрлары өскен орыс әдебиеті грузин, армян, азербайджан халықтарының марқа әдебиетіне қарағанда бұл қарқын, әсіресе, Орта Азия халықтары (өзбек, қырғыз, қарақалпақ, қазақ) әдебиетінде ерекше болды. Барлық жанры жетілген, өскен, бай дәстүрі бар, көптеген жаңалықтар тудырып келе жатқан озық әдебиеттер қатарына қазақ әдебиеті тез қосылды, тез марқайды. Бұның себебін-біз бір жағы әдебиеттің өсіп, дамуына социалистік дәуірде бар мүмкіндіктің туып отырғанын, коммунистік партияның қамқорлығынан іздесек, екінші жағынан, бұл халықтар әдебиетінің алдында орыс әдебиеті сияқты кемелденген, дүниежүзілік аренаға шыққан бай әдебиеттің үлгі өнегесінің, дәстүрлерінің әсерінен деп білеміз. Совет әдебиетінің классиктері М.Горький мен В.Маяковский шығармаларының тамаша революциялық дәстүрлері туысқан халықтар әдебиетінің қай-қайсысына болса да әсер етпей, ықпал жасамай қалған жоқ. Алайда, тек біздің қазақ әдебиет зерттеу ғылымында ғана емес, бүкіл көп ұлтты совет әдебиетіне ортақ бір кемшілік бар. Ол кемшілік – ұлт әдебиеттеріне бүгінгі, социалистік өмір тудырып отырған әдебиеттегі жаңа сапа мен Горький, Маяковский шығармаларының әсерінен келіп жатқан жаңалықтың жігі ажыратылмауында. М.Горький, В.Маяковский дәстүрлерін айтқанда жекелеген ұқсастықтарды салыстыра салып, арзан байлам жасай салуға да болмайды. Бұл шығармаға нақтылы талдау жасай отырып, терең зерттеуді керек ететін күрделі мәселелердің бірі. Орыс әдебиеті, әсіресе Горький, Маяковский шығармаларынан үйрену арқылы қазақ әдебиетіне жаңашылдыққа батыл адым жасау, жаңа образдар системасын тудыру сияқты жаңалықтар енді. Асылы Горький, Маяковский дәстүрлері сөз болғанда өмір шындығын соларша қабылдай білу – солардың суреттеу тәсілі, яғни стиліндегі жаңалықтар, міне, осы жағына баса зейін қойылуы керек сияқты. Ұлттық әдебиеттердің дамуы екінші халықтар әдебиеттерінің ықпалына, әсеріне ғана байланысты деген шолақ ұғым тумасқа керек. Әдебиеттің дамуы қоғамның даму процесімен тығыз байланысты. Сондықтан да қандай бір халықтың әдебиеті болсын, оны өсіретін ең алдымен қоғамның даму процесі, соның өсу дәрежесі. Бұл озық әдебиеттердің кенже әдебиеттерге игі ықпалдарын жоққа шығармайды. Қоғамның белгілі даму процесінің дәрежесіне қарай әдебиеті өссе, сол әдебиеттің өсуіне әдеби ықпал, әсер де себін тигізек. Ал, әсердің, ықпалдың әр түрлі сатыда бодуы, әсер алған әдебиеттің дәрежесіне байланысты. Бұған орыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне революциядан бұрынғы дәуірдегі әсері мен революциядан кейінгі аз жылдардағы әсерін салыстырып көрсек те жеткілікті. Тіпті 20-жылдар мен 50-жылдардағы орыс әдебиетінен үйренуін салыстырып көрсе қызық жайлардың сырын ашуға болар еді. 30-шы жылдардың басында Маяковский поэзиясынан үйрену онша мәз емес-ті. Көбіне өлеңнің жолдарын орынсыз бөлшектеу, завод-фабрикадағы станоктардың дыбысына еліктеп, өлең ырғағы мен екпінін қара дүрсінге салушылық басым болса, 30-жылдардың ортасында, С.Мұқановтың «Сөз советтік Армия», «Майға сәлем» сияқты поэзиялық шығармалары тұсында Маяковский поэзиясының өлшемдері ғана емес, оның революциялық пафосы, тың, образдық бейнелері ене бастады. Ал енді 50-жылдары қазақ ақындарына Маяковскийдің әсері 20-шы, тіпті, 30-жылдардағыдан да басқаша планда көрінетіні даусыз. Бұл бірер мысалмен ғана дәлелденетін проблема емес, күрделі зерттеуді керек ететін үлкен мәселелердің бірі. Бір ұлт әдебиеті екінші ұлт әдебиетіне ықпал жасауы әбден мүмкін де, екінші ұлт әдебиеті оған қарсы ықпал жасамауы да ықтимал. Бұл әсіресе, әсер етуші әдебиеттің мәдениеті жоғары тұрған жағдайда болады. Айталық, XIX ғасырда қазақ, қырғыз, т.б. халықтар әдебиеті орыс әдебиетіне үлгі, әсер алып қана отырса, бүгінгі күні бұл ұлттар әдебиеті қабырғалы әдебиет қатарына қосылғанда, өзінің тамаша ұлттық туындыларын жасап отырғанда, бұлар енді сол бұрын әсер етіп келген әдебиетіне де қарсы әсер, ықпал жасайтындай дәрежеге жетіп отыр. Басқа ұлт өмірінен шығарма жазған орыс жазушыларының сол ұлт әдебиетінің кейбір дәстүрлерін, ұлттық характерінің белгілерін пайдаланатыны сөзсіз. Мысалы, А.С.Пушкин «Евгений Онегин», «Борис Годунов», «Капитан қызы» т. б. шығармаларында орыстың ұлттық характерін жасай отырып, татардың, грузиннің, қалмақтар мен сығандардың поэзиясының өзгешеліктерін қоса пайдаланғанын аңғару қиын емес. «Тас қонақ» та Испанияның, «Анджеллода» Италияның, «Моцарт пен Сольериде» Австралияның «Ұлы Петрдің арабында» Францияның, т.б. халықтар поэзиясының кейбір дәстүрлері, өзгешеліктері сезіліп отыратыны бар емес пе! Украин ақыны Тарас Шевченконың орыс жазушыларына әсері болмады деп кім айта алады? Басқаларын былай қойғанда М.Горькийдің алғашқы дәуірдегі шығармаларына Т.Шевченко әсері болғанын Горькийдің өзі айтқан ғой. Совет әдебиетінің көрнекті жазушысы Николай Тихонов Грузия туралы көптеген шығармалар жазды. Грузия әдебиетінің ұлттық ерекшеліктерін білмей, ұқпай отырып Тихонов поэзиясының кейбір ерекшеліктерін түсіну қиын болар еді. Демек, орыс әдебиеті басқа ұлт әдебиетіне әсер етумен бірге олардан да көп нәрсені үйреніп, өзінің ұлттық табиғатына көп нәрсені қалыптастырғаны даусыз. Бұл бір жағынан орыс жазушыларының басқа ұлт әдебиеттерінің озық туындыларын аудару арқылы да әсер, ықпал алып отырады. Алайда бұл мәселе осы уақытқа дейін сыңаржақ зерттеліп келеді. Орыс әдебиетінің әсер, ықпалы айтылады да, орыс әдебиетіне жасалған әсер ескерусіз қалады. Бұл әсіресе қазіргі таңда, барлық ұлттар әдебиеті өскен, бірімен-бірі біте қайнасып араласқан кезеңде айқын сезіледі. Бұл да зерттеушілердің назарынан тыс қалмайтын жай. Қазақ әдебиетінің басқа ұлттар әдебиетімен өзара байланысты әсерін, ықпалын сөз еткенде соқпай өте алмайтын бір мәселе – ол Шығыс әдебиеті, оның ішінде араб, парсы әдебиеттері. Шығыс әдебиетінің арғы-бергі тарихына көз салсақ, оның ықпал жасаған, әсер еткен әдебиетінің аз еместігін көру қиынға соқпайды. Орта Азия, Қазақстан ғана емес, Шығыс әдебиеті ерте кезде Кавказ, Европа әдебиетіне де әсер еткен. Фирдоусидің «Шахнамасы» Грузияда ертеден бар екені белгілі. Немістің ұлы ақыны Гётенің өзі Шығыс әдебиетінен көп нәрселерді үйренгені аян. Жалпы алғанда, Шығыс әдебиеті бүкілдүние жүзілік әдебиетке аз үлес қосқан жоқ. Амал не, әртүрлі себептермен Шығыс әдебиетінің дүние жүзілік маңызы болғанын, оның әдебиеттегі кейбір дәстүрлері күні бүгінге дейін біздің әдебиеттерімізде сақталып келе жатқаны кең зерттелмей келді. Шығыс әдебиетінің әсерін айтқанда біз ең алдымен оның жалпы адам баласылық тақырыпты көтерген дастан, қиссаларының, әсіресе революциядан бұрын көп тарағанын айтар едік. «Мың бір түннің» жекелеген тараулары өлеңге айналып, халық арасына кең тарағаны-белгілі. Орыс әдебиетінің нәр нақысын бойына мол сіңірген Абайдың өзі сол «Мың бір түннің» тарауынан «Әзімнің әңгімесі» атты поэмасын жазды. Академик М.Әуезов ұлы Абайдың творчествосын зерттей келіп, Абайға үш бірдей әдебиеттің әсері болғанын айтады. Бірінші, қазақтың ауыз әдебиетінің бай мұрасы, екінші, Шығыс әдебиетінің дәстүрлері, үшінші орыс әдебиеті. Шығыс әдебиетінің үлгісінде, Шығыс әдебиетінің сюжетіне Абай екі-үш поэма жазғаны белгілі. Әр ақынның Шығыс әдебиетінің дәстүрін үйренуі әртүрлі екені өз алдына мәселе. Алайда Абай да Шығыс әдебиетінен әсер, ықпал алғаны ақиқат. Оның себебін біз сол кездегі қазақ әдебиетіндегі дәстүрге айналып келе жатқан жағдайлардан іздейміз. Ол дәстүр қандай еді? Ауыз әдебиеті, оның ішінде поэзиясы кең дамыған қазақ халқы ертегі, әңгімелерді жақсы көрумен қатар домбыраға қосып айтылатын өлең, жыр, қисса, дастандарды жоғары бағалағаны белгілі. Сондықтан да ақыңдар аңыз, әңгіме, ертегілерді қарасөзбен айтудан көрі домбыраға қосып әнмен өлеңге, жырға айналдыруды әдетке айналдырды. Шығыстан келген сюжетті дастандар сол өлең күйінде, ал әңгімелер өлеңге айналып халық арасына кең тарады. Шығыс әдебиетінен келген көптеген сюжеттерді өлеңге айналдыруды әсіресе сыр бойындағы ақындар творчествосынан да анық көреміз. Тұрмағамбет Ізтілеуов, Шораяқтың Омары, Будабай Қабылұлы сияқты ақындардың творчестволары соның кепілі. Тұрмағамбет Ізтілеуов Фирдоусидің «Шахнамасін» қазақ тіліне өлең етіп аударған ақын. Белгілі бір сюжетті әңгімені өлеңге, жырға айналдыру дәстүрін А.С.Пушкиннің «Дубровский», «Евгений Онегин» романдарының қазақ тілінде түрліше варианттарымен дастан болып жазылғанынан-ақ көруге болады. Сол сияқты Абайдың айналасындағы ақындардың көптеген қисса-дастандарының бар екенін де айта кетуге болар еді. Луи Арагон М.Әуезовтің «Абай» романының французша басылуына жазған (жоғарыда аталған) мақаласында: «Бір жағы Памир, екінші жағы сонау Кавказбен ұштасып жатқан Орта Азияның ұлан-байтақ далалары мен таулы өлкелерін мекендеген қазақ сияқты көшпелі елде өткен ғасырдың 80-90 жылдарының өзінде-ақ өзбектің, тәжіктің, парсы мен арабтың ұлы ақындарының ұзақ дастандарымен қатар, Лесаждың «Ақсақ жын» атты шығармасы «Ақсақ француз» деген атпен аңыз болып тарап кеткенін білгенде, француз оқушысының бұған таң қалатындығы шүбәсіз. Сол сияқты, Шыңғыс тауында, Жетісу бойымен Қарқаралы да «Королева Маргоның» оқиғасы «Король Генрих Наваррский» деген атпен тарап, оған «Үш мушкетердің», «Евгений Онегиннің» және Майн Рид пен Фепимор Купер романдарының оқиғалары араласып, ел ішінде аңыз болған» деп жазады. Міне, халықтың осындай әдеби дәстүрінің негізінде шығыс әдебиетінен де көптеген шығармалар қазақ әдебиетіне енгені мәлім. Шығыс әдебиетінен келген көптеген қисса-дастандар күні бүгінге дейін халық арасында сақталып келеді. Бұлар, әрине, Шығыс әдебиеті мен қазақ әдебиетінің арасындағы байланысқа жатар, алайда, Шығыстың әсері, ықпалы болғанын да жасыра алмаймыз. Ең алдымен айтарымыз шығыс әдебиеті қазақ әдебиетіне тек сюжеттік желі жағынан ғана емес, шығармаларының техникалық жағынан да үлкен ықпал жасады. Марден Байділдаевтің «Ақындар творчествосы» (1960) деген кітапшасында Тұрмағамбет Ізтілеуов «Әсіресе араб, фарсы, түрік, шағатай тілдерін жақсы біліп, осы тілдердегі әдеби нұсқаларды көп оқыған, шығыс классиктерін үлгі тұтып олардан әсер алған»I ақын екенін ғылыми тұрғыдан дәлелдейді. Тұрмағамбет өлеңдерінің ішінде Низами, Науаи жиі кездесетін, яғни Шығыстың ғұлама ақындарының машық еткен «рубай» үлгісіндегі «аруз» мөлшерімен жазылғандары да кездеседі. Тек қана сол араб, фарсы, шағатай тілдерін білетігі, Тұрмағамбет сияқты ақындар ғана емес, халықтың ауыз әдебиетін жақсы білетін халық ақындары мен бүгінгі жазба әдебиет өкілдерінің творчестволарына да сондай көркем бейнелеулердің үлгілерін аз кездестірмейміз. Ал, қазіргі қазақ ақындарының шығармаларында кездесетін шығыс әдебиеті арқылы келіп, сіңісіп кеткен көптеген образдар системалары бүгінгі араб, фарсы әдебиеттерінен тікелей келіп жатқан жоқ. Ол сонау ерте кезде келіп, қазақ әдебиетінде әбден сіңісіп, ұлттық қадір, қасиет тауып кеткендіктен де туған әдебиет нұсқалары арқылы жазба әдебиетімізге енді. Ал, қазақ ақындарының қай-қайсысының творчестволық лабораториясына үңілсек, олардың ауыз әдебиеті туындыларын оқымағаны жоқ деуге болады. Көп ақындар жастайынан шығыс әдебиетінің қисса-дастандарын оқып жатқа айтатындығы да байқалады. Сәбит Мұқанов «15 жасында қисса, дастандарды оқи алатын халіне жетеді. Татар молдаларынан сабақ ала жүріп, 16-17 жасында «Шәкір-Шәкірат», «Зылиха-Жүсіп», «Зейнеп-Зайып», «Ләйлі-Мәжнүн», «Сейфүл-Мәлік», «Бәдіғұл-Жамал», «Алпамыс», «Ер Тарғын» жырларын, Ғабдолла Тоқай, Абай шығармаларын тауып алып оқиды»I. Асқар Тоқмағамбетов «ауыл жастары жатқа айтатын шағын тақпақ, өлең, толғаулар, әзіл, қалжың сөздерден бастап қазақтың немесе Орта Азия халықтарының қызық оқиғалы дастандарына дейін бәрін де айрықша құмарлықпен оқып, жаттап, сол поэзия дүниесінен әр алуан ақындық нәр алғандай болады»II. Әбділда Тәжібаев – ауыз әдебиеті мен Орта Азия халықтары әдебиетінің үлгілерін жақсы білген ақын шешесі - Айманкүл жас баласын (Әбділданы) поэзияға ынталандырып өсіруге елеулі ықпал жасаған»III. Ғали Орманов «Тұрмыстың ауыртпалығын шегіп жүрсе де, сол кездерде (бала кездерде – М.Д.) халық аузына кең тараған: «Мұңлық-Зарлық», «Шәкір-Шәкірат», «Алпамыс» сияқты қисса-дастандарды ... жаттап алып, домбыраға қосып ел ортасында айтып жүрген»IV. Міне, қазақ ақындарының қай-қайсысы болсын халықтың ауыз әдебиетін, шығыс әдебиетінің қазақ арасына тараған көптеген туындыларын жастай құмарта оқып, танысқанына осы да дәлел. Шығыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне әсер, ықпалы мәселесіне тоқталғанда оның кертартпашыл, зиянлды әсері болғанын да ашық айтуымыз керек. Бұқара халықты үнемі надандықта ұстау мақсатымен патша өкіметі мектеп, медреселерде мұсылманша оқуда жоғарыда айтылғандай араб, фарсы, шағатай әдебиетімен таныстыра отырса, бір жағынан мұсылман дінінің қағидаларын кең тарата бастады. Араб, фарсы ертегі, қиссаларының көбіне діни ұғымға байланысты жақтарын кең таратуға күш жұмсады. «XIX ғасырда қазақ тілінде саясат, шаруашылық, мәдениет мәселесі туралы, ғылыми білім туралы бірде-бір кітап басылмаған, ал басылғандары негізінен діни тақырыптарды қамтыған, мұнан молдалардың патша өкіметінің қолдауымен діни қиссаларды, ислам дінін, ескілікті көксеген кітаптарды көбірек бастырып, таратуға күш салғаны байқалады»I. Қазақ ішіндегі кейбір кітапшіл-қиссашыл ақындардың ана тілін бұзып, араб, фарсы тілдерін жөн-жосықсыз, былапыт енгізіп, қыңыр тартатын жайлары да аз емес. Сондықтан да шығыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне әсер, ықпалы мәселесін сөз еткенде, әрбір ұлттық мәдениетте екі түрлі мәдениет: демократиялық, буржуазиялық мәдениет болады деген лениндік қағида тұрғысынан қарап, шығыс әдебиетінің әсерінен келген жақсы жақтарымен қатар, кертартпа, зиянды жағын қоса айту шарт. Шығыстың кең тараған «Жүсіп-Зылиқа», «Шәкір-Шәкірат», «Сейфүл-Мәлік», «Ләйлі-Мәжнүн» сияқты дүниежүзілік озық мұралармен, Мұхамбет пайғамбармен оның шариарларының мұсылман дінін таратқан, дәріптеген «Сал-сал» сияқты агрессивтік дастандардың шек арасын біржола ашып саралай білу керек. Қазақ әдебиетіне алдыңғы озық туындылардың, шығыс дегенде жалпы дерексіз шығыс деп түсінбей, жақын шығыс, өзбек, тәжік әдебиеттерінің классиктері Фирдоуси, Хафиз, Рудаки, Саади, Науаи, Низами т. б. шығармаларының адамзаттық озық идеяларын, діншіл аңызды дәріптеген кертартпа идеялардан бөлек қарау керек. Соңғы жылдары шығыс десе ат-тонын ала қашып, баттиып тұрған шындықтан көпе-көрнеу жалт беріп, оның тек зиянды жағын ғана көруге тырысушылық байқалып келді. Абай шығармаларындағы шығыс әдебиетінің әсерін жоққа шығарып, Абайға шығыстың әсері болды деу, ұлы ақынға күйе жағу деген үшқары пікірлерге дейін айтылған-ды. Қандай бір ұлттың, халықтың әдебиетіндегі қоғамдық негізі бар, заңды құбылыс болып саналатын әдеби байланыстың, әдеби әсердің, ықпалдың болып келгенін объективтік түрде бағалау әрбір саналы зерттеушінің міндеті екенін ұмытуға болмайды. Сонымен қорыта айтқанда, қандай ұлт әдебиетін алсақ та өзара байланыссыз немесе әсерсіз, ықпалсыз болмайтыны даусыз. Бір әдебиеттен әсер алса, екінші бір ұлт әдебиетіне ықпал жасап отырады. Қазақ әдебиетінің тарихына көз жіберсек, анық байқалатын бір жайы мынау: қазақ әдебиетіне араб, фарсы, татар, орыс әдебиеттерінің әсер-ықпалы болғандығы. Соңғы жылдары СССР-дің барлық ұлт республикалар әдебиетінің арасында байланыс күшейіп келеді. Бұл байланыс бірінің шығармаларын бірі аудару, жазушылардың өзара араласуы, съезд, кеңес т. б. түрлі жолдар арқылы жүріп жатты. Қазақ жазушылары бүгінде орыс тілі арқылы дүниежүзілік классикалық әдебиет туындыларымен танысуға мүмкіндік алды. Әрине, мұның барлығы да жазушы творчествосына із тастамай кетпейді. Жазушыға әсер ету деген сөз – ол әдебиетке әсер ету. Осыдан келіп, әдебиет үнемі басқа күшті әдебиеттердің әсерін, ықпалын көрін отыратын болса, оның ұлттық ерекшелігінен не қалады? Барлығы да әр әдебиеттің әсерінен туған қосынды болып шықпай ма? – деген ой тууы мүмкін. Жоқ, олай болуы мүмкін емес. Байланыс, әсер-ықпал арқылы ұлттар әдебиеті дамып, көркейе түседі, жаңа дәстүрлер туа бастайды. Өйткені әдеби дәстүрдің өзі қатып, семіп қалған нәрсе емес. Ол да әдебиеттің даму процесінде дамып, өзгеріп отырады. Күні өткен, жаңа мазмұнға сай келе бермейтін әдеби дәстүрлер шеттеп қала береді де оның орнына жаңа мазмұнға сай, жаңа әдеби дәстүрлер пайда болады. Бұл жаңа дәстүрлер әдебиетінің даму процесінде, қоғамның дамуына халықтардың өзара байланысына, әдебиетінің байланысына орай туып отырады. Мәдениеті жоғары, күшті әдебиеттің әсерінен туған жаңа дәстүрлер әрбір ұлт әдебиетіне етене сіңісіп өзінің ұлттық дәстүрлеріне айналып кете береді. Қазірде Горький, Маяковский дәстүрлері СССР-дің бүкіл халықтар әдебиетіне әсер еткенін көреміз. Бұл ықпал әр халықта әр түрлі дәрежеде десек те осы халықтар әдебиетіне ортақ және олардың барлығын да өзінің ұлттық дәстүрі санарлық дәстүрлер пайда болды. Мұның бір жағы күшті, мәдениетті орыс әдебиетінің әсерінен десек, бір жағы бүгінгі социалистік шындық тудырып, негіз жасап отырғанын да ұмытуға болмайды. Міне, осындай ортақ дәстүрлері арқылы көп тілді совет әдебиеті біріне-бірі жақындаса түседі. Бұл жақындық әрбір ұлт әдебиетіндегі өзіне ғана тән кейбір жекелеген дәстүрлерін ешуақта жоққа шығармайды. Осы жекелеген, дара дәстүрлермен бірге совет әдебиетінің барлық тармақтары мен тарамдарына бірдей ортақ, жаңа социалистік дәстүрлердің туып келе жатқандығы социалистік мазмұнды әдебиеттің жаңа бір, өнімді беталысы деп санау шарт. Совет халықтары әдебиетінің өзара байланысы, әсіресе, біздің елімізде ерекше дамыды дедік. Оның себебі біздің халықтарымыздың интернационалдық асыл қасиетіне, достық идеясына байланысты. Бұрын әдеби байланыс көбіне көрші елдер арасында ғана болып келсе, қазір, ұлттар дамып, өскен дәуірде, көрші болмай-ақ әдеби байланыс жасауға барлық мүмкіндіктер туды. Бүгінгі заман тудырып отырған ортақ әдеби дәстүрлер, ортақ тақырыптар, әр ұлт әдебиетін жақындастырумен бірге ұлтгық ерекшеліктеріне де байланысты өзіндік шешімдерін тауып отырады. Міне, осы жайлар, халықтар әдебиетін салыстыра зерттеу проблемасын қояды. Сонда ғана халықтар әдебиетіндегі ортақ жайлар мен ұлттық негізде туған ерекшеліктер айқын көрінеді. Осы мәселеге байланысты айта кететін бір жай, коммунизм құрып отырған біздің халықтарымыздың дамыған әдебиетінде әрбір ұлттық әдебиет өз халқының идеясын көрсетумен бірге, жалпыадамзаттық идеалды (общечеловечный идеал) көтеруі тиіс. Өйткені әрбір озық, асыл идеалдардың адамзаттық қасиетке ортақ болатыны даусыз. Ендігі жерде әрбір озық идеялы жазушы өз ұлтына, өз халқына нендей асыл қасиет ұсынды, нендей асыл идеал ұсынды деп қана қарамай, жалпы адам баласына не берді деген тұрғыдан қараймыз. Өйткені қазіргі кезде дүние жүзінде әдеби байланыс күшейіп келе жатқанда, аударма мәселесі қолға кең алынып отырғанда әрбір ұлттық шығарма тек тар шеңбердегі ұлттық ауқымнан аса алмай қалуы жетістік бола алмайды. «Қазақ эпопеясының дүние жүзілік табысы» деген мақаласында Мұқаметжан Қаратаев «Абай жолы» эпопеясының жалпы адам баласының ертеден бергі озық та асыл ой-армандарын көрсетуін баса айта келіп, былай деп жазды: «Сондықтан да қазақ халқының ұлттық топырағында туған және халық рухынан мол нәр алған көркем эпопеясы дүниежүзінің барлық халықтарына бірдей ұғымды да түсінікті. Оның тағы бір себебі бар. Мұнда ұлттық қасиеттер айқын көрінумен қатар, адам баласының баяғыдан бергі ең игі талап, ой-армандары да жақсы орнын тапқан. Бір кезде Шекспир, Гёте, Бальзак, Анатоль Франс, Ромен Роллан жасаған образдар мен орыстың ұлы классикалық әдебиетінде көп кездесетін дүниежүзі оқушыларына таныс сарындар мен идеялар (кәдуілгі В.Белинский айтқан «жалпыадамдық» идеялар) қазақтың ұлттық ұғым сезімдерімен өріліп, орынды да жарасымды берілген»I. Өз ұлтымен қатар, ол шығарма адам баласына қызмет етуі керек. Бүкіл адам баласына жаңа озық идеялар ұсынуы керек. «Әрі халықтық, әрі жалпыадамзаттық бола білген әдебиет қана нағыз халықтық әдебиет бола алады» деген В.Г.Белинскийдің пікірі осы терең ойға меңзейді. Жамбыл, М.Әуезов, С.Мұқанов, Г.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин сияқты қазақтың көрнекті жазушыларының шығармалары дүниежүзілік аренаға шығып отыруының өзі, қазақ әдебиетінің сондай, адамзаттық озық идеяларды көтеруінің айғағы деп қарауға болады. Міне, проблема ретінде қойылып отырған осы мәселелер ұлт әдебиеттерінің өзіндік ерекшеліктерімен қатар, басқа ұлт әдебиеттерімен ортақ жақындық тауып отыратын қадір-қасиеттерін айқын көрсетуде де белгілі дәрежеде орны бары даусыз. жүктеу/скачать 4,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|