Н. гумилева ministry of education and science of kazakhstan

1. 
   Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы//Егемен Қазақстан.- 2012 ж.- 15 желтоқсан.
   
2. 
   Б.Әбдікәрімұлы, Б.Аңдасова. Кредиттік оқыту жүйесі бойынша болашақ экономистердің өздік жұмысының педагогикалық шарттары. – Астана: Еуразия гуманитарлық институты, 2007.-258 б.
   
3. 
   И.В.Травин. Исследование особенностей формирования профессионально значимых качеств учащихся в условиях модульного обучения: диссертация к.п.н. –Кострома, 2003 г.
   
4. 
   С.А.Нұржанова. Жоғары кәсіптік білім беру жүйесінде болашақ мамандардың креативті ойлауын қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық негіздері: п.ғ.к. дис. авторефераты.-Астана, 2010 ж.
   
5. 
   Основы кредитной системы обучения в Казахстане / С.Б.Абдыгаппарова, Г.К.Ахметова– Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 198 с.
   
6. 
   Кредиттік оқыту жүйесінің ғылыми-әдістемелік және практикалық аспектілері. Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-дың ІХ ғылыми әдістемелік конференциясының материалдары / Астана: ЕҰУ баспасы, 2008.-437 б.
   

Школьное трудовое обучение нуждается в правильном использований возможностей учащихся в плане соблюдения психофизических их параметров. Здесь необходимо выделить следующие составляющие сохранения или щадящего включения подростков в трудовой процесс.

К параметрам адаптации психики работающего человека можно отнести следующие их составляющие:

1.Температурный и воздушный режим помещения. Должна быть протянута воздушная труба, которая при включений электротехнического оборудования будет выдувать накопившиеся загрязнители воздуха (на фрезерном, наждачном, сверлильном и др. станках). При работе указанных станков в помещений уменьшается кислород, из-за выделения при стружке различных металлов. Сжатый воздух с наличием углеродистых примесей в воздухе отрицательно влияет на дыхательную систему, что ведет к дисбалансу психики, сознания и других психических процессов, которые в определенной мере отрицательно сказываются на психосоматику учащихся.

2. Различные внешние помехи в виде шума, нестандартные ситуаций (автотранспорт. пешеход. Проблемная ситуация и др.) угрожающие, создающие помехи психическим процессом человека и т.д. Начало ХХІ в. планета встречает различными политическими, природными, климатическими и др. катаклизмами, которые сильно потрясают медицинское, психическое, психологическое, физическое и др. разновидности здоровья человека. В ряде случаев HS не успевает адаптироваться к ним и вследствие люди теряют здоровье.

В данной статье преследуется основная цель- пути психологической адаптации к определенным видам деятельности и на этой основе отследить возможные конструктивные пути сохранения здоровья работающего человека. Наиболее оптимальные виды деятельности видятся в следующих ее разновидностях: 1. Трудовая деятельность человека и пути сохранения его здоровья (будет рассмотрен труд в шахтных условиях). При этом будут охарактеризованы следующие виды труда шахтера: расштыбовщик, слесарь ленточного подьема, навалоотбойщик (добыча угля); помощник комбайнера и горный мастер- десятник (горного и вентиляционого цехов).

ІІ. Спортивная деятельность и здоровье человека. Здесь частично будут рассматриваться вопросы физического воспитания, спорта и здоровье человека. Рассматривая вопросы деятельности человека в спорте, коснусь трех ее видов: а) бокс, б) спортивная гимнастика, в) легкая атлетика (бег на короткие дистанций, прыжки в длину).

ІІІ. Научно-исследовательская деятельность HS и вопросы психической адаптаций и здоровье человека. Данный вид труда представляет собой специфический вид деятельности человека. Интеллектуальная, умственная деятельность индивида и пути ее изучения настолько прагматичный, что весьма трудно выделить какое-то основное звено и разработать ее досконально. Вроде, на первый взгляд не очень сложно, но тем не менее в процессе занятия этой проблемой вплотную весьма сложно подобрать научно-теоретический аппарат.

Указанные виды для меня представляет не только научно-практические понятия - эти виды деятельности сопутсвуют во всей моей жизнедеятельности. В этих видах деятельности мною достигнуты значительные и значимые для меня результаты.

I. Трудовая деятельность. У человека как разумного материального субстрата изначально представлены три вида деятельности: 1. Игровая 2. Трудовая 3.Учебная. Эти виды деятельности дают возможность человеку развить в себе имеющиеся изначальные способности. К этим трем классическим видам деятельности следует причислять общественно-полезный вид деятельности (ОПД). Данный вид деятельности относится к идеолого- политическим лидера, хотя и в других сферах деятельности человека данный специфический вид деятельности имеет место.

И так об основных видах деятельности HS-как продуктивные формы активности индивида. В процессе занятия указанными разновидностями деятельности пройсходит развитие государств. Они являются носителями создания общечеловеческой культуры, поднятия спортивной славы.

Первый вид - труд, труд производственный, промышленный. Здесь в качестве примера характеризуется труд шахтера, работников горнодобывающей промышленности, горной индустрий. В городе Караганде выпускается газета, одна из мощных трибун СМИ-«Индустриальная Караганда». Мною не случайно описывается шахтерский труд, труд горняка. В моей автобиографий пишется о том как я обучался в СГТУ-специальное горно-техническое училище, открытое впервые в г. Караганде-1950 г. На базе ГорПУ-горно-промышленное училище, которое я оконччил в 1957г.

Данный вид шахтерского труда сопряжен множеством психологических моментов. И одним из важных психических состояний горнорабочего является процесс адаптаций к труду шахтера.

В начале перечислю некоторые виды шахтерского труда:

1. Такелажник

2. Расштыбовщик

3. Слесарь ленточного подъема

4. Помощник комбайнера

5. Навалоотбойщик

6. Десятник вентиляционного цеха. Таблица №1.
Таблица 1

Исследование психологический адаптации к трудовой деятельности: труд шахтера

В годы обучения в училище - производственная практика и впоследствий во взрослой жизни в период обучения в аспирантуре, в целях материального обеспечения семьи в период каникул, отпусков устраивался и работал на шахтах Карагандинского угольного бассейна.

И так, психологическая адаптация шахтера проходит множество этапаов. Первый этап привыкания к данному труду начинается со сдачи экзамена по предмету - технический минимум. Сама новизна и необычность труда горнорабочего вызывает у человека множество неудобств в плане колибания психического состояния человека, которые сопряжены со здоровьем начинающего шахтера.

В техминимум входит ознокомление с такими объектами:

1.Шахтный двор, где расположены наземные горные службы (производственные цехи, мастерские и др.);

2. Подъемные производственные службы, с основной ее базы – угольные лавы (три лавы, две – работающие и одна лава находится на ремонте, идет подготовка к следующей смене).

Профессий не бывают без риска, любая специальность в какой-то мере сопряжена непредвиденными обстоятельствами, ситуациями, когда при выполнении действий, деятельности возникает трудность – человек идет на моментальное решение данного алгоритма (это секунды, доли секунды). В таких ситуациях ЦНС не в силах перерабатывать полученную информацию и в зависимости от совершаемых (ожидаемых) действий срабатывает данный орган и в ряде случаев неосознанно. К примеру, акробат идет на выполнение тройного оборота – сальто. Периферическое зрение улавливает помеху, и он раскрывается раньше. Вот такой случай 50-60 - ые г.г. неоднократный чемпион КазССР тех лет В.С. Стародубов усвоил исполнение двойного сальто. Его тренер замечательный человек, превосходный тренер А.Тулупов пока акробату не разрешал исполнять тройной оборот вокруг собственного тела, и В.С.Стародубов впоследствии рассказывал, шел на выполнении тройного оборота, но забыл, что дорожка – разгонная постелена на двойное сальто и он увидев мысленно осознав тренера и препятствие (кусты кустарника) раскрывается на доли секунды раньше и оказывается спиной в кустах кустарника. Спортсмен не очень растерялся, отряхиваясь с его коронной улыбкой, спокойно подошел А.С. Тулупову – все обошлось без травмы.

Данный пример из спортивной жизни перекликается с не предвиденными ситуациями и в других видах деятельности.

Продолжу первый раздел данной статьи. В 1955г. в училище началась первая производственная практика. Данную практику проходил на шахте №3 им. С.М.Кирова, которая находилась неподалеку от училища. Мастер производственного обучения привел нас на шахту. До производственной практики наша группа – РУМ (разработка угольных месторождений) прошел техминимум со сдачи зачета. Одели спецформу и мы вместе с мастером вошли в подземный цех, здесь находится шахтная клеть, на которой мы спустились на глубину 300м. включили «свет шахтера», так называется лампа освещения, которая крепится на каске, а батарея – аккумулятор подвешен на поясе ремни. После дневного освещения «на гора» (наверху) здесь под землей на глубине 300-500 м. ощущение меняется, психика работает с перебоями приспосабливаясь к новым условиям. Тут и там мелькают лучи лампы. Создается впечатление отчужденности. В голову приходят разные мысли. Мастер дал мне производственное задание – подвел к шахтной ленте, которая шла из забоя – лавы. Задание следующего характера: под ленту ближе к подшипникам забивается угольная масса. Она от постоянного трения ленты (между стыками имеется шарнир) превращается в месиво и моя задача сгребать этот штыб. Сама обстановка на первый взгляд не благоприятная. Монотонность работы ленты действует угнетающе на психику, на процесс мышления. Создается состояние тревожности, будто сейчас на тебя что-то обвалится. Успокаиваешь себя, что где-то неподалеку находятся люди. Посмотрел вверх, в сторону головой звездочки конвейера мигает лампа бригадира, поднимаясь вверх подъем-спуск, составляет примерно 15⁰. Нужно было доставить мотор от привода. Мотор весит порядка 100-120 кг. Людской ход тропинки возле ленты шириной примерно 30-40 см.(проход). И по этой тропинке вниз нужно пройти примерно 700-800 м оскользнувшись, падало, и мотор сваливается на мою левую ногу. Мгновенная мысль – повреждена нога, но с усилием добираюсь до шахтного телефона и звоню на гора – наверх мехцех. А мотор все же доставил до места назначения. Через некоторое время появляются горноспасатели, которые помогли мне добраться до клеточного подъема. В это время у меня лишь одна мысль, чтобы кости стопи, и голени были целы.

Психологическая адаптация шахтера к необычным условиям можно разделить на ряд этапов:

Первый этап. С момента появления определенного человека пожелавшего и избравшего необычную профессию горнорабочего, т.е. шахтера. Путь становления шахтера непрост. Этот жизненный марафон, от простого шахтера до бригадира, начальника участка и.т.д. до руководителя шахты, треста, комбината, министра и.т.д. На начальном пути происходит ознакомление всеми комплексами наземного и подземного служб.

С момента появления на шахтном дворе у человека происходит поэтапное привыкание его психического состояния. Но, тем не менее, у человека происходит трудный процесс осознанного усваивания режима работы таких необычных, экстремальных условиях. Поначалу занятия на уроках технического минимума позволяет, создает условия и возможность перестройки сознания, мышления и других психических процессов в период овладения той или иной профессией.

Опишем процесс адаптации будущего шахтера навалоотборщика. Краткое содержание данной профессии. Многое зависит от того на какой шахте и на каких угольных пластах будет он работать. Перечисляем название пластов и качество (сорт) каменных углей. Вкратце, следующие: 1.Верхняя «Марианна», «Марианна», здесь высота лавы в рост и более. Доходит высота пласта до 3-4 м.

Человек, попавший впервые в такие условия, чувствует дискомфорт психики и некоторые структурные изменения всего психического настроя постепенное привыкание к необычным условиям. Необычное освещение в условиях плохой зрительной видимости фронта работы.

2. Коксующие угли. Здесь высота лав небольшая: высота 30-50 см. Высота тела лежачего на боку шахтера. 3. Одинаковое для всех шах это наличие, выделение газа и процесса газообразование.

2. При работе на шахтах, где добывается коксующий уголь, прежде всего проявление у работающего человека таких психических состоянии как: боязнь, тревога, страх состояние аффекта и др. В Карагандинском угольном бассейне шахта им. Горбачева, Костенко, где имеются залежи коксующих углей. Данный сорт угля малозольный и имеет большую температуру, она достаточно углеродиста и в этой связи имеет большую (1000 гр) температуру накаливания и используется Карагандинским металлургическим комбинатом в частности при подготовке легированных сталей.

Путь к спорту лежит через занятие физической культурой. До поступления, в училище, обучаясь в различных школах, где проживала наша семья, занимался на уроках физической культуры. В период Второй великой отечественной войны в школе не было нормальных условий для проведения уроков по физкультуре, не было преподавателя по данному предмету.

По - настоящему физкультурой и видами спорта стал заниматься, когда стал учиться в СПТУ. Это был 1950 год, мне было двенадцать лет. Уроки физкультуры и виды спорта проводил незаурядный человек – Карасев Николай Федорович. Он о себе много не рассказывал, но в памяти сохранился рассказ его друга Н.В.Глушко. Н.Ф.Карасев приехал в Казахстан из Ленинграда, где учился ГДОЛНФКе – Государственный дважды ордена В.И.Ленина института физической культуры, г. Ленинград.

В училище Н.Ф.Карасев заметил во мне способности к видам спорта. В стенах училища я выполнил нормативы по видам спорта, имел уже третий, вторые спортивные разряды. И по его рекомендаций мы – нас было трое стали посещать спортивную секцию по гимнастике, которую вел хороший педагог и тренер Штрассер, к сожалению, имя и отчество не отложились в памяти.

Относительно психологической адаптации к спортивной деятельности и в этой связи состояние здоровья спортсменов достигших различных спортивных показателей, достижений и славы. Расскажу на примере следующих людей: Ю. Цапенко – спортивная гимнастика, чемпион КазССР и СССР (1950-60г.г.). А.Нурмаханов – бокс. Неоднократный чемпион Казахстана, СССР, заслуженный тренер и мастер спорта СССР. К.Р. Байдосов – вольная борьба, қазақша күрес. Неоднократный чемпион Казахстана, Средней Азии.

В кратче опишу пути достижения высоких спортивных показателей, достижений и стадий привыкания психики, психических процессов, состояний к этому сложному виду человеческой деятельности. Спорт, занятие различными видами спорта по-разному сказываются, влияют и в некоторых случаях дают положительные результаты состояния здоровья. Будут приведены примеры из жизни именитых людей в Казахстане, Средней Азии, СССР, в Ближнем и Дальнем зарубежье.

Исследование психологической адаптации к спортивной деятельности

Виды спорта	Время адапт			Ранг по Спирмему
	год	1-3	3-5 и более олболл
Акробатика	++	+		1,0
Спортивная гимнастика			++	,8
Бокс		+		,9
Л\ атлетика (короткие дист., прыжки)	+			,6-,7
Хоккей с мячом		+		,8
Спортивные игры		+		,7
Тяжелая атл. (штанга)	+			,7

В различных вузах Казахстана начал работать с 1964 года. После окончания института был направлен из Алма-Аты в Караганду в распоряжение Облоно (областной отдел народного образования). Руководитель Облоно направил меня к руководству Карагандинского пединститута. После приема у ректора института замечательного человека и руководителя Сейткали Баймурзиновича Баймурзина был определен на кафедру педагогики и психологии, заведовал кафедрой мудрый человек Салкен Балаубаевич Балаубаев, который в свое время был земляком и сподвижником пламенного революционера Сакена Сейфуллина.

Салкен Балаубаевич был человек разносторонних дарований. В начале моего преподавательского труда данный человек оказал на меня больше положительное влияние. На кафедре работало более двадцати человек, и в этой среде он всегда выделял меня. В 1964 г. Узбекистан праздновал 50- летие Компартии Узбекской ССР. По этому поводу и вузы республики организовывали и проводили научно- практические конференции. Как в любом государстве в стране отдавали предпочтение какому-то вузу. Здесь в г. Ташкенте это был государственный пединститут им. Низами, руководил кафедрой многие годы ее организатор П.И.Иванов и это заведование он передал своему ученику Мухамад Габду-Галноловичу Давлетину. Мы с С.Балаубаевым были приняты руководством института. На кафедре он представляет о перспективах развития психологической науки в Узбекистане, Казахстане и Средней Азии.

Профессор П.И. Иванов один из первых в СССР написал учебник для вузов по психологии. Здесь же работала дочь профессора Вера Платоновна Иванова.

Проф. Платон Иванович Иванов многие годы работал в вузах России и Узбекистана. В свои 70 с лишним лет он выглядел здоровым человеком. Он отличался, покладист характера и принадлежал к флегматическому типу темперамента.
Таблица 3

Исследование психологической адаптации к научно- исследовательской деятельности

Здесь можно привести перечень заболеваний. ППС вуза пути их профилактики.

1.У начинающих молодых преподавателей на первых порох возникает сложность связи с аудиторией. В должном случае пребывают такие психологические процессы как тревожность страх. Эти явления имеют некоторые отрицательные воздействия на педагога:1. Педагог теряется с подачей материала, неслаженно работает внимание и его свойства: распределяемость, переключаемость, сосредоточение и т.д.

У педагога появляются головные боли, нарушение соматики, сухость во рту, першение горла, гиподинамика и др.

Связь педагога с аудиторией, создание условий и момента для обратной афферентации дело опыта. Поддержка афферентации необходима для закрепления нового материала.

2. 
   Аудиторные занятия (лекций, семинары, практические и др. виды) в известной мере влияют на ЦНС в плане несения значительных психологических нагрузок. Одним из постоянно включенных является направленность, усилия сознания педагога на передачу учебного теоретического материала и при этом идет большая нагрузка на процессы рече - мышления. Здесь необходимо делать соответствующие паузы с демонстрацией необходимого наглядного материала, пособий и др.
   
3. 
   От педагога требуется опыт для правильного распределения внимания собственного и обучающихся, чтобы при объяснении материала одновременно вели бы соответствующую запись в конспектах.
   

Научно- исследовательская работа ППС в вузе заключается в написании статей, монографических материалов, участие в научно - практических и других конференциях с сообщениями или подачей публикаций для издаваемых материалов данного научного форума. В качестве примера сошлось на следующие научные форумы, имеющие международный резонанс: 1.VIII Международный Евразийский научный форум, посвященный 20 - летию независимости РК. Моя статья на тему: Великая Степь: от Аль Фараби до Л.Н. Гумилева. - Материалы означенного форума. Астана- 2011, с 321. 2. ІХ Евразийская научный форум «Наследие Л.Н.Гумилева и современная Евразийский интеграция». Опубликовано моя статья на тему- «Гуманизм и психологизм произведений Л.Н.Гумилева» Астана- 2012, с. 390-393.

В гуманитарных вузах исследовательская работа направлена на проведение научно- исследовательских изысканий по профилю специальности. К примеру, «Качество образования: актуальные проблемы и решения. Здесь можно разрабатывать следующие проблемы; 1. Методическое обеспечение образовательных программ; 2. Интеграция образования, науки и производства; 3. Информатизация образования и информационная открытость вуза; 4. Интернационализация образования и ее академическая мобильность; 5. Наследие Л.Н.Гумилева и современная Евразийская интеграция и др.

Глоссарий – Сөздік

Аббревиатура (лат.abbreviabira – ит. brevis-лат.) обозначение слов, понятий из начальных букв – МНС, СНС.

Адаптация- (adaptation- приспособлять) приспособление строения и функций организмов к условиям существования- биологический, психологический, психофизиологический психологический феномен. В психологии – привыкание к сложным видам деятельности.

Абулия – в видах деятельности присутствие сомнения, слабость силы волн- волн.

Анома́лия от греч. ανωμαλία — отклонение от нормы, от общей закономерности, неправильность.

Антрекоз- заболевание дыхательных путей шахтера. Оседание в легких, альвеолах угольной пыли.
Литература

1. 
   Банщиков В.М. и др. – Медицинская психология М. 1967г
   
2. 
   Галтперин П.Я.и др. – Актуальные проблемы возрастной психологии. - М.: Изд. МГУ им. М.В.Ломоносова. -1978.
   
3. 
   Муканов М.М.- Жас және педагогикалық психология.- Алматы, 1962.
   
4. 
   Лакосина Н.Д., Ушаков Г.К. - Медицинская психология.- М., 1984.
   
5. 
   Гамезо М.В.и др. Возрастная педагогическая психология. - М., 1984.
   
6. 
   Кэмпбелл Д. Модели экспериментов в социальной психологии и прикладных исследованиях. - М., 1980
   
7. 
   Мартин Д. Психологические эксперименты.- Спб., 2002.
   
8. 
   Солсо Р.Л., МакЛин М.К. Экспериментальная психология.- Спб., 2003.
   

Қоғамды экологияландыру – бұл адамның табиғатпен үйлесімділігіне қол жеткізуге бағытталған қоғам көзқарасының жаңа жүйесін қалыптастыру процесі.Тарихи тұрғыдан бағдарласақ, адамның өмір тіршілігінің, қызмет-әрекетінің негізі – табиғат заттары мен табиғи процестер. Олар адамзаттан әлдеқайда бұрын пайда болған, адам санасынан тыс және тәуелсіз өмір сүреді. Қоршаған ортаны танып білу, игеру барысында адам табиғат дүниесіне қуатты және ауқымды ықпал ете алатын құдіретті өзгертуші күшке айналады. Мұны ғылымда «екінші табиғат» деп атайды.

Демек, табиғат заттарының, процестерінің, құбылыстары мен жәй-күйлерінің болмысы өткінші, өтпелі. Олардың болмысы (болмыссыздығы) ауыспалы, қалыптасу, даму, өзгеру процесі кезектесіп отырады. Олардың болмысы – сақталатын да, жоғалатын да болмыс. Гегель қалыптасу процесін саралай отырып, оны жоғалатын болмыс немесе болмыстың жоғалуы деп дәл көрсеткен болатын. Сонымен, табиғат болмысының тағы бір ерекшелігі, тұтастық ретіндегі табиғат дүниесінің тұрақты әрі түпкілікті болмысындағы жекелеген мәндердің өтпелі және тұрақты болмысының диалектикасын танытады.

«Екінші табиғат» қатаң түрде шынайы, бірінші төл табиғатқа тәуелді және соның туындысы десе болады. Әйтседе, «екінші табиғаттың» өзіндік мәнді ерекшеліктері де жоқ емес. Екінші жасанды табиғат дүниесінің шынайы төл табиғаттан айырмашылығы: біріншіден, оны жасап дүниеге келтіру барысында адам табиғат байлығын, табиғи материалдарды пайдаланып, өңдеді, екіншіден, «екінші табиғат» дүниесін жасауда адамның еңбегі, іс-тәжірибесі және білімі пайдаланылды, үшіншіден, «екінші табиғат» бұйымы ермек үшін жасалмайды. Оны дүниеге келтіру адамдардың әлеуметтік өмірдегі белгілі мұқтаждарынан, мақсат-мүдделерінен туындады. Осылайша, екінші табиғат бірінші табиғаттың заңдылықтарына бағынатын төл туындысы, оның материалдарынан адамның білімі, еңбегі, тәжірибесі және дағдысы негізінде қоғамдық сұраныстарды қанағаттандыру мақсатында жасалды. Яғни, «екінші табиғат» болмысы – табиғи - рухани-әлеуметтік тұтастық құрайтын нақтылы ақиқат. Сондықтан да, бір жағынан, қоғам мен «екінші табиғаттың» үнемі үйлесім тауып отыру қажеттігі еш уақытта маңызын жоймайды, екінші жағынан, «бірінші табиғат» пен «екінші табиғаттың» ортақ заңдылығын, бір тұтастығын, бірегей болмысына қатысты олардың өзара байланысын сақтап, реттеп отыруы да заманымыздың жалпы адамзаттық мәселесі болып табылады.

Дамудың диалектикалық концепциясының басты ерекшелігі мынада: даму дүниеде бар нәрселердің саны жағынан жәй ғана өсуі (көбеюі немесе азаюы) тұрғысында ғана түсіндірілмейді, ол ескінің құру, жойылу және жаңаның пайда болу процесі ретінде ұғындырылады. Бұл процесс сан өзгерістерінен сапа өзгерістеріне және керісінше өту заңына негізделеді. Сан өзгерістерінің сапа өзгерістеріне өтуінде керісінше процесс те болады: жаңа сапа жаңа сан өзгерістерін тудырады. Бұл табиғи нәрсе, өйткені жаңа сапа басқа сандық параметрлермен заңды байланыста болады.

Сан өзгерістері үздіксіз және біртіндеп жүріп жатады. Сапа өзгерістері үздіксіздіктің, бірте-бірте жүретін дамудың үзілісі түрінде болады. Тірі заттың пайда болуы өлі материядағы жәй ғана бір жаңа сан өзгерісі емес, керісінше, оның түбірлі сапалық өзгерісі, жаңа қасиеттері, заңдылықтары бар материяның мүлдем жаңа түрінің тууы деп білеміз. Міне, бұл – дамудағы үздіксіздік.

Дамудың эволюциялық (біртіндеп болатын) және революциялық (үздіксіз түріндегі) формаларының бірлігі қоғамдық дамудың заңын құрайды. Үздіксіздіктің, сапалық өтулердің осындай типтік және неғұрлым жалпы формаларына тоқталатын болсақ ол: біріншіден, бір сапаның басқа сапаға айтарлықтай тез және бірден айналу формасы; бұл өзіне тән құрылымы бар объект біртұтас система ретінде бірден, түбірлі сапалық өзгеріске ұшыраған кезде болады; екіншіден біртіндеп болатын сапалық өту формасы; бұл нәрсе бірден және тұтастай өзгерместен, сапалық өзгерістердің біртіндеп жинақталу жолымен оның жеке жақтары, элементтері өзгергенде, осындай өзгерістердің қорытындысында ғана ол бір күйден басқа күйге өткенде болады. Демек, сапалық жағынан ауысу қаншалықты біртіндеп жүргенмен де, ол үздіксіз болып табылады.

Үздіксіздік нәтижесінде пайда болған жаңа сапа жаңа мөлшерлік өзгерістер туғызады. Сөйтіп, бұл заң даму процесінің механизмін көрсете отырып, «қалай? қайтіп дамиды?» деген сұрақтарға жауап береді. Диалектиканың даму заңдылығынан бастау алған үздіксіздік педагогика ғылымында тігінен, көлденеңінен динамикалық икемділік пен универсалды болу қажеттігін білдіреді. Оқытуды тәжірибеге бағыттау жағы күшейтілсе және тұлғаның білім троекториясын еркін сақтап қалу, білім беру субъектісі ретінде үздіксіз білім беру жүйесі өзіндік негіз болып табылады.

Үздіксіз білім – толассыз, тоқтаусыз білім, ешқашан аяқталмайтын, өміршең білім. Үздіксіз білім адамның өмірге келген күнінен басталып, өмірінің соңғы күніне дейін жалғасын табатын процесс, қазіргі «өмір бойы білім алу» қағидасы білімнің үздіксіздігі идеясының заңды жалғасы.

Демек, «үздіксіз білім беру» термині әлемдік практикада осыдан алпыс жыл бұрын қолданысқа енгенімен, оның негізгі идеялары екінші дүниежүзілік соғыстан кейін-ақ жариялым алды. Үздіксіз білім берудің басты идеясы «өмірлік білім беру» идеясының орнына «өмір бойы білім алу» идеясын басшылыққа алудың дұрыстығы заман талабынан туындап отыр.

Н.А.Лобановтың сөзімен айтқанда «үздіксіз білім беру» біріншіден, жеке тұлғаның даму кезеңдеріне үздіксіз білім берудің белгілі бір басқыштары мен деңгейлері, оның нақты мақсаттарын іске асыру шарттары мен мүмкіндіктері сәйкес келеді.

Екіншіден, білім беру жүйесін біріңғай үздіксіз білім беру жүйесіне айналдыру үшін бірқатар ұстанымдарды негізге алу керек, атап айтқанда: үздіксіздік, демократиялық, жалпылық және т.б. ұстанымдар.

Үшіншіден, үздіксіз білім беру жүйесі оның сатылық және көп құрамдық құрылымынан көрінеді: білім берудің көп деңгейлілігі ( отбасы, балабақша, бастауыш, орта, жоғары және жоғарыдан кейінгі); мамандарды даярлаудың көп сатылығы; оқу орындарының көп қызметтігі (оқытуды ұйымдастырудың түрлі формалары); білім бағдарламалары мен құрылымының вариативтігі.

Осы қағидалардың негізінде үздіксіз білім беру жүйесінің барлық сатыларын қамтитын кешен қолданылады. Бұл кешенде сабақтастықтың екі принципі сақталады: төменнен жоғарыға дейін; жоғарыдан төменге дейін. Ал, бұл білім беру сатыларының сабақтастығы жүйесін қамтамасыз етеді: отбасы → балабақша →бастауыш мектеп →арнайы орта білім → жоғары білім → жоғарыдан кейінгі білім (Білім жетілдіру). «Жоғарыдан төмен» жүйесі оқу орындарының басқару қызметін білдіреді. Демек, мұндай құрылым білім беру кеңістігінің біртұтастығын, сабақтастығын қамтамасыз етеді. Оқу жоспарлары мен бағдарламаларын дұрыс интеграциялаған жағдайда білім алушылар білім берудің төмен деңгейінен жоғары деңгейіне жеңіл өте алады.

Біздің зерттеуімізге сәйкес үздіксіз білім берудің біріңғай жүйесінің бірінші сатысы - отбасы, яғни баланың алғашқы әлеуметтік ортасы - мұнда баланың өзін-өзі тәрбиелеу, білім алуға деген алғашқы іс-әрекет дағдылары қалыптасады. Бұл баланы балабақшаға дайындаудың алғашқы қадамы болып есептеледі.

Үздіксіз білім берудің бірыңғай жүйесінің екінші сатысы - мектепке дейінгі тәрбие. Мектеп пен басқа оқу мекемелері қызметінің нәтижесі негізінен мектепке дейінгі тәрбиеге байланысты. Бұл ерекшеліктер балабақша мен бастауыш мектептердегі тәрбие сабақтастығының тиімділігін дәлелдейді.

Үшінші саты – бастауыш мектеп, балабақшада берілетін тәрбие мазмұнының жалғасы және жоғары сатыларда берілетін білімнің негізі, алғашқы бастауы.

Үздіксіз білім берудің негізгі сипаты білім беру жүйесінің біртұтастығымен айқындалып, білім беру сатыларының арасындағы тығыз байланыстың болуы сабақтастықты білдіреді. Ал, бұл болса үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық тәрбие беру сабақтастығын білім беру процесінің барлық сатыларында жүзеге асыруды талап етеді.

Қазақстан Республикасының 2004–2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігін сақтау тұжырымдамасында еліміздегі толассыз белең алған экологиялық ахуалды жақсартудың жаңаша мүмкіндіктері айқындалып, экологиялық білім мен тәрбиеберу мәселесіне ерекше мән беріледі. 2006 жылы қабылданған «Экологиялық кодексте» экологиялық саясатты дәйектілікпен жүзеге асырудың механизмі реттеліп, оның жоғары деңгейде шешілуі қажеттігі басты назарда болды.

1950 жылы қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық одағының жанынан табиғат қорғау жөнінде білім берудің тұрақты комиссиясы құрылып, табиғатты қорғау, сақтау, оған жауапкершілікпен қарауға жұмылдыру мәселесіне Біріккен Ұлттар Ұйымы назар аудара бастады. 1960 жылдың аяғында педагогикада экологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық, әдістемелік негізін қалыптастыру бағытында «табиғат қорғауға оқыту» термині кең қолданылды. 1970 жылдың ортасында бұл терминді «табиғат қорғауға тәрбиелеу» термині ауыстырып, соңғы жылдары уақыт талабына сай «экологиялық тәрбие», «экологиялық білім» терминдері пайдаланылуда.

Экология – биология ғылымының негізінде ХІХ ғасырдың орта шенінде айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы болып саналады.

Осы тұрғыдан алғанда жалпыға бірдей экологиялық білім мен тәрбие берудің мақсат-міндеттерін, республикамыздың үздіксіз білім беру жүйесінің барлық сатыларында жүзеге асыруды, жастардың көзқарасын, табиғатқа жауапкершілік қарым-қатынасын қалыптастыруды, мектепке дейінгі мекемелерден бастап жоғары оқу орындарына дейінгі аралықты экологиялық білім мазмұнымен жаппай қамтып, оны сабақтастықта жүргізуді талап етеді.

ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша ХХғасырдың соңғы 20 жылының «Экологиялық білім беру жылы» деп жариялануы үздіксіз экологиялық білім берудің барлық өркениетті елдерде ең басты әрі көкейкесті проблема болып отырғандығын тағы да дәлелдеп берді.

Экология мәселесі жөніндегі қабылданған мемлекеттік құжаттарда болашақ ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық негіздері көрсетіліп, биологиялық алуан түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануға бағытталған іс-шаралар белгіленген. Мәселен:

- мектепке дейінгі мекемелер мен арнаулы орта және жоғары оқу орындарында экологиялық білім негіздерін міндетті түрде оқыту;

- басшы қызметкерлермен мамандардың кәсіби экологиялық даярлығы және қоршаған ортаны қорғау туралы заңдар негізінен білімі болуы;

- қоршаған ортаны қорғау саласынан ғылыми зерттеулердің, конструкторлық және практикалық тұрғыда тәжірибеге енгізу жұмыстарының мемлекет тарапынан қолдау табу мәселелері атап көрсетілген.

Қоршаған ортаны қорғау туралы пікірлерді біз көне дәуір оқымыстылары Эмпедокл, Гиппократ, Теофраст еңбектерінен көреміз. Олар өсімдіктер мен жануарлар тіршілігінің біріншіден морфологиялық, екіншіден физиологиялық бейімделушіліктің қоршаған ортаға тәуелділігін экологиялық тұрғыдан қарастырды.

Шығыстың екінші ұстазы, әл-Фарабидің пайымдауынша табиғаттың баға жетпес байлығы біріншіден адамды оқу-білім, тәлім-тәрбие, ізгілік сияқты қасиеттерге баулу үшін алдымен қоршаған дүниені, табиғат құбылыстарын танып-білу керек; екіншіден табиғатты аялау, ізгілікке баулу ұлттық тамырдан нәр алады, үшіншідентабиғатқа деген адам көзқарасының дұрыс бағытта болуы оның ой-сезіміне әсер етіп, мінез-құлқын жетілдіру арқылы жүзеге асады.

Ұлы Абай да өзінің қарасөздерінде табиғат туралы философиялық ой-пікірлер мен табиғат заңдылықтарын терең пайымдап, табиғаттың бар байлығын адам баласының аузына тосып, таусылмас азық болып отырғандығын көрсете келе, «Кім өзіне махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмағың парыз», – деп өскелең ұрпақты табиғат-ананы сүйе білуге үндегені белгілі.

Демек, философтардың, педагогтардың еңбектеріндегі ой-тұжырымдардан олардың экологиялық тәрбие беруді экологиялық сана,экологиялық таным, экологиялық қарым-қатынас; экологиялық іс-әрекет; экологиялық сезім; экологиялық қызығушылық; экологиялық көзқарас ұғымдарымен бірлікте қарастырғанын байқаймыз. Егер, табиғатты қорғау – әлеуметтік табиғи түзілім десек, оның құрылымын құрайтын экологиялық ұғымдарға зерттеуіміздің мазмұнына сай, біз төмендегідей мазмұндық сипаттама беруді жөн көрдік:

Экологиялық сана - экология саласындағы мәселелерді шешу, ең алдымен адамның оған қатысты экологиялық санасын қалыптастыруды қажет етеді, экологиялық сана экологиялық білім, табиғатты және қоршаған ортаны қорғау заңдылығын бұзғандармен өздік қалауы бойынша белсенді күрес жүргізудегі талпынысы немесе әрекеті, сол себепті экологиялық сана қоғамдық сананың формасы ретінде маңызды қызмет атқарады.

Экологиялық таным - ақылы, сезімі ретінде баланың ең басты қасиеттерінің бірі - өзін қоршаған ортаны танып-білуге деген ерекше ұмтылысы. Бала айналасындағы әлеуметтік дүниені, табиғатты танып білу барысында олардың ішкі құпиясына үңіледі, табиғаттың даму заңдылықтарын білуге әрекет жасайды, өзінің құрдастарымен қарым-қатынасын белгілейді. Демек, экологиялық танымбаланың қоршаған орта жөніндегі жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани баюы болып есептеледі.

Экологиялық қарым-қатынас – баланың табиғатты танып білуге, оны қамқорлығына алуға, өзгертуге және сақтауға бағытталған танымдық, қызметтің маңызды бөлігі. Экологиялық қарым-қатынас «адам мен табиғат», «табиғат–қоғам» жүйесінің тиімді жағдайын қолдау мақсатында адамдардың өз арасында пайда болады.

Экологиялық іс-әрекет– адамның табиғи ортаны танып білуімен, меңгеруімен, өзгертуімен және сақтауымен сипатталады. Мәселен, техника саласындағы-өндірісті экологияландыру, ғылымдағы-экологиялық проблеманың төңірегіне интелллектуалдық күштерді жинақтау, құқық саласындағы - табиғатты қорғау жөніндегі заңдарды дайындау сияқтыпедагогикада - экологиялық ойлау стилі мен табиғаттағы пайдалы іс-әрекет дағдыларын меңгерту.

Экологиялық сезім – табиғаттағы әсемдікті қабылдап, бағалау кезіндегі рухани ләззат алушылықтың ең жоғары көрінісі. Табиғаттың сұлулығына сүйсіне білу, адамды көріксіз нәрседен жирендіріп, жақсылыққа ұмтылуға бастайды.

Экологиялық қызығушылық – адамның қоршаған ортаға, табиғатқа деген ерекше көңілі. Қызығушылық табиғаттағы белгісіз жағдайларға қызығу, оның заңдылықтарын, құпия сырларын, табиғат құбылыстарының бір-бірімен қатынасы мен өзара байланысының себебін біліп, оны әрі қарай зерттеуге ұмтылудан тұрады.

Экологиялық көзқарас – тұлғаның ішкі сұраныстарынан туындап, объективті дүние мен ондағы адамның алатын орнына, адамның өзін қоршаған шындыққа және оған қатынасына байланысты қалыптасатын дүниетанымы мен көзқарастар жүйесі.

Адамзаттың табиғатпен саналы қатынас жасауы, оған құрметпен қарап құндылығын бағалауы ежелден қалыптасқан түсінік. Сол себепті оны тарихи -философиялық ғылымдардағы ой-пікірлермен тығыз байланыста қарастырған жөн. Аристотель «Заттың бастамасы тек материя түріндегі бастама... табиғаттан тыс еш нәрсе жаратылмайды және еш нәрсе өлмейді, олар мәңгілік сақталып қалады»,- деп табиғат құндылығын сақтауды мұрат етсе, Гераклит: «... табиғаттың өзі көп сырын аша бермейді, адамдардың көпшілігі әбден тойынған, сол себепті олар табиғат сырын түсінуге талпынбайды»,- десе, ал неміс философы Л.Фейербах болса: «...адам табиғаттың ең жоғарғы нәтижесі, сондықтан оны табиғаттан бөліп қарастыруға болмайды»,- деп ой түйіндейді. Философтардың зерделі ой-тұжырымдарынан мынадай қорытынды шығаруға болады: біріншіден, табиғат заңдарын өшпенділікпен бұзу жағдайында, адам тарапынан көрсетілген зорлықта табиғат өзінің қасиетін жоғалтып, өсіп-өну қабілетінен айрылады; екіншіден, табиғаттың даму заңдарын білмейінше, табиғат пен адам арасындағы қайшылықтарды туғызған себептермен емес, оның зардаптарымен күресуге көп күш-жігер жұмсалады, үшіншіден, табиғатты тек білімді адамдар ғана түсінеді, адамдардың табиғат туралы білімі, тәрбиесі болғанда ғана, олардың қоршаған ортаға деген аялы көзқарасы қалыптасады.

1. 
   М.С. Сәтімбекова. Отбасында баланы мектепке дайындау, ата-аналарға арналған әдістемелік нұсқау. –Алматы. Шартарап, 2000. –191 б.
   
2. 
   А.Е.Манкеш. Қысқа мерзімде баланы мектепке даярлау (әдістемелік нұсқау). –Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 2001.–125 б.
   
3. 
   А.Е.Манкеш. Айналаны қоршаған орта. Экология. Әдістемелік нұсқау. –Алматы: Алматыкітап,2003. –55 б.
   

Психологиялық қызмет мамандарының арасында жүргізілген сауалнамалар, психологиялық қызмет ерекшелігін көрсететін дерекнамалардың (Интернет ресурстар, басылымдар, диссертациялық зерттеулер және т.б.) контент-талдауы белгілегендей, қызметті ұйымдастырудың әр түрлі формалары бар. Кейбір ЖОО-да психологиялық қызмет тікелей ректорға немесе басшылық ететін проректорға қарайтын өзіндік жеке құрылымдық бөлімше ретінде қызмет атқарады. Ал кейбір ЖОО-да психологиялық қызмет басқа құрылымдық бөлімшенің (психология және педагогика факультеті немесе кафедрасы, тәрбие және әлеуметтік жұмыс жөніндегі бөлім және т.б.) құрамына кіреді. Егер психологиялық қызмет тәрбие жұмысы жөніндегі бөлім құрамына кірсе, ол психологиялық емес, тәрбие, әлеуметтік, идеологиялық жұмыспен айналысады. Сөйтіп, оның қызметі мейрамдар мен басқа да ойын-сауық шараларын ұйымдастырумен байланысты болады. Алайда, ЖОО-да психологиялық қызмет жедел психологиялық көмек те, тапсырыстарды орындау үстелі де емес. Ол білім беру жүйесінің жеке элементтерінің қажеттіліктеріне жағдайға сәйкес қызмет көрсетпейді, ол осы жүйені және оның субъектілерін толық психологиялық қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс.

Соңғы жылдары білім берудің практикалық психологиясында кеңінен қолданыс тауып, бекітілген психологиялық сүйемелдеу идеологиясы. «Психологиялық сүйемелдеу» түсінігі Ю.В. Слюсарев (1992), Р. Бардиер, И. Ромазан, Т. Чередникова (1993), М.Р. Битянова (1997), Е.И. Казакова (1998), Т.И. Чиркова (1999), И.А. Кибак (2000), Ю.М. Забродин (2002), Э.Ф. Зеера (2003) және т.б. зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылады. Көптеген зерттеушілер психологиялық сүйемелдеу түсінігі ретінде білім алушылардың өзекті мәселелерін шешу мүмкіншілігін қамтамасыз ететін шарттарды құруға бағытталған психологтың ұйымдасқан ерекше қызметін атап өтеді. Ал оның нәтижесі өзіндік таңдау және өзіндік шешімді қабылдау арқылы тұлғалық және кәсіптік даму болып табылады. Бұл жағдайда студент әсер ету объектісі емес, өзара байланысу субъектісі болып табылады.

Э.Ф. Зеер атап өткендей, психологиялық сүйемелдеу дегеніміз тұлғаның кәсіптік қалыптасуын игеру, қалыптастыру, дамыту және түзету. Кәсіби қалыптасуда, психологиялық сүйемелдеудің ең басты тапсырмаларының бірі тек тұлғаға уақытында көмек көрсетіп, қолдау емес, осы үдерістің қиыншылықтарын өздігінен жеңіп шығуға, өзінің қалыптасуына жауаппен қарауға үйрету, тұлғаның кәсіптік өмірде толық субъект болып қалыптасуына көмектесу болып табылады.

Психологиялық сүйемелдеу – бұл бір реттік шара немесе акция емес. Бұл – психологиялық қызметтің жүйелі ұйымдастырылатын және тұрақты орындалатын жұмысы.

Өкінішке орай, қазіргі таңдағы әрекет етуші құқықтық нормалар оқу орындарындағы психологиялық қызмет қызметкерінің міндеттерін нақты түрде анықтамайды. Практикада оның функционалдық міндеттерінің шекаралары үнемі қозғалыста яғни «шараларды ұйымдастырушыдан» бастап «оқу мен тәрбиенің маңызды сұрақтары жөніндегі сарапшыға» дейін анықталады. Сарапшы қызметінің тиімділігі көбінесе қызметтің қалай ұйымдастырылғанына, ЖОО әкімшілігімен, студенттермен, педагогикалық ұжыммен, ата-аналармен, басқа да бөлімдермен және қызметтермен өзара байланысу жүйесінің дұрыс құрылғанына, психологиялық қызмет мамандарының қызметі мен құзыреттілігі қаншалықты білім беру ортасының қажеттіліктеріне сәйкес құрылғандығына, қаншалықты психологтар осы қызметті басқаратынына және оны практикалық сұраныс пен мәселелерге айналдыруына, оның шешу жолдарын табуына, қолдағы ресурстарды белсенді пайдалана білуіне байланысты.

Соңғы жылдардағы басылымдар мен материалдардың талдауы көрсеткендей, әр түрлі ЖОО-ның психологиялық қызметтің кадрлық құрамы біртексіз. Психологиялық қызмет басшысының беделі номиналды немесе шынайы болуы мүмкін. Номиналды беделі бойынша басшы қызметтің қызметкерлері арасынан сайланады, оның құзыретіне ЖОО әкімшілігі мен оқытушылық құрамы алдында қызметті таныстыру, диспетчерлік, әдістемелік және т.б. функцияларды орындау кіреді, алайда, психологиялық қызмет қызметкері ретінде оған психологтың міндеттемелері де жүктеледі. Ал шынайы басшы ректор бұйрығымен тағайындалады, оның функционалдық қызметі басқа қызметкерлерге қарағанда ерекше яғни ол алдымен басқарушы, әдістемелік және ғылыми-зерттеулік функцияларды жүзеге асырады. Психологиялық қызмет басшысының беделін анықтау өте жауапты іс, себебі барлық жұмыстың ұйымдастырылуы, өзара байланыс жүйесінің болуы басшыға байланысты.

Кейбір ЖОО-дың штаттық кестесінде медициналық қызметкерлер де бар. Студенттер қажет болған жағдайда дәрігер-психиатрға жолығып, медициналық ем алуына болады. Қызмет жұмысына аралас кәсіптің мамандарын тарту соңғы кездегі студенттер арасында депрессиялы, үрейлі жағдайлардың көбейіп кету себебінен болып отыр. Бұл жағдай шетелдік ЖОО-дың (Еуропа, АҚШ, Канада, Австралия және т.б.) тәжірибесінде де кеңінен таралған, ол өзінің тиімділігін көрсетті.

Психологиялық қызмет қызметкерлері жалпы, педагогикалық, әлеуметтік, жас ерекшелігіне байланысты психология, психодиагностика, психологиялық түзету және психологиялық дайындық саласында іргелі білімдерді меңгеруі тиіс, сонымен қатар психологиялық ғылымның жаңа жетістіктерін игеріп, диагностиканың, психологиялық түзету және дайындық жұмыстарының ғылыми негізделген әдістерін қолдана білуі керек, сонымен қатар ұдайы біліктілігін арттырып отыруы қажет. Психолог әлеуметтік тұрғыда білім беру үдерісінің барлық субъектілерімен құрылымдық байланыс орнатуға құзыретті болуы тиіс. Өз қызметінде кәсіптік-этикалық қағидаларды басшылыққа алуы керек. Бұл қағидалар бұзылса, психологтың кәсіптік қызметі сәйкессіз болып есептеледі. Одан басқа, психологиялық қызметтің қызметкерлері өз құзыреттіліктері мен жауапкершіліктерінің шекараларын білуі қажет. Егер келіп түскен сұраныс психологтың функционалдық міндеттемелерінің немесе кәсіптік құзыреттілігінің шегінен асатын болса, бұл сұраныс қажетті көмек көрсете алатын маманға жіберіледі. Диспетчерлік қызметті атқару үшін психологиялық қызмет маманында әр түрлі әлеуметтік-психологиялық қызмет туралы мәліметтер базасы болуы тиіс. Бұл маңызды психологиялық мәселе туындаған жағдайда ЖОО студенттеріне немесе қызметкерлеріне уақытында білікті көмек көрсету үшін қажет.

Қазіргі таңда әрбір оқу орны өздігінен ЖОО-ның жалпы құрылымына сәйкес психологиялық қызметтің орны мен ролін анықтау мәселелерін шешеді. Психологиялық қызметтің ішкі құрылымы мен штаттық кестесі, оның кадрлық құрамы әр түрлі факторларға байланысты: ЖОО қызметінің бағыты, білім алушылардың сандық құрамы мен контингенті, ЖОО-ның материалдық-техникалық базасы, ұйымдастырушылық-педагогикалық және психологиялық шарттар, т.б. Психологиялық қызмет қызметінің қалай ұйымдастырылғанына, өзара байланыс жүйесінің қалай құрылуына қарамастан, көбінесе жұмыс тиімділігі қызмет ерекшелігіне байланысты.

Сонымен, ЖОО психологиялық қызметі – біз үшін жаңа құбылыс, алайда, көптеген мемлекеттер үшін студенттерге психологиялық көмек көрсету және қолдау дәстүрлі әрекет болып саналады. Бұл қызмет ЖОО-ның ұйымдық құрылымының маңызды бөлігі болып есептеледі. Соңғы кезде ЖОО-да психологиялық қызметке көбірек назар аударыла бастағандықтан, ұйымдық құрылымның жаңа саласы деп қарастыруға болады. Бұл мәселе ғылыми басылымдар мен әр түрлі деңгейдегі конференцияларда талқыланып келеді. Қазіргі таңда ЖОО психологиялық қызметін қалыптасу сатысында деп айтуға болады. Бірақ, әлі де көптеген мәселелер бар: яғни оның дамуына әсер ететін құқықтық, ұйымдастырушылық, әдістемелік және қолданбалы мәселелер. ЖОО психологиялық қызметінің дамуын тежейтін бірнеше факторларды да атап өтуге болады: концептуалды (ЖОО-дағы психологиялық жұмыстың қағидалары, мазмұны мен әдістері туралы нақты теориялық көріністер жоқ); құқықтық (ЖОО-ның ПҚ жұмысын реттейтін нормативтік-құқықтық базаның жоқтығы); экономикалық (қаржыландыру-мен байланысқан мәселелер, әлсіз материалдық-техникалық база); психологиялық (қазіргі заманғы жоғары білімнің міндеттерін шешуде психологиялық қызмет роліне нақты баға бермеу).

ЖОО психологиялық қызметі көбінесе қызметтің қалай ұйымдастырылғанына, ЖОО әкімшілігімен, студенттермен, педагогикалық ұжыммен, ата-аналармен, басқа да бөлімдермен және қызметтермен өзара байланысу жүйесінің дұрыс құрылғанына, психологиялық қызмет мамандарының қызметі мен құзыреттілігі қаншалықты білім беру ортасының қажеттіліктеріне сәйкес құрылғандығына, қаншалықты психологтар осы қызметті басқаратынына және оны практикалық сұраныс пен мәселелерге айналдыруына, оның шешу жолдарын табуына, қолдағы ресурстарды белсенді пайдалана білуіне байланысты.

1. 
   Битянова, М. Модели деятельности психолога в.образовательном учреждении / М: Битянова, Т. Беглова- (Электронный ресурс] // Школьный психолог. - 2010. - № 2. - Режим доступа :hllp://psy. lseptember.ru/view__aiticle.phplD~201000213..
   
2. 
   Битянова, М. Р. Организация- психологической работы в^-школе. - М: Совершенство; 1998. 298 с.
   
3. 
   Забродин, Ю. М. Развитие- советской психологии и задачи психологической службы / Ю.М. Забродин // Психологический журнал. - 1984.-Т. 5, № 6.-С. 3-20.
   
4. 
   Забродин, Ю. М. Проблемы разработки практической психологии (о научных основах психологической службы) / Ю. М. Забродин//Психологический журнал. - 1988. - Т. 1, № 2. -С. 5-18.
   

Бұл мәселені қарастыруымызға көп жылғы тәжірибеде жинақталған мынадай мәселелер ықпал етті:

- студенттік кезеңнің жас ерекшеліктеріне қарай әлеуметтік-психологиялық мазмұндағы қиындықтардың орын алуы (бірінші курсқа қабылданған студенттердің бірыңғай ұлттық тестілеу нәтижесіне қарай стресс алуынан бастап, жаңа оқу жағдайына төселу, жоғары білім алу үрдісіндегі студент пен оқытушы арасындағы байланыстардың денінің техникалық сипатта болуы (білімді тексеру тест арқылы жүреді), кредиттік жүйеде оқу ерекшеліктері, екінші курста аралық мемлекеттік тестілеу сынынан өтудегі қиындықтар, студенттік топқа үйрену және т.с.с.);

- студент жастардың жеке дара психологиясында орын алатын қиындықтар (темпераменті мен мінезі, конфликтіге бейімділігі);

- оқу-танымдық белсенділігіне байланысты байқалатын қиыншылықтар (шектен тыс белсенділік, немесе қолымнан бәрі келеді екен деп кедергілерге кездесу, яғни шамасынан тыс істерге ұмтылу, не керісінше қолынан келетінді жасауға жасқаншақтық таныту);

- кейбір студенттердің мамандығы бойынша қажетті тұлғалық және кәсіби сапалар туралы білімнің жетіспеушілігі, саяздығы (мыс. педагогикалық мамандықта білім алушылар мұғалімдік қабілеттерге мән бере бермейді, өйткені бәрібір мұғалім болмаймын деп оқитын студенттер жетерлік);

- оқытудың кредиттік жүйесіне сәйкес студенттердің білімін автоматты түрде бағалау (Платонус бағдарламасы) оқытушыдан да, студенттен де білімді меңгеруді жылдам, әрі сапалы ұйымдастыруды қажет етеді және т.б.

Осы тәріздес психологиялық қиындықтарға тап болатын студенттермен дәрістер мен семинар сабақтарын дәстүрлі жағдайда өткізе беру өз тиімділігін жоғалтып отыр. Оқытушы студенттерге білім беруші ғана емес, тәжірибесін үйретуші, әсіресе өмір сүруге жетелеуші де болуы керектігі аңғарылып отыр. Белсенді, дербес студент қана қателіктері болса мойындап, проблемелердан шығудың жолдарын іздестіріп, таба алады. Ол үшін жоо оқытушысы сабағын ұйымдастыруда жас адамға әрқашан жол көрсете алатындай, шешілмейтін мәселелердің болмайтынына сендіре алатындай мүмкіндіктерді қарастыруы керек. Мұндай мүмкіндіктер психологиялық жағынан алып қарағанда оқытудың психотерапиялық қызметі ретінде бағаланады.

Оқытудың психотерапиялық қызметі жайлы мәселеге бірінші болып назар аударған В.Н.Мясищев /1/. Психотерапиялық бағыттың тар мағынасы дәрігерлік емдеуге жақын түсіндірілсе, кең мағынасы жалпы гуманитарлық бағыттылығымен сипатталады. Өткен ғасырдың сексенінші жылдарында «дәрігерлік емес психотерапия» ұғымы туралы пікірлер пайда болды. Мұның мәні денсаулығы дұрыс адамдардың психологиялық қиындықтардан шығуына көмектесуді білдірді.

Педагогтың психотерапиялық қызметі студенттің стресс жағдайына түспеуін қадағалау. Н.В.Жутикова атап көрсеткендей: «Адамның әрбір әрекеті мен әр сөзі не жақсылыққа, не жамандыққа әкеледі. Әрекетсіздік те өзінің ықпалын тигізбей қоймайды» /2/. Сол себепті, жаңа ортаға тап болған (1 курста), студенттік өмірдің қызығы мен шыжығын басынан кешіруші (2-5 курстар) студенттер үшін мазасыздыққа ұрыну жат нәрсе емес. Әрине, жоғары мектептің әр оқытушысы аталған қызметтік борышын атқара білсе, бұл туралы сөз қозғамауға да болар еді.

Егер, жоғары мектептегі оқудың орта мектепке қарағанда күрделілігі мен «суықтығын», яғни ғылыми танымға көбірек бағытталғанын ескерсек, онда студенттің тұлғалық мүмкіндіктеріне, потенциалына күш түсетіні түсінікті. Зерттеушілероқытушының студенттермен өзара байланысын басты міндет етіп қарастыруды ұсынады. Себебі, сонда ғана оқуға деген шын ықылас, бірлескен әрекет пайда болады.

Оқытушының жылы сөздері емдік қасиетке ие. Әкесінің жолын қуған атақты психотерапевт Н.Роджерс былай деген екен: «Егер тұлға өзін еркін сезінетіндей қауіпсіз, сенімді жағдайды қалыптастырса, ол өзінің ішкі психикалық дүниесін зерттей бастайды, бұл жағдайда адам өзінің тұлғалық дамуына тиімді бағытты таңдай алады»/3/. Тіпті дидактиканың өзі педагогтың сабақты мейіріммен, жылы жүзбен бастауын міндеттейді. Оқытушы пән мазмұнымен бірге студенттер тобындағы жағдайларды да (аудиторияның тазалығы, сабаққа келмегендерді белгілеу, себебін анықтау, т.с.с.) байқап отыруы керек. Студент жастардың мінезіндегі өзгерістерді, студенттік топтардың ерекшеліктерін байқап отыру тәжірибелі педагогтың төл әрекеті. Сондықтан, болуы мүмкін келеңсіз жағдайлардың алдын алу, студенттің нашар іске ұрынбауы сияқты мәселелер мұндай оқытушылардың назарынан тыс қалмайды.

Жастар оқуға, тәрбиеге, немесе кәсіби тапсырмаларға байланысты басқаларға әсер еткісі келеді. Біреуге әсер ету әрбір адамның жеке басының қажеттілігіне, қолдау қолпаштауға, жақсы көретін топпен араласуына, тәуелсіздігіне, т.с.с. байланысты болады. Қарым-қатынас кезінде адам өзінің жеке басының қиындықтарын байқайды. Бұндай жалпы қиыншылықтардан күнделікті пікірлесу арқылы арылуға болады.

Мазмұнды сұрақ қою, пайдалы әңгіме дүкен құру арқылы кеңесіп тұрған адамды әңгімеге араластыруға және оны түсінуге мүмкіндік туады. Қарым-қатынастың интерактивті жағы –адам аралық қарым-қатынастардың адамдардың бір-бірімен әрекеттесуімен байланысты аспектілерін белгілеуге арналған шартты термин. Студенттер арасындағы тұлға аралық қатынастардың жүйесі достық, жолдастық, махаббат, жек көру, тағы сол сияқты категориялар арқылы көрінеді. Мұндай қатынастар жас адамның топтағы, ұжымдағы алып отырған орнын көрсетеді. Олардың қалыптасуына байланысты адам өзін сол топтағы басқа адамдар арасында қалай сезінетінін байқауға болады.

Психотерапиялық тұрғыдан қарастырғанда тұлғааралық қатынастардың жағымды ықпалы студенттер үшін сәйкестік, өмiрлiк стиль, өзiн өзгерту, стереотип, өзiн-өзi иландыру механизмi, шыдамдылық тәрізді ұғымдардың көмегімен түсіндіріледі.

Топтағы тұлға аралық қатынастар адамдардың бір-біріне сәйкес келушілігінен туындайды. Сәйкестік адамдардың тіл табысуына қажетті адам сапаларының оңтайлы жиынтығы. Сәйкестіктің негізгі төрт түрі бар: физикалық, психофизикалық, әлеуметтік психологиялық және әлеуметтік идеологиялық. Физикалық сәйкестік екі немесе бірнеше адамдардың әрекет жасауы кезінде физикалық қасиеттер жиынтығының сәйкес келуінен туындайды. Студент белгілі бір топтың мүшесі болғандықтан, топтағы басқа адамдармен өзін сәйкестендіруге үйренуі керек.

Өмiрлiк стиль деп белгiлi бiр тұрақтылықпен сипатталатын мiнез-құлықтық жүйенi айтады. Тұлғаның өзiн басқаруы осындай стиль түрiнде қалыптаса отырып, саналы бақылаудан «босайды». Әрине, бұл жағдайдағы ерiк күшiнiң маңыздылығын атап өтуiмiз қажет. Ерiк күшi тұлғада пайда болатын (iс-әрекеттiң немесе қарым-қатынастың мазмұнына қарай) түрлi түрткiлерге тәуелдi болады. Сондықтан да, өзiн сақтау және қоғамдық мiндетiн орындау сияқты түрткiлер арасындағы тартыста тез шешiм қабылдау тұлға үшiн оңай бола бермейдi. Студент өзінің жастық потенциалы мен білімін орнықты өмір стилін қалыптастыруға пайдалана алады.

Өзiн өзгерту өзiн қайта тәрбиелеу мәселелерi де қалыптасқан әдеттердi күшпен өзгерту қажеттiлiгiне апарып соқтырады. Тұлға әдеттенген мiнез-құлығы үшiн энергияны аз жұмсайтыны анық, бiрақ онысы мотивациялық дәрежесi жағынан төмен болып шығады. Жоғары дәрежелi мотивацияға жету үшiн студент өзiнiң бұрынғы өмiрiне қатысты мiнез-құлық әрекеттерiн түбiрiмен өзгертуге дайын болуы керек. Л.М. Рувинский өзін-өзі тәрбиелеудің өзін күштеу, өзін-өзі анықтау, өзіне-өзінің бағынуы, өзіне бұйрық беру, өзіне өзінің еске салуы тәрізді тәсілдерін анықтаған /4/. Өмiрiндегi түрлi кедергiлер, өз жетiстiктерiне қанағаттанбаушылық кез-келген саналы адамды өзiн өзгертеуге, қайта тәрбиелеуге жетелейдi. Студент өзі қаламаған мамандыққа, не оқу орнына тап болған жағдайда оқытушының ақыл-кеңесі мен тәрбиесі арқылы дұрыс жолға түседі, өйтпеген жағдайда босқа өткен уақыт жас адамның өмірін бұзады.

Өзiнiң потенциалды күшiн жұмсауына кейде мiнез-құлықтағы стереотип, сондай қалып пен тәртiпке дағдыланушылық тосқауыл болады да, адам өз мүмкiндiгiн мүлде шамалы пайдаланады. Стереотиптi жеңудың қиындығы туралы ұлы физиолог И.П. Павлов «Стереотип - сiрескен, көбiнесе өзгеруi өте қиын құбылыс» – деп айтқан /5/. Адам үйреншiктi дағдыда, бiржақты өмiрге бағынышты болғанда өзiн жан-жақты дамыту және қабiлетiн пайдалану жоспарын кейiнге қалдырады. Сөйтіп, көздеген мақсатына жете бермейді. Өзiн-өзi тәрбиелеудiң дербес мақсатының маңызы ерекше. Өйткенi деннiң саулығы, ақылды, сезiм мен ерiктi жетiлдiру адамның өзiне байланысты, яғни оның өз қолында. Сондықтан жас адам мақсатқа жетуге өзін-өзі көндіруі, иландыруы қажет.

Өзiн өзi иландыру механизмi - тежеу механизмiнiң артық ықпалының бiр бөлiгiн алып тастауы, ал оның әсерi ерiктiң әлсiздiгiнен, үрейленушiлiктен, көңiл күйiнiң жабырқаңқылығынан т.б. болуы мүмкiн. Сондықтан ерiк пен өзiн өзi иландыруды дамыту – өз қабiлетiн ашу жолы. Адам өзiнiң дайын мүмкiндiгiн ашып қана қоймай, одан әрi байыта алады. Бұған жоғары жүйке қызметiнiң ерекше икемдiлiгi көмектеседi. Мұндай жетiлдiрудiң негiзгi психологиялық жағдайы өзiне өзi риза болмау, жiберген қателiгi жөнiнде күйiну, жақсы болуға барынша талпыну. Өзiн өзi тәрбиелеу жолымен әр адам үздiк жетiстiкке жетпегенмен, адамның потенциалдық күшiнiң зор екендiгi соншалық, ол өз мүмкiндiгiн аша бiлген жағдайда елеулi өзгерiстер жасауға қабілетті болады. Ал, мұның бәріне шыдамдылық қажет.

Шыдамдылықтың әлеуметтік психологиялық сипаты екі жағдайда анықталады: а) тұлғаның әлеуметтік психологиялық сезгіштік дәрежесіне қарай; б) тұлғаның ұстанған бағдарына байланысты («Бәрі де қателеседі», «Менің өз көзқарасым, пікірім бар», т.с.с.). Осы жағдайлардың тұлғалық дамуға әсер етіп, әлеуметтік психологиялық шыдамдылығы жоғары адам кез-келген істе сабырлылық, төзімділік көрсету арқылы нәтижелі көрсеткіштерге жете алады. Керісінше болған жағдайда адамда шалағайлық, әркелкілік, әржақтылық (бірді айтып, бірге кету ) басым болып, тұлғаның дамуына кедергі келтіреді. Бұл жағдай қарым-қатынастың бұзылуына, дау-дамайдың жиілеуіне апарып соқтырады.

Студенттік жылдарда жас адамда бірте-бірте өз бетімен іс тындыру, дұрыс әрекет ету кабілеті пайда болады, сонымен бірге онда өз іс-әрекеті үшін жауапкершілік сезімі де, өмірге деген парасатты көзқарасы да қалыптасады, адамдармен мәнді де баянды қатынас орнатуға, кәсіби міндеттерді бар ынтасымен және шығармашылықпен шешуге ұмтылысы байқалады.

Сонымен оқытудың психотерапиялық мүмкіндіктерін жіктеп көретін болсақ:

• 
  студенттің өз интуициясына сүйене отырып, ойы мен пікірін білдіруіне мүмкіндік жасап отыру, әрі қателіктері үшін жазаламау;
  
• 
  өз күшіне сенімділігін қалыптастыру;
  
• 
  жағымды эмоцияларға жиі сүйену;
  
• 
  өз бетімен шешім қабылдауына жағдай жасау;
  
• 
  тәуекелге баруына мүмкіндік беру, әрі мадақтап отыру;
  
• 
  мәселелік әдістерді жиі қолдану;
  
• 
  қарама-қайшылықтарды аңғаруға, анықтауға үйрену;
  
• 
  ғылыми-ізденушілік тапсырмалар беріп отыру;
  
• 
  өзіндік «Менін» тыңдауға, оны көрсетіп отыруына мүмкіндік беру.
  

- жоғары оқу орнына түскен жастарда мектептік стереотип бұзыла бастайды. Кешегі оқушы бүгін студент болып, жаңа оқу жүктемесі, белсенді қоғамдық іс-әрекет, жаңа өмір жағдайларына тап болады;

- оқу іс-әрекетінің құрылымы мектеппен салыстырғанда күрделенеді – оқытушылардың саны көбейеді, оқытудың формалары мен әдістері өзгереді, педагогикалық талаптар күшейеді, оқу жұмыстарының көлемі үлкейеді, дәріс түріндегі оқу ақпаратын қабылдау қажет болады, оқу уақытын өз бетімен белгілеу керек болады, үлкен көлемдегі оқу материалын меңгеруді күнделікті қадағалау мүмкіндігі болмай қалады;

- аталған өзгерістер студенттің психикалық жағдайларына теріс әсер етіп, эмоциялық күйзелістерге, мазасыздыққа, денсаулығының бұзылуына ықпал етуі мүмкін;

- ал, оң өзгерістер студенттердің тұлғалық қалыптасуына байланысты өзіндік «Менін» сезінуінде жаңа өзгерістер пайда болып, өзін-өзі тәрбиелеу жолдарын іздестіруіне ықпал етеді, болашақ мамандығына қатысты мәліметтер қызықтырып, сол маман иелерінің ішінен идеал іздейді, өз бойынан мамандығына керекті қасиеттерді көргісі келеді.

Қорыта айтқанда, студенттерде қалыптасатын психофизиологиялық, психикалық және әлеуметтік дискомфортқа жоғары білім беру әдістерінің суықтығы, қатаңдығы, олардың компьютермен көбірек «қарым-қатынасы», оқытушылармен байланыстың көбірек теорияланып кетуі сияқты мәселелер себеп болып отыр.Оқу материалдары адам психологиясына зор талап қояды. Себебі, шындықтағы құбылыстардың сыр сипатын, мән-жайын ұғыну өте күрделі әрекет. Білім беру мен тәрбиелеудің сапасын көтеруде оқушының оқу белсенділігін қалыптастыру, жетілдіру мен арттыру тәсілдері де өзіндік сипатына қарай ғылыми деңгейін жоғарылатуды талап етеді. Осыған сәйкес білім беру салаларындағы оқу орындарында өтілетін оқу процесінің мазмұнына, оқыту әдістеріне және сабақтарының түрлеріне талап күшейе түсуде.

Жоғары мектеп оқытушысы тарапынан жылылықты сезіну студенттің өзінің «керектігін», өмірдегі орнын, орнықтылықты сезінуіне мүмкіндік береді. Мұны психологиялық тілде «жақсы әңгіме» деп атасақ, оның мазмұны студенттің есінде ұзағырақ сақталады, тіпті мәңгі қалып қоюы да мүмкін. Оқытушының жылы сөзі студенттің өзіне деген сенімділігін арттырады, оқуға ынтасын оятады. Осындай мағынада ұйымдастырылатын сабақтар студенттерде белгілі бір құлшыныстарды оятады.