Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Taянч сўзлар:
адабиѐт, фольклор, санъат , импровизация, импровизатор, шоир. Ключевые слова: литература, фольклор, искусство, импровизация, импровизатор, поэт. Key words: literature, folklore, art, improvisation, improviser, poet. ХIХ əсир қарақалпақ əдебияты ўəкиллери (Күнхожа, Әжинияз, Бердақ, Өтеш ҳəм т.б.) халықлық поэзиядан, түркий əдебияттың ерте дəўирлердеги əдебий естеликле- ринен ҳəм Шығыс əдебияты үлгилеринен поэтикалық саға алып, көркем əдебий дөретпелери менен əдебият майда- нына кирип келди. Шайырлардың поэтикалық, идея- тематикалық ҳəм əдебий жанрлық үлгилериниң жетили- сиўине дүньяўый билимлер менен бирге диний билимлер, түркий поэзияның классик шығармалары, Шығыстың көр- некли данышпан шайырларының дөретпелери əдебий тəсир жасаған. XIX əсирдеги мəдений-əдебий орталықта қарақалпақ шайырларының көркем əдебий талғамы, эстетикалық ҳəм философиялық көзқараслары қəлиплескен. Соның ушында XIX əсир қарақалпақ лирикасын терең изертлеген əдеби- ятшы алым Қ.Жəримбетов: -«…мəдений əдебий-көркем орталық қəлиплескен соң XIV-XVIII əcирлердеги қарақал- пақ сөз өнериниң тийкарғы жанрлары болған эпикалық жырлар: батырлық жыры, толғаўлар, термелер енди же- текши орынды ийелеўи мүмкин емес еди. Көркем талғамлардың жаңа бағдарда өзгериўи жаңа əдебий жанр- ларды талап етти» -деп баҳалайды [6:32]. Демек, бул дəўирдиң əдебий-эстетикалық, мəдений-ағартыў орталығында Күнхожа, Әжинияз, Бердақ, Өтеш, Омар ҳəм т.б. шайырлар көркем əдебий дөретиўшилик пенен жасап, жазба əдебияттың раўажланыўына, қарақалпақ əдебиятын көркем əдебий жанрлар менен байытыўға үлкен үлес қосты. XIV-XVIII əсирлердеги қарақалпақ жыраўлары (Соппаслы Сыпыра жыраў, Асан Қайғы, Доспанбет жыраў, Мүйтен жыраў) жыраўшылық пенен бирге шайырлық кəсипти де ийелеп синкретикалық ҳəм импровизациялық усыллар менен дөретиўшилик етти. Бул дəўирдеги əдебий дөретиўшиликте шайыр сөзи ҳəм терминлик атамасы қолланылмаса да жыраў- шайырлардың əдебий дөретиўшилигинде шайыршылық (əдебий дөретиўшилик), сазгер музыкант (композиторлық), актѐрлық шеберликлериниң синкретикалық белгилерин көриўге болады. Усы синкретикалық белгилер XIX əсирдеги қарақалпақ шайырларының əдебий дөретиўшилигинде де даўам еткенлиги сезиледи. Бул өз гезегинде XIX əсирдеги қарақалпақ шайырларының жазба шығармаларының халық арасында таралымының тар шеңберинде қалыўы нəтийжесинде өзиниң дөреткен шығармаларын халық массасына аўызеки түрде, импровизациялық усыл менен намаға салып атқарыў (синкретикалық) усылы менен жəриялаў дəстүрге айланған. Бундай усыл Жийен жыраў, Күнхожа, Әжинияз, Бердақ, Өтеш ҳəм басқада халық шайырлар дөретиўшилигинде болған. Олар шайырлық пенен бирге жыраўшылық, бақсышылық, қыссаханшылық кəсиплерин де қоса алып барыўы зəрүр еди. Бул синкретикалық усыл дəўир шайырлары ушын дəстүрге айланған əдебий қубылыс болды. Нəтийжеде, дəўир шайырлары өзлериниң дөреткен шығармаларының айырым поэтикалық писпеген, қам жерлерин импровизациялық усыл менен атқарыў процессинде жөнлеп кете алған. Соның менен бирге усы дəўирдеги шайырлар импровизациялық усыл менен көпшилик шығармаларын дөреткен. Бундай əдебий қубылыслар халық шайырлары дөретиўшилигинде дəстүрге айланып, халықлық атама менен төкпе шайыр деп баҳаланған. Бул əдебий қубылысты өз ўақтында сезген əдебиятшы алым Н.Дəўқараев «… Күнхожа, Әжинияз, Бердақ, Өтеш, Омар шайырлар шығарманы айтып та, жазып та, шығарған. Олар өзлериниң шығармаларын көпшилик жыйналған жерлерде намаға салып та, оқып та беретуғын болған» [4:98] - деп белгилеп өтеди. Бул төрели пикирди қарақалпақ əдебияты тарийхын изертлеген алымлардың барлығы қуўатлайды. ХIХ əсир қарақалпақ жазба əдебиятының ири ўəкиллериниң бири Күнхожа импровизатор шайыр, бақсы- сазенде, терең жəмийетлик ой-пикир ийеси сыпатында жоқары баҳалаўға толық тийкар бар. Шайыр көпшилик дөретпелерин аўызеки импровизациялық усыл менен дөретип, намаға салып айтып жүрген. Бул өз гезегинде көркем өнердиң синкретикалық белгилери XIX əсир дəўиринде де сақланып турғанлығынан дəрек береди. Сол себепли Күнхожа сөз ҳəм саз өнериниң жетик маманы болыўы менен бирге, импровизациялық талантқа ийе туўрыдан туўры аўызеки дөретиўши төкпе шайыр, бақсы да болды. Шайырдың «Сөк санар», «Түйе екенсең», «Ярым хош енди», «Бай баласы», «Келин», «Неге керек?», «Ақ қамыс», «Қазының ийти», «Яранлар», «Ешким бар», «Күн қайда» ҳəм т.б шығармалары импровизациялық усыл менен дөретилген. Шығарманың идея-тематикасы, сюжетлик-композициялық қурылысында, стиллик өзгеше- лигинде, фольклорлық дəстүрлеринде, улыўма мазму- нында терең импровизациялық ырғақ сезилип турады. Күнхожа заманның, жəмийетлик турмыстың əдалатсызлығына, зулымлығына халық тəрепинде турып, халық мəпи ушын терең идеялық шығармалары менен қарсы гүрести. Хийўа ханы Мадемин хан (1845-1855-жыллар ханлық еткен) хан сарайына сорамындағы шайыр, бақсы- сазенделерди шақыртып, ханлық салтанатын мақтап шығарма-қосық дөретиў бойынша таңлаў өткериўди буйырған. Бул таңлаўға қарақалпақ шайыры Күнхожа да мирəт етилген. Бирақ, шайыр Хийўа ханы салтанатын мақтап шығарма дөретиўди мақул көрмеген. Керисинше, ханлық салтанатын, оның əдалатсыз пəрман-ҳүкимлерин, зулымлық, ашкөзлик, жаўызлық салтанатын əшкаралайды. Хан шайырға ашыўы келип бир ғарры, соқыр түйени байраққа береди. Шайыр ханның бас саўға деп бирилген бул түйеге «Түйе екенсең» шығармасын сол ўақытта-ақ, туўрыдан-туўры импровизациялық талант пенен дөретеди. Мысалы; Шөк дегенде шөгермисең, Көп жасаған түйе екенсең, Тоқтамыстан арағырақ, Шыңғысханды билермисең. Сизге айтаман, түйе жора, Бир көзиң гөр, арқаң жара, Пириңиздур Ойсыл қара, Оларды ҳəм билермисең? [5:26] Шығарма мазмунынына идеялық бағытына итибар берсек импровизациялық əдис аңласылып турады. Бул өз гезегинде шайырдың импровизациялық талантқа ийе екенлигинен дəрек береди. Шайырдың буннан басқа да қосықларында импровизациялық ырғақ басым болып келеди. Мысалы; Бармағынды бүгесең, Адамды жөнсиз сөгесең, Бермести жаман көрсең, Қара берман сөк санарым. [5:46] Бул қатарлар шайырдың «Сөк санар» деп аталған сатиралық шығармасынан алынған үзинди болып, импровизациялық усыл менен дөретилгенлиги белгили. Шайыр ашкөз, сықмар адамлардың унамсыз қылўаларын аяўсыз поэтикалық көркем тил менен бет-жүзине қарамай туўрыдан-туўры қосық етип шығарыўды мақул көрген. Бул теги пəс, нəкəс, сықмар адамларды халық алдында сөз қүдиретиниң күши менен жазалаў болып табылады. Күнхожа шайыр болыўы менен бирге аса талантлы шешен-импровизатор еди. Оның ҳəр бир дөретпесинде шешенлик өнериниң үлгилерин аңлаўға болады. Шайырдың турмыс шынлығын терең ойлар, пикирлер, болжаўлар менен түрлендирип бере билиўинде көринеди. Шешенлик өнериниң тийкары–тил шеберлигинде, сөз |