«Электрон» сөзінен  «электр»

1729 жылы ағылшын физик Стефан Грэй электр өткізгіштер мен электр өткізбейтіндердің болуын анықтады. Табиғаттың әртүрлі қасиеттерін сынау арқылы ол электр зарядтарының электр сымдары, көмір таяқшалар арқылы таралғанын, бірақ резеңке, балауыз, жібек жіптер, фарфор (ол изоляторлар, электр қуатының ағып кетуіне жол бермейтін) арқылы таралмаған. Грейдің эксперименттерінде көрсетілгендей, жақсы өткізгіштердің арасында адам мен жануарларда бар екенін анықтады. Денелердің электрлену құбылысы түрлі тектегі екі дененің жанасуы яғни үйкелісі кезінде ғана байқалады.

Электр зарядтарының таралуынан болатын электр өрісі біздің сезім мүшелерімізге тікелей қабылданбайды. Бірақ оның электр зарядтарына ауадағы, сондай -ақ олардың елеулі айырмашылықтарына да көңіл бөлінуі тиіс. Атап айтқанда, гравитациялық өзара әсер тек денелердің тартылуында ғана білінсе, ал электрлік өзара әсер олардың тартылуында да,тебілуінде де білінеді.

Электр зарядтарының бар екенін және электр құбылыстарын сандық зерттеуге арналған алғашқы құрылғылар XVIII ғасырда пайда болды. 1745 жылы алғашқы электроскоптың бірі пайда болды. Оны Санкт-Петербург ғылым академиясының академигі Георг Вильгельм Риxман жасаған. Риxманның электроскопы темірден жасалған, оның үстіне төменгі бөлігінде шкала бар. Осы құрылғының көмегімен Риxман зарядталған денелердің айналасындағы электр өрісін зерттеуде көптеген эксперименттер жасады.

Жарық энергиясымен электрлендіру. Жарықтың әсерінен заттың бетінен электрондардың шығу құбылысы фотоэлектрлік әсер деп аталады.

Жылыту арқылы электрлендіру. Зарядталған бөлшектер көзінің әсері жоғары температураға дейін қыздырылған денелердің электрондарды шығаруы термоэлектронды эмиссия деп аталады. Бұл құбылыс электронды түтіктерде пайдалануына негізделген.

Химиялық реакция кезінде электрлендіру. Электр энергиясының химиялық көздерінде (жасушалар, батареялар) екі полюс бар: «+» және «-». Оларда оң және теріс зарядтар жасушалар мен аккумуляторларда кездесетін тотығу мен тотықсызданудың химиялық реакциялары нәтижесінде пайда болады.

Денелерді электрлік қасиетіне қарай үш түрге бөлуге болады. Бірінші –

электр өткізгіштер. Бұлардың бойына жіберілген зарядтар бір жерден екінші жерге оп- оңай ауыса алады. Екінші түрі диэлектриктер –бұлардың бойымен заряд жүрмейді және таралмайды Үшінші топқа шала ток өткізетіндер яғни шала өткізгіштер. Біз енді осы денелердің ішінен өткізгіштерді алып, оның қасиеттеріне тоқтасақ, бұл денелердің ең негізгі қасиеті- бойымен зарядтар жүргізу.Сонда өткізгіш бойына келген зарядтар қалай таралады, қалай орналасады?

Ең қызығы, өкізгішке ауысқан зарядтар тек оның беті арқылы жүріп, сонда ғана орналасады екен. Мұның себебін түсіну қиын емес. Себебі өткізгіштің бойына жіберген зарядтар бір тектес. Міне осы аттас зарядтар бірін- бірі теуіп, итермелеп, бірінен –бірі алыстап кетуге тырысады. Егер біз өткізгіш ретінде доп-домалақ шарды алатын болсақ, мұнда да зарядтар айнала бетке шығады да, жан – жаққа бірдей тарайды, шардың бетінде электрдің тығыздығы бірдей болады.Ал ішкі жағында зарядтар болмайды. Енді өткізгішті сопақтау күйге келтіретін болсақ, зарядтар бірін бірі итермелей қашықтай отырып, екіжаққа таралып бөлінеді де сөйтіп дененің шығыңқыраған екі бүйірінің тығыздығы артып, ал ортасында азаяды. Ал егер осындай өткізгіштің бір ұшын үшкірлейтін болсақ, көлемі азайып, электр зарядтарының тығыздығы арта келе сыймайтын болады. Тіпті өткір ұштан ауаны жарып далаға шыға бастайды.

К үнделікті өмірде мұндай құбылыстар жиі кезедеседі. Көп жағдайда жанасқан заттардың бір-біріне тартылатындығын байқауға болады.  Денелер өзара электрленеді де, олардың арасында электр күштерінің тартылысы пайда болады. Бұл құбылыс үйкелу арқылы  электрлену  деп аталады.

Үйкеліс арқылы электрлену нәтижесiнде екi дене де электр зарядын алатынын есте ұстау керек. Мысалы, шашымызды тарақпен тарағанда, шаш та тарақта электрленедi. Сонда шашымыз «оң», тарағымыз «теріс» зарядталады.

Т арелкаға тұз бен бұрышты араластырып, теріге үйкелген эбонит таяқшаны жақындатқанда , бұрыш эбонит таяқшаға тартылып ал, тұз орнында қалғанын байқаймыз. Эбонит таяқша теріге үйкелгенде онда теріс заряд пайда болады, тұз теріс зарядталған эбонитке тартылмайды, өйткені бұл заттың электрондары нашар қозғалады.

Қорытынды: Эбонитке қарағанда тұз зарядқа ие болмайды, ол толық зарядсыз немесе бейтарап қалады. Сондықтан тұз теріс зарядталған эбонитке жабыспайды. Байланыстың нәтижесінде барлық заттардың статикалық электр разрядтарын бөлуі мүмкін емес..

Денелердi электрлеу үшiн бiр-бiрiне жай ғана бiр рет тигiзу жеткiлiксiз. Денелердi бiр-бiрiне қатты қысып үйкеу керек. Сол кезде олардың арасындағы ара қашықтық азайып, беттесу ауданы ұлғаяды. Денелердің электрленуі тек үйкелу арқылы ғана пайда болмайды. Үйкелу – денелердің жанасып, ажырау процесі.

Денелер соқтығысқанда және жарылыс кезінде де электрленуі мүмкін. Қолымызды электрленген затқа немесе iстеп тұрған телевизор экранына, экран бетiнде электр заряды бар, жақындатқанда шытырлаған дыбыс естуге болады, ал қараңғыда кiшкентай ұшқындарды көруге болады. Бұл да электрлiк құбылыс көрiнiсi.

Электр зарядының өткізбейтін материалдардың бетіне жиналып жатқаны белгілі. Үйімдегі қандай заттардың статикалық зарядты жинақтай алатынын тексергім келді. Ол үшін сымдар мен қарапайым батарея және шамнан тұратын қарапайым тізбек жасап,темір қайшыны қосқанда шамның жанатынын, тарақты қосқанда жанбайтындығына тәжірибе жасап көзімді жеткіздім .