«Өсімдіктер физиологиясы»
жүктеу/скачать 0,68 Mb.
|
осим.физ.ДӘРІС
- Бұл бет үшін навигация:
- Рибосомалар
- Митохондриялар.
| Гольджи аппараты цитоплазмада түтікшелердің тағы бір жүйесі кездеседі. Бұл жүйе оны ашқан ғалымның есімімен Гольджи аппараты деп аталған. Гольджи аппараты бірнеше жалпақ цистерна сияқты түтікшелерден және олардың шеттеріне орналасқан әр түрлі өлшемді сфералық (шар тәрізді) көпіршіктерден тұрады. Түрі жөнінен түтікшелер табақша тәрізді ішінен пластикалар жиынтығын еске салады, мұндай табақшалардың шетінен көпіршіктер бөлініп шығады. Бүкіл жүйенің полюсті сипаты болады. Оның проксимальды немесе түзуші деп аталатын бір полюсінде жаңа түтікшелер түзіледі, ал дистальды немесе секрет түзуші деп аталатын екінші полюсінде – көпіршіктер бөлініп шығады. Гольджи аппаратынан бөліне келе, көпіршіктер жол – жөнекей бірігіп және көлемі арта отырып, клетканың бетіне қарай қозғалады. Олар плазмалеммаға жеткен соң онымен қосылады да, ішіндегі заттарын экзоцитоз жолымен сыртқа бөліп шығарады. Төменгі сатыдағы өсімдіктерде Гольджи аппаратының эндоплазмалық тор мембранасынан немесе ядро қабықшасынан түзілетіндігі байқалды. Соған қарамастан тор мембранасы Гольджи аппаратымен бірікпейді. Себебі – Гольджи аппаратының қабықшалары тор мембраналарына қарағанда зор өзгерістерге ұшырайды. Гольджи аппараты клеткадағы судың мөлшерін реттейді, ішіне су толған соң оның түтікшелері ісінеді де, бұдан соң плазмалеммамен қосылып, суды сыртқа бөліп шығарады. Қабықша көмірсуларының синтезделуі де Гольджи аппаратының атқаратын қызметіне жатады. Гольджи көпіршіктерінен гемицеллюлоза мен пектинді заттардан тұратын матрикс заттары сондай-ақ целлюлоза фибрилдері табылған. Құрамында осы компоненттер бар Гольджи көпіршіктері плазмалеммаға жақындап онымен қосылады да, ішіндегі заттарды сыртқа ығыстырып шығарады. Олар клетка қабықшасын құруға қажетті материалды осылайша жеткізеді. Гольджи аппаратының қызметі плазмалемманың реттеуші қызметімен бірдей. Плазмалемма бұл қызметін клетканың бетінде атқарса, Гольджи аппараты – клетканың терең ішкі қабатында атқарады.Ядро – клетканың аса маңызды органоиды. Ол тіршілік үшін қажетті көптеген қызметті реттейді. Әдетте клеткаларда бір ядродан кездеседі, көп ядролы клетка болмайды, ядроның пішіне шар тәрізді немесе сопақша болып келеді. Оның сыртын қосарланған мембранадан тұратын қабықша қоршаған, ол қабықшаның сыртқы және ішкі мембраналарының арасы қуыс, ені 10-20 нм келетін канал болып келеді. Ол каналшаны перинуклеор кеңістігі деп атайды. Бұл кеңістікке энхилема деп аталатын құрылымсыз сұйықтық толған. Ядроның өлшемі 5-20 мкм-ге жетеді, ол оптикалық микроскоппен жақсы көрінеді. Ядро қабықшасын айтарлықтай ірі саңылаулар торлап жатады.Саңылаулар ядро қабықшасында біркелкі орналаспаған.Саңылаулар бірде пайда болса, бірде жойылып отырады. Ядро плазмасы мен цитоплазма арасындағы байланыс саңылаулар арқылы жүзеге асады.Саңылаулар арқылы заттың өтуі үшін энергия жұмсалады.Саңылауды екі жағынан 8 грануладан тұратын шеңбер жиектеп жатады. Саңылаудың ортасына орталық гранула орналасқан, ол шеңбер грануларымен жіпшелер арқылы байланысады және бұдан да жіпшелер тарайды. Бұл гранулалар РНК макромолекулалары болып табылады деген жорамал бар. Ядроның ішін ядро шырыны толтырып тұрады. Ядро шырыны дегеніміз құрылымы жоқ сұйық масса, ол ядро плазмасы болып табылады, оның ішінде ядрошық және хроматин жіпшелері бар. Жұмыр келген бұл түзінді ядроның жалпы массасының 35 процентін құрайды, оның құрамында ядро ақуызының бүкіл мөлшерінің 40 проценті және РНК-ның 30 проценті болады. Ядрошық ақуыз синтезін жүргізуге қабілетті және бүкіл ядро ақуызы нақ осы жерде түзіледі. Ядрошықта гистондар да түзіледі.Хроматин немесе хроматин жіпшелері клетканың бөлінуі кезінде жуандап қысқарады да хромосомаға айналады. Хроматин негізінен ДНК-мен гистоннан тұрады. Гистондар дегеніміз құрамында көптеген негіздік аминдер гистондар мен ДНК бірдей мөлшерде кездеседі. Гистонның катион тобы ДНК-ның фосфат қалдықтарымен байланысып нуклеогистон комплексін түзеді. Хроматинде түрлі ақуыздан басқа РНК-ның аздаған мөлшері болады. Нуклеогистон комплексінің құрамына кіретін ДНК балқытуға төзімді. ДНК-ның басқа бөлегі гистонмен байланыспаған. Әрбір өсімдік түрінде ДНК мөлшері үнемі тұрақты болады. Хроматинде РНК синтезделеді. Ядрошықтағы ақуыз бен РНК-ның есебінен рибосомалар түзіледі, бұл рибосомалар ядрошықтан цитоплазмаға өтіп, мұнда эндоплазмалық тордың қабырғаларына бекінеді.Ядроның аса маңызды қызметі – ДНК құрылымына бекінетін тұқым қуалау белгілерін сақтау және жеткізу. Клеткадан ядроны бөліп алу оның тіршілігін жоюға себепші болады. Ядро қозғалады, мәселен, клетка зақымданса, ядро оның жарақаттанбаған жағына қарай қозғалады, бұл кезде ядро амеба тәрізді пішінге ие болады.Рибосомалар зерттеу жүргізілген өсімдік клеткаларының барлығынан табылған. Бұршақ клеткасының рибосомалары гранула пішінде болады, олар осы кезге дейінгі белгілі органоидтардың ішіндегі ең ұсағы болып саналады. Ядро ядрошығында түзілген соң олар цитоплазманың матриксіне ауысады. Мұнда олар бос күйінде жүзіп жүреді немесе эндоплазмалық тордың қабырғасына бекінеді. Рибосоманың денесіне су сіңген, оның көлемнің 50 процентін су құрайды. Құрғақ заттың 40-50 проценті РНК-дан және 50-60 проценті ақуыздан тұрады. Рибосомалық РНК үлкен молекулалы болады, оның молекулаларының салмағы 10000000-ға дейін жетеді. Рибосома ақуызы кіші молекулалы, молекулалық салмағы 12000-нан 25000-ға дейін, құрамында көптеген негіздік және дикарбон амин қышқылдары бар. Ақуыз бен РНК өзара тығыз айқасып жатады. Сонымен қатар, рибосомды магний иондары, ал кейбір жағдайларда кальций иондары болады. Әр түрлі ағзадан бөлініп алынған рибосомалар екі топқа – ұсақ және ірі рибосомаларға бөлінеді. Ұсақ рибосомалар прокариоттардан табылған, прокариоттарға ядросы жоқ бактериялар мен көк жасыл балдырлар жатады. Ірі рибосомалар эукариоттардан табылған. Эукариоттарға барлық басқа, қалыптасқан ядросы бар организмдер жатады. Рибосомалар клеткада ақуызды синтездеу міндетін атқарады. Бос рибосома ақуыз синтезін жүргізе алмайды.Ақуыз синтезін жүзеге асыру үшін ол алғашында м-РНК жіпшесіне бекінедіде оның тізбегін бойлай қозғалады. М-РНК-ның соңына жеткен соң рибосома босайды. М-РНК-ға осындай әдіспен бірнеше рибосома бірінен соң бірі байланысып бекінеді. Мұндай топты полиосома деп атайды.Митохондриялар. Митохондрияларды 1952 жылы Палад мен Шестранд ашқан. Осы кезден бастап бұл органоидтар барлық тірі ағзалардың (микроорганизмдердің, өсімдіктер мен жануарлардың) клеткаларынан табылған. Оларды көбінесе клетканың энергия орталықтары деп атайды. Жануарлар мен өсімдіктердің тыныс алуының негізіне жататын органикалық заттардың тотығуы және оттегімен әрекеттесуі митохондрияларда өтеді. Митохондрий пішіні мен өлшемдері жөнінен алуан түрлі болады, бұл клетканың әрбір түріне тән қасиет. Қызылша тамырында олардың түрі гантель тәрізді болады. Ал көпшілік жағдайда олар жұмыр пішінді болып келеді. Оның сыртын қосарланған мембрана жауып жатады, сыртқы мембрана шектеуші болады да ішкі мембрана үнемі ішке қарай тартылып, жапырылып тұратын толып жатқан қатпарлар түзеді. Олар митохондрияның ішкі қуысын сегменттерге бөліп тұратын қатпарша тәрізді болады да криста деп аталады. Өсімдіктер митохондриялары жануарлар митохондрияларындағы кристалар сирек орналасқан, көп жағдайда қарама-қарсы қабырғаға дейін жетпейді. Кристалардың арасындағы кеңістікті құрылымы жоқ суық матрикс толтырып тұрады. Клеткадағы митохондриялардың саны әр түрлі. Олардың саны бауыр клеткаларында – 2500, парамеция клеткаларында – 1000, эвгленада -15-20. РНК мен ДНК-ның жәрдемі арқылы митохондрияда ақуыздың синтезделуі, органоидтың бөлінуі және көбеюі – жүзеге асады. Алайда митохондриядан табылған ДНК мен РНК-ның ядролық нуклеин қышқылдарынан айырмашылығы бар екіндігі (бұршақ) пен турнекс клеткаларын зерттеу нәтижесінде анықталды. Кристалар митохондрияның ферменттері бекінетін ішкі бетін едәуір арттыра түседі. Матрикс сұйықтығында да ферменттердің көп мөлшері еріген. Аэробты тыныс алудың бүкіл химизмін құрайтын реакциялар осы ферменттердің жәрдемімен өтеді.
жүктеу/скачать 0,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|