Оқулық Алматы, 012 ббк 65. 29 К 68

Батыс корпорацияларында айнымалы шығындарды калькуляция-лау жүйесі кеңінен таралған. Бұл əдістің мағынасы мынада: өнімді өндіру жəне өткізудің өзіндік құнын толығымен емес, тек айнымалы шығындардың нақты түрлерін ғана есептейді. Бұл жүйені енгізудің басты мақсаты – кейбір өнімдерді өндіру кезінде корпорацияның маржиналдық табысын қалыптастыруды бақылауды қамтамасыз ету.

Мұнда, МТ(ҚҚ) – маржиналдық табыс (қосылған құн); Өб – өндірілген өнім бірлігін өткізу бағасы, тг.

– практикалық қолданылуында қарапайымдылығы мен қол жетімділік;

– кəсіпорынмен жалпы ескерілетін жанама шығындарды қайта бөлумен байланысты есептік операцияларды жүзеге асыру миниму-мы;

– алынған нəтижелердің жоғары сенімділігі, өйткені қайта бөлу үрдісінде жанама шығындарды жеке өнімдерге ғана жатқызуға бол-майды;

– айнымалы шығындарды, сондай-ақ маржиналдық табыстарды басқару мүмкіндігі.

Тұрақты шығындарды жоспарлау кезінде кəсіпорындар келесі міндеттерді шешуі қажет:

1) айнымалы жəне тұрақты шығындар өтелінетіндей өнімдерді өндіру мен өткізудің қажетті көлемін анықтау;

2) тұрақты шығындардың қажетті көлемін есептеу жəне оларды нақты өндірістік мүмкіншіліктерімен сəйкестендіру.

Өнім өндіру рентабельді бола алмайтын өнім өндірісінің минималды көлемін анықтау үшін рентабельділік шек көрсеткіші қолданылады:

РШ=тұрақты шығындар/түсімнің өткізуге қатысы түріндегі жалпы маржа=60/0,4=150.

Кəсіпорын шығындарының жиынытығы жəне басқадай шығындары өнімдерді өндіру жəне өткізу шығындары сметасында анықталады.

Қазіргі кезде кəсіпорынның нормативтері мен нормалары негізінде жүзеге асырылатын өнімді калькуляциялаудың нормативті жүйесі кеңінен қолданылады. Бұл жағдайда нақты ағымдағы шығындар есептілікте ауытқулардың нормативті көлемімен сəйкестендіріледі.

Бұл жүйені тек тұрақты экономикалық жағдайда жəне жоғары инфляцияны өткерген жағдайда ғана ірі кəсіпорындар немесе кор-порацияларда енгізуге болады. Жоспарлы бюджеттерді құру кейбір жауапкершіліктер (шығындар, пайда, табыс жəне инвестициялар)

Мұның барлығы кəсіпорынның құрылымдық бөлімшесінің (айлық, тоқсандық, жарты жылдық, жылдық) бюджетін құрайды.

Кəсіпорынның ағымдағы шығындардың жоспарлы бюджетін құру жалпы бюджетті жоспарлау үдерісін қорытындылайды. Бұл кезеңде өнімнің жеке түрлеріне деген жоспарлы калькуляциялау көрсеткіштерінің теңгерімділігіне жəне жоспарлы жауапкершілік орталықтар бюджеттеріне жалпы соммасы бойынша да, шығындар элементтері бойынша да ерекеше назар аударылады.

Кəсіпорынның ағымдағы шығындарын көлемі мен құрылымын есептеу нəтижесіне өнімнің шығын сыйымдылығы, шығын қайтарымдылығы жəне рентабельділік коэффициенттерін есептелуімен толықтырған жөн.

Аталған коэффициенттер келесі формулалар арқылы есептеледі: Кшс= Сттқ/Тстт; Кшқ=Тст/Тстқ; Кр=Тсп/Сттқ , мұндағы Кшс -– өлшем бірлігі үлесінің шығын сыйымдылық коэффициенті; Сттқ – сатылған тауарлардың толық өзіндік құны; Тстт – тауарларды сатудан түскен түсім;

Кшқ – өлшем бірлігі үлесінің шығын қайтарымдылық коэффициенті;

Кр – рентабельділік коэффициенті, %; Тсп – тауарларды сатудан түскен пайда.

Бұл коэффициенттерді кəсіпорынның, сондай-ақ оның құрылымдық бөлімшелері (жауапкершілік орталықтары) арасында қорытындысын шығару кезінде пайдалануға болады.

Бұл кезең жоспарланған өнімнің өзіндік құнын төмендету негізділігін қамтамасыз ету мақсатындағы өндірістік жоспарлардың жобаларын құру кезінде жүзеге асырылады.

Өнімнің өзіндік құнын өндіріс көлемінің өзгеруі, өнімнің сапасының артуы, өндірістің технологиялық деңгейінің артуы, басқару жүйесін жəне еңбекті ғылыми ұйымдастырылуының жетілдірілуіне байланы-сты төмендетуге болады.

1. 
   жоспарлы жылдағы еңбек өнімділігі артуының өзіндік құнның төмендеуіне ықпалын келесі формула арқылы анықтауға болады.
   

Эз=[(Эт-Зт*Рт/Рв)Т], мұндағы:

Эз–еңбекөнімділігінарттыруесебіненөзіндікқұндытөмендетуден үнемделген сомма;

Эт – базалық жылдағы бұйымның өлшемінің немесе өнімнің бір теңгесіне кеткен еңбекақы жəне əлеуметтік сақтандыру аударымдары түріндегі шығындар;

Рт – жоспарлы жылдағы бір жұмысшының орташа жылдық еңбекақысы, базалық жылдағы орташа жылдық еңбекақыға пайыздық мөлшерде;

Рв – базалық жылға қатысты жоспарлы жылдағы бір жұмысшының отраша жылдық еңбек өнімділігі.

• 
  – шығарылған тауарлық өнімдердің заттай немесе кəсіпорынның бағасымен тұлғалануы.
  

2) Өндірістік қорларды дұрыс пайдалану барысында өнімнің өзіндік құнының төмендеуінен үнемделген сомманы есептеу:

ЭА=[(ЗА-ЗА*РА/Рф)Т], мұндағы:

ЭА – қор қайтарымдылығы есебінен жоспарлы жылы өзіндік құнды төмендетуден үнемделген сомма;

ЗА – базалық жылдағы тауар өнімінің бір теңгесіне немесе өнім өлшемінің өзіндік құнына кеткен амортизациялық аударымдар;

РА – жоспарлы жылдағы амортизациялық аударымдар жалпы соммасының базалық жылдағы амортизациялық аударымдардың жал-пы соммасына қатынасы;

Рф – жоспарлы жылдағы қор қайтарымдылығы көрсеткішінің базалық жылдағы қор қайтарымдылығы көрсеткішіне қатынасы.

3. 
   Өнім өлшеміндегі шикізат пен жанар жəне жағармай шығындылығының нормасын төмендету есебінен өнімнің өзіндік құнының төмендеуінен үнемделген сомманы есептеу:
   

Эм=[(Зм-Зм*Нр/100)Т], мұндағы:

Эм – шикізат пен материалдық шығындар нормасын қысқарту есебінен өзіндік құннан үнемделген сомма;

Зм – базалық жылдағы қолданыстағы шығындар нормасына қатысты өнім өлшеміне немесе бір теңгеге кеткен материалдар мен шикізат түріндегі шығындар;

Өнімді өткізуге кеткен шығындар жоспарлы жылдың басы мен аяғындағы өткізілмеген өнімнің қалдықтары салдарынан өндіріс шығындарымен сəйкес келмейді.

Сондықтан жоспарлы шығындардың көлемі келесі формуламен анықталады:

З₁ – жоспарлы жылдың басындағы өндірістік құны бойынша өткізілмеген өнімдердің қалдықтары;

З₂ – жоспарлы жылдың соңындағы өндірістік құн бойынша өткізілмеген өнім қалдықтары;

• 
  – бір жылдың жоспары бойынша өндірістік емес шығындар. Жоспарлы жылдың басындағы (З₁) өткізілмеген өнім қалдықтары: 1) қоймадағы дайын өнім;
  

2) төлем мерзімі əлі жетпеген тиелген өнім;

1. 
   қоймадағы дайын өнім;
   
2. 
   төлем мерзімі əлі жетпеген, бірақ тиелген өнім жатады.