Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. 
   Ежелгі кезеңдегі үлкен баяндамалау формасының пайда болуы ?
   
2. 
   Ежелгі лирикалық және эпикалық Қытай поэзиясы немен байланысты?
   
3. 
   Бань Гу шығармашылығын сипаттаңыз
   
4. 
   «Шуцзин» мен «Луньюй» туындыларына тоқталыңыз
   
5. 
   Лирикалық туындылар Қытайдың қай кезеңіне тән?
   
6. 
   «И» немесе «Ицзин» деген не?
   
7. 
   «Әдебиет» деген ұғымның Қытайдағы алғашқы мазмұны қандай?
   
8. 
   Конфуцийлік оқу кітабы - «Өлеңдер кітабы»
   
9. 
   Қытайдың Чжоу патшалығы тұсындағы әдебиет?
   
10. 
    Конфуций және оның ілімі?
    

Дегенмен «ежелгі үнді әдебиеті» деген түсініктің күрделілігі белгісіздік пен хроноло­гия­лық шекарасының ұзақтығына ғана байланысты емес. Сонымен қатар оның құрамы мен шығу тегіне байланысты біркелкі еместігінде. Ұзақ уақыт бойы ежелгі үнді әдебиетін қалып­тас­тырғандар шығыс тобына жататын үнді-еуропалық тайпа арийлер ғана деп саналды. Алай­да, осындай пікір негізсіз болып шықты.

Ежелгі үнді мәдениеті мен әдебиеті түрлі тайпалар мен халықтық мұралардың синтезі нәтижесінде пайда болғаны түсінікті. Оларға ІІІ ғ. Инда алқабын мекен еткен арий, дравид пен мунда халықтары жатады. Үнді-еуропа тіліндегі әдебиетпен қатар б.з. І мыңж. бас кезін­де оңтүстік аймақта дравидтік (тамильдік) әдебиет қатар дамыды. Ежелгі және орта ғасырда­ғы үнді әдеби ескерткіштердің басым бөлігі санскрит тілінде жазылған. Санскрит тілінің классикалық, эпикалық және гибридтік деген түрлері болған. Әдеби ортада басқа да тілдер мен диалектілер кеңінен қолданылған. Б.з.д. ІІ-І мыңж. пайда болған ежелгі үнді әдеби ес­керткіші «Ригведа», сонымен қатар, басқа да философиялық мәтіндер солтүстік үнді тілінде жазылған. Б.з.д. І мыңж. ортасында санскритпен орта үнді тілдері немесе пракриттер («рет­сіз» мағынасында) және апабхрапша дамиды. Ең алдымен, ежелгі үнді әдебиеті негі­зінен әдеби дәстүрдің бірлігімен байланысты, ал оның дамуы оның анық жүйелілігімен, бірізділі­гімен ерекшеленеді. Осы тарихи бірлік қазіргі үнділерге, пакис­тандықтарға және Бангладеш тұрғындарына ежелгі үнді әдебиетін жалпы халықтық мұра деп, оның көп бейнелі этникалық бояуының болғанына мүмкіндік береді.

Ежелгі үнді әдебиетінің ішкі біртұтастығына онда қолданған түрлі тілдер де әсер етпе­ді. Ол тек этникалық ғана емес, сонымен қатар, діни, әлеуметтік факторлармен байла­ныс­ты бол­ды. Ведалық тіл ежелгі үнді әдебиетінде ерекше ежелгі диалект ретінде, ғұрыптық әнұран­­мен алдыға шығады. Буддистер санскриттен бас тарта отырып, өздерінің орта үнділік пали, джайн тілдерін діни уағыздарында қолданды.

Әлемдік әдеби үдерісте ежелгі үнді әдебиеті үлкен рөл атқарды. Үнділік эпос, лирика, драматургия және прозаның көпшілігі ежелгі дәуірде кең танымал болған және үнді елімен көршілес орталық Азиядан Қиыр Шығысқа, Индонезияға – ал ХІІ-ХІІІ ғ. олармен танысу Еуропаның әдеби дәстүрлерін кеңейтіп, байытты.

«Үнді-еуропа тілдер» терминінің өзі Еуропада ертедегі үнді әдебиетімен танысқаннан соң ғана пайда болды. XYIII ғ. соңы мен ХІХ ғ. бас кезеңінде У. Джонс пен Ф. Бопп санскрит пен Еуропаның өлі және тірі (грек, латын, герман, славян) тілдерімен туыстығын анықтады.

Ежелгі үнді әдебиетінде поэзия мен прозаның аражігі ажыратылмаған. Мәтіндер діни, ғылыми, ертегі, эпикалық, тарихи болсын өлең жолдары мен прозалық пішінде кездескен. Орнаметті поэзияның негізі болған осындай ежелгі үнді романдар ерекше жанрдың тууына себеп болды. Осыдан философиялық шығармалар, медицина, грамматика, астрономия, архи­тектура тақырыбында өлең жолдарымен жазылған. Бұның барлығы ежелгі үнді ескерткіш­терді ретке келтіруде көп қиындықтар туғызады.

Әдетте, алғашқы үнді әдебиетінің ескерткіші ретінде Ригведадан бастау қалыптасқан. Десе де Үндістанның солтүстік-батысында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары үнді әдебиетінің бастауы одан да жоғарыға кететінін көрсетті.

1921 ж. қазба жұмыстарының нәтижесінде Хараппада, одан кейін де қазіргі Синд, Пенджаб пен Белуджистан облыстарында б.з.д. ІІІ ғ. басы мен ІІ ғ. Инда бассейні мен Үндіс­танның басқа жерлерінде 800 000 шаршы км территориясында жоғары дамыған өркениеттің болғанын көрсетеді. Бұл өркениет Инда жеріндегі өркениет немесе Мохенджо-Дара мен Харап­па деп аталды.

Археологтар Инда жерін мекендеушілердің ежелгі керемет мәдениетті жасаушылар болғанына көз жеткізді. Төрт мың жылдар бұрын салынған (осындай қалалар саны - 200) негізінен екі қабатты кірпіш үйлерден тұрды, нақты жоспар бойынша салынған, қоршауы бар, жақсы жабдықталған моншалары, құдықтары және базарлары болды. Жергілікті халық мал шаруашылығы, жер шаруашылығы және басқа да істермен айналысты. Өркениеті дамы­ған Элам, Шумер, Египет, Крит, Троя мен Кавказ секілді көптеген ошақ­тармен сауда-саттық байланыста болды. Табылған заттардың арасында құндылығы жоғары саздан жасалған гео­метриялық орнаменті бар ыдыстар, адам бейнесі, жануарлар мен өсім­діктердің суреті салын­ған көптеген тұмарлар, терракоттан және мыстан жасалған мүсіндер болды. Хараппадан табыл­ған ер адам денесінің мүсіні, Мохенджо-Дародан табыл­ған биші қыздың мүсіндері өте жоғары шеберлікпен жасалған.

Инда алқабынан табылған мөр-тұмарлар ежелгі Месопотамиядан табылған мөрлер бетіндегі рельфтер мен көріністерге ұқсастығы, оған қоса Криттегі Кнос қаласының Минос сарайындағы табылған мөрлердегі жазу­ға ұқсастығы Инда хал­қында жазудың болғанын дәлелдейді. Өкінішке орай, бұл жазуларды әлі де оқу мүмкін бол­мады. Тек жазулардың дравидтік тілдер классификациясына жатады деген пікір анық.

Бұл жерде діни заттардағы мәліметтер дәлелдірек келеді. Хараппаның мөрлерінің бірінде үш дидарлы тәңір бейнеленген, ол тағында йогалық кейіпте малдас құра отырған, ол піл, жолбарыс, енеке және мүйізтұмсық және бірнеше жануарлармен қоршалған.

Зерттеушілер бұл тәңір (ол басқа мөрлерде де кездеседі) – ведалық құдай Рудрамен ақырында ұлы йога және жануарлар әміршісі деп есептелінген индуистік үш дидарлы құдай Шиваның жол салушысы деп болжайды. Табылған мүсіндердің ішінде құдай-ананың, таби­ғат пен егін шаруашылығы қорғаушысының да мүсіндері табылды.

Сонымен б.з.д IY-III мыңж. Инда алқабының мәдениеті шумер қалала­рының мәдение­ті­нен кем түспейтіндей дәрежеде болған. Сондықтан үнді жерінде арийлік қоғамға дейін үнді халықтарында шумерліктердегідей ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті жеткілікті дәрежеге жетпей дамыды деп айтуға келмейді. Кейінгі зерттеулер бойынша үнді жазбалардың түп негізгі дравидік болғанына қарамастан, кезінде фантастикалы болып саналған екінші пікірге келіп тіреледі. Ол - тамыры б.з.д. II тіпті ІІІ мыңж. кететін тамильдік бастаулар мен одан кейінгі тұрған әдеби салттардың болуына нұсқау. Осы салттың нақты кейпін елестету қиын, осы әдебиет пен келесі әдебиеттердің байланысын зерттеу де болжамды түрде ғана, алайда ежелгі үнді әдебиетінің бөліктерін қайта құрастыру кезінде оның мағынасын елемеуге болмайды.

Ведалық әнұрандарда осы шабуыл жайлы айтылған. Онда арийлердің заң, құдай, құр­бан­дық дегенді тіптен білмейтін «дасью», «қара тәнділермен» шайқасы, дасью қамаула­ры­ның жойылу және ведалық пантеонның басты құдайы Индра жайлы жазылған. Индра жиі «Пуран­дара» яғни «қалалардың қиратушысы» деп аталады.

Қалай болғанымен, арийлердің Мохенджо-Даро мен Хараппа өркениеттерімен беттесуі кездейсоқ болғаны, әлде олардың арасында бір бізге белгісіз байланыстың болғаны нәтижесінде мәдениеттердің алмасуына себеп болды. Үндістанның солтүстік–батысындағы осы алмасу кезінде болған крит–микендік өркениеттің грек, этрус–римдіктің кейіннен неміс өркениетіне ауысуына ұқсас келеді.

Арийлердің үнді жеріне келуін тек жанама мәліметтер арқылы талдауға болады. Сондай мәліметтердің арасындағы маңыздысы – веда әдебиеті. Ежелгі Үндістанның мате­риалды, әлеуметтік және саяси өмірінің жалғыз ақпарат көзі болып саналады. Қазіргі таңда «Ригведаның» б.з.д. 1000 ж. жазылған деген пікірге күмән туады. Оған себеп - «Ригведа» тілінің Авестадағы гаттар тіліне жақындығы. «Ригведамен» бір уақыт немесе одан да кейінгі кезең­ге жатқызылатын Авеста - Иран әдебиетінің құнды ескерткіші болып табылады. Өз кезегінде, «Ригведа» кейбір бөлімдерінде ежелгі мәдениетті суреттесе де, оның кейінгі кез­дегі үнді жерінде пайда болған арийлердің келу кезеңінен 300-500 жыл аралықта бөлектене алмайды.

Сондықтан үндіарийлік немесе ведалық мәдениеттің басталуы шамамен б.з.д. ІІ мыңж. сәйкестендіріледі. Үндіарийлік тайпалар Үндістанға басып кіруіне дейін ежелгі иран халық­тарымен территориалды және этникалық қауымдастық құрады. Үндіирандық тілдің іздері Богазкейде табылған және б.з.д. ХY ғ. басына жататын Хетт патшасы мен Митанни патшасы арасын­да­ғы келісім-шарттардың жазбаларында сақталған. Оларда вавилондық және хеттік тәңірлер­мен қатар, келісім–шарттарды сақтаушы ретінде шақырылған Митра, Варуна, Индра және Насатья – шығу тектері жағынан үндіирандық құдайлар аталады.

Берілген барлық мәліметтер, гипотезалық түрде болса да, арийліктердің Үндістан территориясына баса көктеп кіруінің бейнесін еске түсіреді. Б.з.д. II мыңж. Орта Азия немесе Оңтүстік орыс жерлерінде қоныстанған арийлер Үндістан шекарасына, яғни оңтүстік-шы­ғыс­қа қарай және оңтүстік-батыс бағытында Алдыңғы Азия аумағына жылжи бастады. Осыған байланысты бір уақытта Үндістанда ведалық мәдениет, Месопотамияда арийлік пат­ша­лар және Орта Азияда иран диалектілері пайда болды.

Ведалық әдебиет негізінде өлеңдер мен проза формасында берілген кең көлемді мәтін­дер жинағы, ұрандар мен ән-әуендер, рәсімдер түсініктемесі мен аңыз-әңгімелер, философия­лық диалогтар және метафизикалық ой толғаулар көрініс табады. «Веда» сөзінің өзі «білім» деген мағынаны білдіреді, нақты айтсақ, жоғары әулиелі білім, және де веда ескерткіштері мәңгілік жасаған құдірет күші ретінде саналады. Ведалармен жетік таныспай тұра, Үндістан­ның рухани мәдениетін, діни әрі философиялық ілімдерін, осының ішінде тек индуисттік емес, сонымен қатар буддалық ілімдер тарихын жетік түрде тану мүмкін емес, дегенмен, буддисттер веданы мойындады.

Алғаш уақытта қасиетті үш веда: «Ригведа» - ұрандар ведасы («рич» сөзі «ұран» дегенді білдіреді), «Самаведа» - өлеңдер ведасы (саман-мелодия, әуен), «Яджурведа» - құрбандыққа шалу рәсімімен байланысты нақыл сөздер (яджус - құрбан, құрбандық формуласы) болған. Кейін үш ведаға төртіншісі – «Атхарваведа» - дұғалар ведасы (атхар­ван - дұға, сиқырлы формула) қосылды.

Бұл төрт веда барлық ведалық әдебиеттің негізі болып табылады, олардың компози­циясына байланысты, самхиттер, яғни жинақтар деп аталады. Өлең түрінде жазылған сам­хит­терге көбінесе брахмандар жатады, олар – рәсімге түсініктеме беретін, теологиялық мағынадағы прозалық мәтіндер. Брахмандармен араньяк және упанишадтар жақын болды, олар өлең мен проза формасында жазылған философиялық трактаттар, негізінен, адам болмысы, табиғат, Құдай және адамзат, олардың бұл өмірде байланысы мен орналасуы жайлы нақты мәлімет береді. Еврейлердің Библия кітабы немесе мұсылмандардың Құран Кәрімі тәрізді, самхиттер, брахмандар, араньяктар мен упанишадтар біріге отыра брахманизмнің қасиетті канонын құрайды. Оларға қатысты Үндістанда «шрути» («естілген») термині қолданылып, осының өзі ведалық мәтіндер оқылып, қағаз бетіне түсірілмеген, оның орнына мәтіндер қарапайым түрде айтылып, халыққа естіліп отырды.

Шынымен, санскриттік жазбалар б.з.д. I мыңж. II жартысында қолданылып, қазіргі кез­ге дейін ауыздан ауызға таралып, тек қана ауызша түрде ұрпақтан ұрпаққа сақталып отырды.

Соңында, «шрути» атты ведалық мәтіндер категориясынан тыс, тіпті, оларға жатпай­тын, тағы бір кең көлемді әдеби класс – «веданга», яғни «ведалар бөлігі» болған еді. Бұл сутраларда рәсімдер, фонетика мен грамматика, этимология, метрика мен астрономия болмысы немесе көмекші пәндер қарастырылып, дұрыс түсіндірілу мен ведалық діннің таралуы барысында маңызды болды.

Ведалық ескерткіштер шеңбері, осылайша, сипатталады. Осы тәрізді кең көлемді әде­биет бірден бір уақытта пайда болған жоқ. Жеке мәтіндер тілі, мазмұны­ның сипаты, жылна­ма­лар сияқты салыстырмалы мәліметтер ведалар пайда болуының дәуі­рін, шамамен, 500-700 жылдар және одан кейінгі деп анықтайды.

Веда әдебиеттерінің кезеңденуі барысында әрбір ведалық мәтін хронологиялық түрде айрықша болды. Бір-бірінен жүзжылдықтар арқылы бөлініп тұрған веда ескерткіштері түрлі саяси-әлеуметтік қатынастар деңгейін көрсетеді. Сонымен қатар ведалық канондар тұтас діни-рәсімдік кешен тәрізді, бұл ескерткіштер үнді дәстүрімен, оқырман қауымымен бір тұтас әрі өзара байланысты мәтіндер жүйесі ретінде қабылданды. Бұл жүйе, бір жағынан, құрбандық шалу рәсімдеріне негізделсе, екінші жағынан, ежел­гі үнді көріністерінің ғарыш­тық және діни-философиялық ерекшеліктерімен сипатталады.

Негізінен, ведалық құрбан шалу рәсімдеріне басты төрт абыз қатысқан, олар: хотар - ұрандарды оқып тұратын абыз, удгатар - бұл рәсімдерді әнмен қамтамасыз ететін, адхварью - осы рәсімді жүзеге асыратын дұға оқушы болса, брахман - барлық күрделі процесті қадағалап отырды, себебі бұл кезде ережеден тыс қате орындалған жағдайда, құдай ашуына қалу қаупі болатын еді. Бұл кезде, рәсім мәтіндері бойынша, хотар «Ригведа» мәтіндерін оқып, удгадар – «Самаведа» әндерін айтып, адхварью – сиқырлы «Яджурведа» формула­ла­рын айтып тұрғанда, брахман – бұл үш веданы жетік біліп, қате айтылған кезде дұрыстауына міндетті болды. Әр абыз құрбан шалу барысында белгілі бір әулие тәрізді, оның артындағы табиғи апатына немесе аспандық энергия түрін сипаттады. Ведалар триадасы құдайлар көрінісі ретінде қабылданады: Агния – от құдайы, Ваю – жел құдайы, Сурья – күн құдайы. Бұлар ежелгі үнділік мифологиясыда әлемнің үш кеңістігі жер, аспан және ауа бейнелейді, яғни «Ригведа» - жер, «Яджурведа» - ауа, «Самаведа» - аспан.

Ал «Ригведаның» бірнеше мәтіндері болған, бізге жеткені - Шакал аталатын мәтіні. Мәтін он мандалға (кітап) жинақталған, түрлі көлемдегі 1028 әнұраннан тұрады. Бұл мандал­дар­ды әдетте рулық кітаптар деп атайды, себебі әр кітапта әртүрлі абыз­дардың руы жазыл­ған. «Ригведа» авторларын ежелгі үнділіктер риши, яғни қасиет­­ті даналар деп атаған және оларға Брахма құдайдың өзі қолдау береді деп түсінген.

«Ригведа» ұрандарына, негізінен – мақтау сөздер, дұғалар, өтініштер, үнді пантеонын­дағы құдайларға тағзым ету т.б. жатады. Олардың бірінде: «Таудан аққан көңілді жылғалар­дай ұранымыз құйылар...» - деп айтылған еді.

Самаведа және Яджурведа самхиттерінің Ригведадан айырмашылығы олардың негі­зінде дәстүрлі салттар болады. Самаведаның бізге дейін үш редакциясы жеткен еді. Солардың ішіндегі ең кереметі болып Каутхума редакциясы болып табылады. Каутхума 1603 әнұран­нан тұрды. Самаведа үнді әндерінің тарихи дамуын­да үлкен рөл атқарды.

Яджурведа - абыз адхварьюларға арналған үнді прозасының ежелгі үлгілері, бұған құдайға табынушылық, құрбан шалу секілді дәстүрлі салттар негіз болған. Яджурведаның сақталған редакциясының екі негізгі Қара Яджурведа және Ақ Яджурведа мәтіндері бар. Ақ Яджурведаға – әнұрандар мен құрбан шалу формулалары, ал Қара Яджурведаға негіз болған теотологиялық және салттық прозалар.

Атхарваведа - сиқырлық жалбарынулар мен ырымдардан тұрған, ол ырымдар мен жалбарынулар солтүс­тік америка мен африкалық үнділеріне белгілі болған. Сақталған Ат­хар­ва­веданың екінші редакциясы – Шаунаки, ол 20 кітапқа бөлінген, 731 әнұраннан тұрады.

Веда әдебиетін «веданга» деп аталатын туындылар аяқтайды. Веданга ерекшелігі -ондағы трактаттардың сутра формасы бойынша жазылғандығы. Сутраның алғашқы түсінігі – жіп, ал кейін ол қысқаша түсініктеме деген сөз деп берілді. Яғни, алғашында ол матаның жібі секілді, ал кейіннен оны тезірек түсіну үшін веданга қысқаша түсінікті формада деп түсіндіріледі.

Б.з.д. YI ғ. кейін ежелгі үнді елі жөніндегі тарихи мағлұматтарын, саяси және әлеумет­тік жағдайын әдеттегідей діни әнұран мен философиялық диалогтардан емес, буддистік және джайндік тарихи кітаптарынан аламыз. Б.з.д. YII ғ. буддалық дереккөздерінен солтүс­тік Индияда 16 монархиялық және тайпалық мемлекеттер өмір сүргенін және олардың бір-бірімен гегемония үшін соғыс жүргізгенінен хабардармыз. Олардың ішінде ең құдіреттісі Ганганың төменгі жағалауындағы Бенгалия жерінде орналасқан Магадха мемлекеті болған. Бимбисара (545-493), Адаташатру (493-491) және әсіресе Махападма Нанда (б.з.д IY ғ.) атты Магадха патшалары үнді территориясының батысы мен шығысына биліктері тараған. Ал Маурье әулеті кезінде Магадха мемлекеті (317-180) құдіретті империяға айналған. Елдің саяси және мәдени бағыттары алғашқы рет осы кезде біріктірілді. Ауыл шаруа­шылық, қолөнер мен сауда-саттық дамуы жоғарғы деңгейге жетті. Ирригациялық жүйелер, көпірлер салу, пайдалы қазбалар жұмысы бұрын сонды болмаған қарқынмен дамыды. Маурье империясының үстемдігін кейде Алтын дәуір деп те атайды.

Магадха мемлекетінің құдіреттілігінің артқандығының өзі саяси және мәдени орталық­тың Инда бассейнінен Ганганың төменгі ағысындағы жерлерге көшуімен сипатта­лады. Ал б.з.д YI ғ. Инда алқабын парсылар басып алғандықтан, үнді­лік мәдениетте парсылықтар ықпалы білінеді. Әсіресе, маурье әулеті өнерінде парсы әсері жақсы көрінген. Б.з.д. 326 ж. парсы жерлерін аптап, үнді еліне Александр Македонский басып кіреді. Қолбасшы жорығында Пенджабтағы кішігірім мемлекеттерді жойғанмен, ішкі Индияда орналасқан Магадхаға жорығынан бас тартты... Мұндай соғыстар кейін де жалғасып жатты.

Осындай қарқындылықпен I мыңж. II жартысында үнді тарихында әлеуметтік өзгеріс­тер­мен қатар оның рухани мәдениетінде маңызды оқиғалар болды. Ол екі мықты діни джайнизм мен буддизм ағымдарының пайда болуымен сипатталады. Джайнизм ағымын қалаушы – Вардхамана Махавира, ал буддизм негізін салушы - Гаутама Будда болып саналады.

Джайндар құдай барлығын теріске шығарып, монахтарға қатал әдеп ережелерін қойған еді; тірі жандарға қиындық тигізбеу, тек қана шындықты айту және т.б. Махавира секілді Гаутама Будда кшатрилердің арасында патша жанұясында дүниеге келген. 29 жасында ол қолындағы барын тастап, шындықты іздеуде ел аралап кеткен. 6 жылдан кейін кейбір дерек­тер бойынша ол іздегенін тапқан дейді. Сонда Будда алғаш өзінің жан сырын ашқан екен.

Будда өз алдына жаңа дінді шығаруды мақсат етпеген. Ол өмірге деген жаңа жолды көр­сет­кісі келді, бұл жол адамдарды қиындықтардан босатады деп сенді. Ол «төрт асылды ақиқаттарды» үйретті: қиналу бар, қиналудың себептері де бар, қиналудың бітуі де бар және осы­лар­дан босатылатын таза жол бар деп айтқан екен.

Ежелгі және ең құнды буддалық әдебиеттің бөлігі ретінде қасиетті буддистік канондар саналады. Оның толық нұсқасы пали тілінде сақталған. Аңыздар бойынша Будданың өлімі­нен кейінгі Раджагрихтағы алғашқы жиналыста «қасиетті үш себеттің» екеуі құрастырылған делінеді.

Пали каноны Типитака (Үш себет) деген атпен белгілі, ол б.з.д I мыңж. Цейлондағы Ваттагаман патшаның бұйрығы бойынша жазылған. Тхеравадин сектасына қатысты бұл нұсқасы басқалардан қарағанда толығырақ редакция болып есептеледі.

Пали Типитакасы Виная–питаки (Өсиет пен уағыз себеті) буддалық қоғамдағы тәртіп ережелерімен байланысты, Сутта–питаки (Мәтіндер себеті) Буддалық ілімнің этика­лық негіздерін құрайды және Абхидхамма–питаки (Данагөйлік себеті) осы үш ілімнің метафи­зикалық принциптерін түсіндіретін бөлімдерден тұрды.

Өз алдына жаңағы бөлімдер бірнеше тараулардан тұрады. «Виная–питаки»: «Сутта-вибханга», «Кхандхаки» және «Паривара» үш тараудан тұрса, «Абхидхамма–питаки»: жеті тарау, ал «Сутта–питаки»: «Дигха-никая», «Маджджхима-никая», «Самъютта-никая», «Ан­гут­­та­ра-никая», «Кхуддака-никая» атты бес тарауға бөлінеді. Ал әрбір тарау бірнеше пішіні мен мазмұны жағынан аяқталған кітаптан тұрады.

Типитака тек тарихи және діни ескерткіш емес, оның құрамындағы мәтіндер көркем­ді­лікпен жазылған, ол тек үнді әдебиетінің емес, бүкіл әлемдік әдебиеттің туындысы ретінде танылды.

Әлемдік танымалдыққа бірнеше басқа себептермен «Джатакалар» кітабы ие болды. Джатакалар - Будданың алдыңғы уақыттағы туылулары жөніндегі әңгімелер жиынты­ғы. Үнділік метампсихоз (рухтардың ауысуы) ілімі бойынша Гаутама Будда болып жаратыл­мастан және нирванаға жетпестен әр түрлі өсімдіктердің, жануарлардың, құдайлар мен адамдардың бейнесінде бірнеше рет болған. Пали канонындағы джатакалар жинағы 547 әңгімеден құралған. Әр джатака: кіріспе, қорытынды және прозаикалық әңгімелер болып 3-ке бөлінеді.

Кіріспе бөліміне Будданың өзінің жаратылуы жөнінде әңгімелері кіреді. Қорытындыда Будданы қоршаған тыңдаушылар туралы әңгімелер. Ал қалғандары прозаикалық әңгімелер болады. Олар көбінесе фольклордан алынған және өңделген халық мысалдары, ертегілері, фантастикалық аңыздар мен анекдоттарға ұқсайды. Джатакалар әрдайым буддизмге табын­ған халықтардың тілдеріне аударылып отырған.

Белгілі арыстан мен бұқа туралы джатак осыған мысал. Өйткені оларды бірін-бірі шиебөрі ұрыстырған өлтіріп тынады (340 джатака); арыстан терісіне оранған есек, өзін даусы арқылы танытып қояды (189 джатака); көлдегі балықтарды бірінен кейін бірін жеп тұра берген тырнаны, шаян тұншықтырып өлтіргені (38 джатака); қарға даусын өтірік мақтап, оның тамағын жеп алған шиебөрі /түлкі/ туралы (224 джатака); екі қазбен көкке самғап сайрай бастаған тасбақа туралы (215 джатака); Ағаш шеберінің өз ұлына маңдайын­дағы шыбынды қағып жіберуін өтінгенде, ақымақтығынан әкесін мерт қылғандығы (44 джатака) және т.б.

Неміс ғалымы Т. Бенфей теориясы бойынша әлем ертегілерінің отаны Үндістан жері, соның ішінде ертегі сюжеттерін құрастырушылар мен таратушылар буддистер деген. Джатакалар құра­мына кірген кейбір әңгімелер Үндістанға басқа елдерден келген. Алайда буддистік «Типитака» мен «Джатакалар» кітаптары әлем әдебиеті мен фольклорында өзінің маңызын жоғалтпақ емес.

Классикалық ежелгі үнді эпостары - «Махабхарата» мен «Рамаяна» үлкен атаққа ие.

Махабхарата немесе Ұлы Бхараты жайлы көлемді туынды. Ол 18 кітапқа бөліген жүз мың қос шумақты өлең жолдарынан тұрады. Махабхарата YII-YIII ғ. құрастырылған. Махаб­ха­ратада, негізінен, билік үшін жүргізілген соғыс жайлы айтылады. Бұл соғыс екі кауравами және пандавами патшалық тектері арасында болған.

Махабхарата кіріспесінде бұл туындыны және веда мен пурандарды Вьяс шығар­ған, кейіннен ол Вайшампане есімді оқушысына айтып берген делінеді. Ал Вайшампане бұл туын­дыны патша Джанамеджаидың құрбандық шалу кезінде оқыған дейді. Кейін «Махабха­ратаны» Наймиш орманындағы аскеттеріне ойшыл Уграшравас айтқан дейді. Осылайша, бұл туынды бүкіл ежелгі үнді әдебиетінде таралған.

Үнді әйгілі эпосының екіншісі - «Рамаяна» («Раманың амалдары»)⁷. «Махаб­­харатамен» жақындығы көп болғанымен де, едәуір басқаша қалыпта құрылған. «Рамаяна» көлемінің аздығы бірден байқа­лады. Ол жеті кітапқа (канд) бөлінген, 24000 қос тармақты шумақ-шлокалардан тұрады. «Илиадаға» қарағанда «Одиссея» секілді «Махабха­ратаға» қарағанда «Рамаяна» фольклорлық сарындағы ертегі элементтеріне толы, әңгімеде көп басты әзәзіл­дермен күрес, сиқырлы құбылыстар, әуедегі ғажайып ұшулар мен жауынгер-маймылдар тура­лы болады.

Назар аударарлық соңғы нәрсе – «Махабхаратаға» қарағанда «Рамаянаның» әңгімесінде руханилық жағы өзгеше келеді: жартылай жабайы қаһармандық ахуал нәзік сезімталдықпен алмастырылады, атақ-даңққа деген құмарлық ұнамды бекзаттық пен адамгершілікке, таза­лық­қа ұмтылған, жоғары міндет пафосы махаббат пен сенімділік пафосына жол береді.

Екі эпостың да композициялық негізі ұлы шайқас қаһарманның заңды құқығы мен намысына әділетсіз қастандық жасаудан басталды: Паристің Еленаны ұрлап әкеткеніндей қаһарманның әйелінің ұрлануы ұзақ жылдарға созылған және көптеген айбынды жауынгер­лердің өліміне алып келген қанды соғыстың себепшісі болады.

Осы туындылар мен жанрлардың барлығы әлемдік әдебиеттің дамуында негіз болды десек қателеспейміз. Бұл ескерткіштер үнді әдебиетінің көркем шығарма мен көркем туындыларының пайда болуына жол ашты .